Xəlilzadə F.

Divar bəzəkləri

 

Dövrümüzə qədər gəlib çıxmış qədim binalardakı divar rəsmlərinin bəzi örnəklərinin tarixi ancaq XVIII əsrlə məhdudlaşdırılır. Halbuki Azərbaycanda olmuş səyyahların yazılarında, rəssamların rəsm əsərlərində, bir sıra ərəb-fars mənbələrində, arxiv materiallarında, eləcə də XIV-XVII əsr miniatürlərində verilən divar bəzəkləri bu sənətin Azərbaycanda daha qədimdən mövcud olduğunu təsdiqləyir. Əslində, süjetli təsvirlər Azərbaycanda geniş yayılıbmış. Əgər ibtidai insanın ilk yaşayış məntəqəsi sayılan Qobustan qayalıqlarında müxtəlif rəsmlər çəkilibsə, ola bilməz ki, sonrakı inkişaf dövründə bu sənətin daha sivil forması və davamı unudulsun.
Azərbaycanın Bakı, Təbriz, İrəvan, Şamaxı, Şuşa, Şəki, Qəbələ, Gəncə, Lənkəran kimi qədim şəhərlərində bugünümüzə kimi gəlib çatmış saray, hamam, yaşayış evləri və s. binaların dekorativ bəzəyinin estetik məzmunu divar rəsmlərində çox məharətlə istifadə olunub. Bu şəhərlərdə tarixi binaların hər biri onu inşa edən şəxsin, memarın, sənətkarın daxili dünyasından, xarakterindən, dünyagörüşündən, hətta gələcək arzularından xəbər verirdi. Divar bəzəkləri qədim dövrün ən nəhəng rəsm əsərləri sayıla bilər. Çünki belə rəsmlər həm də insanların həyat və düşüncə tərzinin naxışlanmış əks-sədasıdır.
Divarlarda əsasən nə çəkərdilər? Çox zaman müharibə və ov səhnələri, təbiət mənzərələri, kef və musiqi məclisləri, klassik ədəbiyyat və xalq yaradıcılığından alınmış süjetlər, obrazlar, bəzi hallarda konkret tarixi şəxsiyyətlərin portretləri də əks olunurdu. Bəllidir ki, Azərbaycan lap qədim zamanlardan miniatür sənət məktəbinin beşiyi olub. Təbii ki, onun təsiri divar bəzəklərində də özünü mütləq göstərib. Təəssüf ki, müxtəlif olaylar, zəlzələlər, təbii fəlakətlər, basqınlar, çarpışmalar, aramsız müharibələr bu qədim binaların sıradan çıxmasına, dağılmasına, yerlə-yeksan olmasına gətirib çıxarıb. Bəzi hallarda da öz təmayülü üzrə istifadə olunmadığından, baxımsızlıqdan sıradan çıxıb. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində saysız-hesabsız binaların, məscidlərin, dini ibadət yerlərinin, sarayların dağıdılması da bir səbəbdir.
Tədqiqatçıların araşdırmaları nəticəsində dövrümüzə gəlib çatmayan milli boyakarlıq sənətimizin çox maraqlı nümunələrindən biri də İrəvan sərdarı Hüseynqulu xanın sarayındakı divar bəzəkləri olub. Məlumdur ki, A.S.Qriboyedov 1827-ci ildə həmin sarayda olmuş və burada özünün məşhur "Ağıldan bəla" adlı əsərinin tamaşasına baxmışdır. Müxtəlif rus rəssamlarının, eləcə də səyyahların bu hadisə ilə bağlı verdiyi məlumatlara görə, sarayda gözəl səhnə düzəldilmiş, divarda həddən artıq çox portret, gözəl təbiət mənzərələri, bir-birindən baxımlı rəsmlər olmuşdur. Doğrudur, bu sarayın rəsmlərindən bəziləri 1857-ci ildə görkəmli Azərbaycan rəssamı Mirzə Qədim İrəvani tərəfindən bərpa olunmuşdu.
Hüseynqulu xanın saray divarlarında "Şahnamə"dən gəlmiş bir sıra süjetlər, kompozisiyalar, hətta Azərbaycanın bir sıra xanlarının portretləri də əks edilibmiş. Həmin rəsmlər müxtəlif rəssamlar tərəfindən yenidən işlənərək sovet dövründə İrəvan Dövlət Şəkil Qalereyasında saxlanılırdı. O cümlədən, Mirzə Qədim İrəvaniyə məxsus əsərlərdə həmin tarixi bina ilə bağlı bir sıra rəsmlər var idi. Təəssüf ki, zaman-zaman ermənilərin millətimizə qarşı törətdyi soyqırımı, deportasiya, repressiya nəticəsində təkcə insanlarımız deyil, milli-mənəvi sərvətlərimiz də sıradan çıxarılmış, məhv edilmiş, bəzən də müəlliflərinin azərbaycanlı olması haqqında dəqiq məlumatlar gizlədilmiş, bir sıra əsərlərin adı ermənilərin ünvanına yazılmışdır.
Azərbaycanın çox gözəl, tarixi abidələrlə zəngin qədim şəhərlərindən biri də Şuşadır. Şuşada da elə tikililər var idi ki, onun divar rəsmləri öz üslub xüsusiyyətlərinə görə maraq doğururdu. Mehmandarovların, Şəfibəyovun malikanələrindəki divar rəsmlərində Azərbaycan təbiətinin müxtəlif mənzərələri, qırqovul, bülbül, tovuzquşları əks olunurdu. Qeyd edək ki, hər otaqdakı divar bəzəkləri onun təmayülündən asılı olurdu. Deyək ki, yataq üçün nəzərdə tutulmuş otaqların divar bəzəklərində çox sakit rənglərdən, ruha xoş gələn təbiət mənzərələrindən istifadə edilirdi.
Orta Asiya və Şərq ölkələrinin divar təsvirləri üçün səciyyəvi olan bütün motivlər Azərbaycanda daha geniş yayılmış və inkişaf etmişdir. Hətta Azərbaycan ustaları içində gül dəstələri olan pannolardakı vazaları elə qəribə, təbii düzəldirdilər ki, insan onun qarşısında öz heyrətini gizlədə bilmirdi. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycanın qədim şəhərlərindəki divar bəzəklərinin əksəriyyətindəki təsvirlər bir-birinin təkrarıdır və bu sənətdə əsas yeri məhz təbiət mənzərələri tutur.
Məlumdur ki, Azərbaycanın çox qədim şəhəri olan Şəkinin sonuncu xanından bizə yadigar ancaq onun sarayı qalıb. Bu sarayın bütün sərvəti, qiymətli avadanlığı, əşyaların hamısı yadellilər tərəfindən aparılıb. Soyğunçuların özləri ilə apara bilmədikləri sarayın binası olub. Bu malikanədəki otaqların hər birinin divarındakı rəsmlər isə milli boyakarlıq sənətimizin çox qiymətli nümunələridir. Saatlarla onun qarşısında dayanıb ötən tariximizin keşməkeşlərindən xəbər tutmaq mümkündür. Hər süjet bir olaydan, ovqatdan xəbər verir.
Azərbaycan boyakarlıq sənətinin tədqiqi ilə məşğul olanlar uzun illər taleyi sükuta bürünmüş bu maraqlı və orijinal yaradıcılıq aləminin dürüst tarixini dəqiqləşdirmək üçün indiki şərait və imkandan istifadə edə bilərlər. Bəllidir ki, Azərbaycan şahlarının, xanlarının, bir sözlə, imkanlı şəxsiyyətlərin var-dövləti, əşyaları yad ölkələrə daşınıb. Qapalı rejimdə yaşadığımız bir dövrdə bunları dəqiq araşdırmaq müəyyən mənada çətin idi. Amma indi açılan qapılardan çox uzaq ölkələrə getmək mümkündür. Xüsusilə də qonşu və eləcə də ərəb ölkələrində fəaliyyət göstərən muzeylərdə, arxivlərdə, şəxsi kolleksiyaçıların saxladıqları eksponatlar arasında Azərbaycanla, onun qədim tarixi ilə, miniatür və boyakarlıq sənəti ilə bağlı nəyinsə olmaması mümkün deyildir.
 
Azərbaycan
.-2006.-29 noyabr.-S.7.