Hüseynov A.

Qara keşişin Kərəm üzərində qələbəsidirmi bu?

Ötən əsrin 40-cı illərinin ortalarından başlayaraq məktəblilərin mədəniyyət aləmi ilə yaxından tanışlığı üçün geniş tədbirlər planı həyata keçirilirdi. Alman faşizmi ilə ölüm-dirim müharibəsinin getdiyi bir vaxtda məktəb şagirdlərinin mədəniyyət müəssisələrinə axışmaları üçün xüsusi şərait yaradılmışdı. Əsas məqsəd şagirdlərdə qələbəyə inam hissləri tərbiyələndirmək idi. Yarıac, yarıtox şagirdlər köhnə-kürüş paltarlarda mədəniyyət ocaqlarına tələsirdilər. Onların qazancı milli musiqi dəyərlərimizin gözəlliklərini mənimsəmək olurdu. Mirzə Fətəli Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında həftənin bazar günlərində verilən gündüz tamaşaları şagirdlərin milli musiqi irsimizi mənimsəmələrinə yardımçı olurdu. Uşaqlar Üzeyir bəyin "Koroğlu", "Leyli və Məcnun", "Əsli və Kərəm", Müslüm Maqomayevin "Şah İsmayıl" və "Nərgiz" operalarından xüsusi zövq alırdılar. Opera musiqisinin milli ladlara söykənməsi onu anlaşıqlı etdiyindən şagirdlərin əksəriyyətinin dillər əzbəri olurdu. Onların hər biri, lazım gələrsə, Vətəni qorumaq əzmində olduqlarına inanırdılar. Qırxıncı illərin yetirmələri asudə vaxtlarında tar və kamança ifaçılığına meyil göstərdikləri anlarda əsasən Üzeyir bəyin operalarından fraqmentlərə xüsusi maraqlarını nümayiş etdirirdilər. Tarçalan uşaqlar "Əsli və Kərəm" operasından "Axşam oldu" xorunu ifa etməyi özlərinin ümdə vəzifələri sayırdılar. Biz məktəbli həmkarlarımızla "Əsli və Kərəm"in musiqi materialının vurğunu idik. Xüsusilə Qara keşişin Əslini Kərəmə verməsindən imtina səhnəsində bas-bariton səslə oxumaları səhnəsi bizi çox hiddətləndirirdi. Bunun bir səbəbi də Azərbaycan məktəblilərinin millətimizə yad səs, yəni bas-bariton səs eşitməsi idi. Sonralar öyrəndik ki, Üzeyir bəy Qara keşişə nifrət məqamlarını daha da qabarıq verməkdən ötrü bu səsi seçmişdi. Deyilənlərə görə, "Əsli və Kərəm"in ilk tamaşalarına gələn qoçulardan bəzisi keşişin bu haqsızlığına dözməyərək piştosundan (yəni tapançasından) etiraz atəşi açmaqdan da çəkinməmişdi. Keşişin bu ədalətsiz hərəkəti sonrakı nəsillərin də xoşuna gəlməmişdi. Keçmişdə Gəncə şəhərində azərbaycanlı aşıqlarla bərabər, erməni aşıqları da çalıb-oxuyarmışlar. Erməni aşıqlarından birinin oğlu öz aşıqlıq fəaliyyətini sonralar da davam etdirirmiş. Dəliqanlı Azərbaycan balalarından biri Qara keşişin əlindən yaman yanıqlı imiş. O, özünü heç cür ələ ala bilmirmiş. Fikirləşirmiş ki, nə üçün Qara keşiş çörəyini yediyi, suyunu içdiyi vətən torpağında belə hərəkət edibmiş. Günlərin birində öz motosikletini erməni aşığın yanına sürüb deyib ki, gedək mənim üçün çal-oxu, sənə çoxlu pul verəcəyəm. Pula həris erməni aşıq həvəslə razılaşıb. Motosikletə minərək yola düzəlib, gəlib qarlı dağlar qoynuna çıxıblar. Erməni aşıq sazını köynəyindən çıxararaq müntəzir dayanıb. "Lələ, nə çalım", - deyə soruşub. Sifarişçi oğlan:
- Çalmamışdan qabaq, məni bir başa sal görüm ki, Qara keşiş nə üçün qızını Kərəmə vermədi? Məgər Kərəm pis oğlan idi? Onun ürəyi necə gəldi ki, binəva Kərəmi odlarda yandırdı?
Özünü itirən erməni aşıq deyib: "Xaçıma and olsun ki, xəbərim olmayıb, yoxsa razılıq verməzdim ki, Kərəm yansın".
Dəliqanlı oğlan:
- Yalan danışırsan, nadürüst, xəbərin olub, erməni qızının azərbaycanlıya ərə getməsinə sən də razılıq verməmisən. Ona görə də səni olmayan vicdanınla qoyub gedirəm ki, bəlkə bu dağların qarı səni paklandırdı, amma buna inanmağım da gəlmir. Al, bu da sənə çatacaq pul, qoy gözün dalımca qalmasın...
"Əsli və Kərəm" Üzeyir bəyin sayca dördüncü operasıdır. Əsasını Əsli ilə Kərəmin saf məhəbbət dastanı təşkil edir. Bir-birlərini sonsuz dərəcədə sevən gənclərin xoşbəxt həyat qurmasına qara keşiş hər vəchlə mane olmağa çalışır. Əslinin atası olan Qara keşiş vilayətin padşahının xəzinədarıdır. Padşah Qara keşişə qızını Kərəmə verməyi əmr edəndən sonra o, qızını da götürüb başqa vilayətə qaçır. Bundan sonra Kərəmin qara günləri başlayır. O, Əslini tapmaq məramı ilə əlində saz şəhərbəşəhər gəzir və nəhayət ki, sevgilisinin yaşadığı şəhərə gəlib çıxır. Çətin vəziyyətə düşdüyünü görən keşiş yeganə çıxış yolunu tilsim quraraq Kərəmi yandırmaqda görür və iyrənc niyyətini həyata keçirir. Üzeyir bəy bu operasının musiqisində təkcə muğamlara yox, həm də aşıq yaradıcılığından götürdüyü məişət mahnılarına müraciət etmişdir. Bu, operanın musiqi dilinin xalqın istədiyi kimi alınmasına və dərindən sevilməsinə imkan yaratmışdır. Üzeyir bəy rus və Qərbi Avropa bəstəkarlarından nümunə götürərək musiqi xarakteristikasından ötrü leytmotivdən istifadəyə səy göstərmişdir. Kərəm obrazı səciyyəvi aşıq melodiyası "Kərəmi" ilə açıqlanır. Operanın bütün gedişi boyu həmin melodiyadan istifadə olunur.
Mənfi obraz kimi təqdim olunan keşişə nifrət hissini daha da artırmaq üçün onun partiyasını improvizasiya elementlərindən məhrum etmişdir. Üzeyir Hacıbəyov bu operasında Azərbaycan musiqisinin bütün məqam və formalarından bacarıqla faydalanmışdır. Birinci pərdədə - Əslinin yuxugörmə səhnəsində "Kürd-Şahnaz", yenə də həmin pərdədə Kərəmin gəlişi səhnəsində "Bayatı-Şiraz", Əsli və Kərəmin duetləri zamanı "Şikəstə", Əsli və Kərəmin ariyalarında "Segah", padşahın ariyasında "Rast" muğamlarından istifadə olunması operanın xoşagəlimliyini daha da artırmışdır. Üzeyir bəy bu operasında xor, balet nömrələrindən də istifadə etmişdir. İrəlidə dediyimiz kimi, "Axşam oldu" qızlar xoru operanın ən yaxşı nömrələrindəndir.
"Əsli və Kərəm" operası yaxın dövrlərə qədər Opera və Balet Teatrının repertuarında idi. AXC iqtidarda olanda mədəniyyət sahəsində gördükləri ilk işlərdən biri "Əsli və Kərəm"in teatrın repertuarından çıxarılması barədə göstəriş oldu. Dedilər ki, erməni keşişinin əməllərindən bəhs edilən opera repertuarda qala bilməz. Belə göstərişi Üzeyir bəyin musiqi irsini dəyərləndirməyə qabiliyyəti çatmayan, ümumiyyətlə, operanın nə olduğunu bilməyən, bəlkə də opera teatrının harada olduğunu bilməyən nadan adamlar verə bilərdilər.
Bu dövr arxada qalıb. Lakin onların "Əsli və Kərəm" operasının repertuardan çıxarılması barədə göstərişləri yenə də öz qüvvəsindədir. Opera teatrının rəhbərliyi də bu tamaşanın həyata qaytarılması qayğısına qalmır. Hələlik ki, başları "birgünlük ömürlü" tamaşalar qoymağa və böyük maddi xərc tələb edən dekorasiyalar hazırlatdırmağa qarışıb. Ona görə "birgünlük ömürlü" deyirik ki, onlar tamaşaçı marağından kənarda qaldığından cəmi bir neçə dəfə oynanılır və yaddaşlardan silinir. Üzeyir bəy bəlkə də yeganə bəstəkardır ki, bütün əsərləri tamaşaçı marağı dairəsindədir. Lakin buna baxmayaraq, onun operalarına teatr rəhbərliyi tərəfindən bu və ya digər dərəcədə ögey münasibət göstərilməsi danılmaz faktdır. Yuxarıda haqqında bəhs olunan "Əsli və Kərəm" operası bunun bariz sübutudur. "Koroğlu" da çox köhnə quruluşda və hərdənbir səhnə üzü görür. Heç stabil Koroğlu ifaçısı da yoxdur. Bəstəkarın aramsız oynanılan operası "Leyli və Məcnun"dur ki, bu da, bizcə, repertuar boşluğunu doldurmaq üçün lazımdır. Bir də ki, Leyli bolluğu olan yerdə bu tamaşasız keçinmək də olmaz axı!
Teatrda çoxsaylı xor kollektivinin olmaması səbəbindən kütləvi səhnələr təəssüfdoğurucu şəkildə canlandırılır (bu barədə teatrın direktoru Akif Məlikova dəfələrlə deyilsə də, heç bir nəticə hasil olmamışdır). Məsələn, "Leyli və Məcnun" operasının birinci pərdəsindəki mədrəsə səhnəsində az qala pensiya yaşına çatan xoristlər mədrəsə şagirdləri qismində təqdim olunurlar. Onları məktəb çantası ilə birlikdə görəndə tamaşaçının istehza etməkdən başqa çarəsi qalmır. Elçilik səhnəsində Əbülqeysin adamları, sonradan dərhal libaslarını dəyişib İbn Salamın adamlarına çevrilirlər. Məgər musiqi məktəblərinin şagirdlərini bu işə cəlb etmək olmazmı? "Koroğlu" operasının Çənlibel səhnəsində cərəyan edən hadisələrin iştirakçıları əsasən qadınlardır. Elə çıxır ki, Koroğlunun dəliləri qadınlarla əvəz olunub. Bunun səbəbi də kişi xoristlərinin azlığıdır. Əgər "Koroğlu" operasının 1938-ci il Moskva dekadasında tamaşasının lent yazısına baxan olsaydı, əsərin indiki aqibətinin miskinliyini görərdi. Bilərdi ki, o dövrün "Koroğlu"sunun təsir gücü indiki "Koroğlu" ilə müqayisə oluna bilməz. Hər bir məsələdə kadr zəifliyi özünü göstərir. Bu yaxınlarda Türkiyə telekanallarından biri vasitəsilə translyasiya olunan Cüzeppe Verdinin "Traviata" operasında Azərbaycanın əməkdar artisti Muxtar Məlikovun Jermon partiyasında çıxışı nə qədər fərəh doğururdu. Bizim səhnədə isə həmin tamaşa qoyularkən kənar yerlərdən qastrolçular dəvət olunur. Buna nə ad vermək olar? Heç Muxtar Məlikov kimi gözəl səs tembrli baritonun teatrdan getməsinə imkan vermək olardı? Əlbəttə ki, yox! Əgər teatrın qayğıkeş və uzaqgörən rəhbərliyi olsaydı. Hazırda Muxtar Məlikov Avropada tanınan ifaçıdır, bizdə isə ikinci Muxtar Məlikov yoxdur.

Yenə də qayıdaq "Əsli və Kərəm" operasının acı aqibətinə. Bu dəyərli operanın teatrın repertuarına salınması üçün qətiyyətli addım atılmalıdır. Əks təqdirdə, tamaşaçıya elə gələ bilər ki, Azərbaycanın Akademik Opera və Balet Teatrının öz müstəqil yolu yoxdur və o, yenə də tarixdə pis ad çıxarmış "bəy"lərin istəyinə bənddir. Biz isə Qara keşişin Kərəmə üstün gəlməsinə yol verə bilmərik. Üzeyir bəyin həmişəyaşar əsərlərinə xüsusi qayğı göstərilməsinə böyük mənəvi ehtiyac var.

Azərbaycan.- 2006.- 26 noyabr.- S. 5.