Cavad Ü.
Kremlin Azərbaycanlı memarı
Jurnalımızın 2/3-cü saylarında
bu başlıq altında Ülfət Cavadın yazısını
vermişdik. Məqalə gözlədiyimizdən də maraqla qarşılandı və
geniş əks-səda
doğurdu. Oxucularımızın istəyi
ilə müəlliflə
əlaqə yaratdıq. İndi
həmin yazının
davamını diqqətinizə
veririk...
1371-ci il
mart ayının 25-də -"Xeyir
xəbər günü"
Əlis Sübhan oğlu Kərəmli tərəfindən inşa
edilən əzəmətli
tikintinin təntənəli
açılışı oldu. Memar Əlis
bəy Kremlin inşasında öz layihəsinə əsasən,
qülləli-bürclü çöl-qala divarların
175 hektarlıq həyətində
knyazlar sarayı, kilsə, yığmcaq yeri, boyarların və kilsə xadimlərinin yaşayış
binalarını və
yardımçı tikililəri
böyük ustalıqla yaratmışdı.
Bundan başqa Yauza çayınacan və Moskva çayının altından keçməklə
üç istiqamətdə
mülki-hərbi strateji
dəyəri olan sirli yeraltı yollar da inşa
edilmişdir. Həmçinin qat kömbələrin (mənbəyi Əlis bəyin vətənində
olmuş və sonradan dünya dillərinə keçmiş
"Katakomba") ortasında
şəhər sularının
axıb çaylara töküldüyü üçün
bir arşın enində arx döşənmiş və
müxtəlif təyinatlı
otaqlar, anbarlar, kahılar da inşa edilib başa çatdırılmışdır.
Bu möhtəşəm sənət məktəbinin
açılışında knyaz Dmitri İvanoviç
də, moskvalılar da, xarici qonaqlar
da, hətta kin-küdurətli boyarlar da bu tikilinin
gözəlliyi qarşısında
heyrətlərindən donub
qalmışdılar. Ən çox sevinən isə Anna xanım idi. O, Əlis bəyə qısıla-qısıla
sevincindən göz yaşlarını saxlaya bilmirdi...
Əlis bəy Moskvada qaldığı 4
il ərzində
Şamaxıya ailəsinə
cəmi bir dəfə baş çəkə bilmişdi.
O, bu günü səbirsizliklə
gözləyirdi. Əlis bəy
möhtəşəm tikili
başa çatdıqdan
sonra Şirvana qayıtmaq ərəfəsində
knyaz Dmitri İvanoviçlə razılaşma
imzaladı. Razılaşmada qərara alındı ki,
memar vətənə
dönür, yaz bitən gün Moskvaya qayıdır, ona çatası zəhmət haqqını
alır və onun şərəfinə
veriləcək ziyafətdə
iştirak edir. Bu razılaşmadan sonra Əlis bəy vətəninə yola salınır.
Memar Şamaxıda bir müddət qaldıqdan sonra yenidən Moskvaya qayıdır. Həmin il
yayın ilk günlərində
Moskva -
1371-ci ilin iyun ayının
22-də bir kazak
atamanı arxadan güclü zərbə endirərək xaincəsinə
soydaşımız Əlis
bəyin başını
bədənindən ayırdı.
Bu şərəfsiz qətlin
icra olunmasında başlıca
məqsəd böyük
memarımızın adını
yox etmək və "Keremli"ni ucaldan sənətkarımızın adını
tarixdən silmək idi. Qəddarcasına qətl
edilən Əlis bəy elə oradaca, qərib eldə dəfn edildi. Bu böyük itkiyə ən çox üzülən isə Anna xanım idi. O, memarımızın
bu itkisinə dözmədi, saçlarını
qırxdıraraq
1556-cı ilin
avqustunda IV İvan Qroznı tarixi gerçəklikləri
saxtalaşdıraraq xüsusi
fərmanla "Keremli"
qülləsini "Vodovzvod"a
çevirdi. Lakin XIX əsrin sonlarınacan rasiyalılar, dünya icimaiyyəti, səyyahlar və rəsmi sənədlər
bu ölməz abidəni gah "Keremli", gah "Kremli", gah da qısaca "Kreml" deyə yad edirdilər. Beləliklə, "Kreml" adı
tam sabitləşdi.
Rus yazıçısı
Borodinin "Dimitriy Donskoy" tarixi romanında bu həqiqətlərə
dair qısa qeydləri nəzərə
almasaq, rus qaynaqları, xüsusən
İ.Karamzinin "Rus
imperiyasının tarixi"
adlı çox cildli əsərində bu haqda zərrə
qədər də olsa məlumat vermədi. Vaxt ötdü, illər
keçdi, 49 yaşında ikən qətlə
yetirilən Əlis bəyin layihəsi əsasında Smolenskdə,
Novqorodda, Kazanda, Praqada "kremllər"
inşa edildi. Lakin öz əzəməti ilə dünyaya səs salan ölməz inşaat məbədi digərlərindən
öz gözəlliyi
ilə seçildi.
1997-ci ildə Rusiya öz paytaxtı Moskvanın 850 illiyini təntənə ilə qeyd etdi. Rusiyanın eks-prezidenti B.Yeltsin və Moskva şəhərinin meri Y.Lujkov Moskvanın tarixi haqqında söhbət açsalar da nədənsə Kremlin yaranma tarixinə baş vurmadılar. O zamanlar bizim tədqiqatçı alimlərimiz də məsələyə laqeyd yanaşdılar. Bizlərin dünya əhəmiyyətli bu məsələyə laqeyd münasibətimiz və dahi memarımız Əlis bəyə sahib çıxa bilməməyimiz acı təəssüf hissi oyadır. Əziz həmvətənlərimiz, gəlin bu vacib məsələnin həlli üçün hər birimiz əlimizdən gələni əsirgəməyək...
Mədəni-maarif işi.- 2006.- № 7.- S. 23-24.