Nəzakət

Klassik sənət üzərində yetişən tarzən

Mirzə Sadıq – 160

Azərbaycan tarını həzin-həzin dinləndirərək sədası ilə dilə gəlməyən hissləri insanlara çatdıran musiqi xadimlərimizin səsi-sədası əsrlərdən eşidilir. Lal duyğuları, susmuş hissləri, məhz tarın sehirli sədası ilə canlandıran sənət xadimləridir. Azərbaycanın sənət tarixində gözəl ifası, çalğısı ilə qəlbləri dlndirən neçə-neçə ifaçılarımız olmuşdur ki, onların yaradıcılıq yolu öyrənilərək yazılı mənbələrə köçmüşdür. Müasir dövrümüzdə də bu ifaçıların sənət məktəbi nəzərdən yayınmır və klassik sənət üzərində yetişən nəsil öz bünövrəsini qoyur.

Bu gün haqqında söz açdığımız sənətkar da, məhz belə bir yaradıcılıq dəsti-xəttinə malik olan tarzəndir. Sənət xadimlərinə, eləcə də, musiqisevərlərə yaxşı tanış olan Mirzə Sadıq. El arasında Sadıqcan kimi tanınan tarzən yaşadığı dövrdə müasirləri, eləcə də, illər ötdükdən sonra musiqisevərlər tərəfindən sənətinə böyük ehtiram göstərilmişdir. Təbii ki, bu münasibəti Sadıqcan yaradıcılıq axtarışında əldə etdiyi nailiyyətlərə, eləcə də, sənətinə qarşı olan məsuliyyəti nəticəsində qazanmışdır.

Tale onu xanəndə yox, məhz muğamların gözəl ifaçısına çevrilən tarzən kimi yetişdirir

Böyük musiqiçilər beşiyi kimi məşhur olan Şuşa şəhərində dünyaya göz açan Sadıqcan Azərbaycanın tanınmış musiqi xadimlərinin ab-havasında böyümüş, sənətə ilk addımlarını elə bu məkanda atmışdır. 1846-cı ildə dünyaya gələn Sadıqcan kiçik yaşlarında xalq sənətinə böyük maraq göstərmiş, hətta xanəndələrdən muğam sənətinin sirlərini öyrənməyə cəhd göstərmişdir. Tale elə gətirir ki, o, xanəndə yox, məhz muğamların gözəl ifaçısına çevrilən tarzən kimi şöhrətlənir. Onun sənət aləmində ilk müəllimi Şuşa şəhərində tanınmış tarzən olan Əli Ələsgər olmuşdur. Tar sənətinin sirlərini müəllimindən öyrənən Sadıqcanın adı qısa bir müddətdə dövrün məşhur ifaçıları olan Bülbülcan, Əbdülbaqi, Məmmədhəsənlə yanaşı çəkilirdi. Sənət aləmində tez bir zamanda parlayan Sadıqcan novator kimi adını musiqi sənətinə əbədi olaraq həkk edir. Belə ki, o, 1970-1975-ci illərdə İran tarı üzərində rekonstruksiya apararaq, onu bir qədər təkmilləşdirir. Tanrı qolundakı artıq pərdələri atır, onun 17 pərdəsini saxlayır. Bu hadisə sənət aləmində əks-səda doğurur.

Sadıqcanın yenilikləri Qafqaz və Orta Asiyada mövcud olan İran tarını sıradan çıxarır

Biidiyimiz kimi, Sadıqcana qədər tar aləti diz üstə qoyularaq ifa edilirdi. Tarzən ilk dəfə olaraq milli aləti sinə üzərinə qaldıraraq çalmağa başlamışdır. Sadıqcana qədər tarın 5 simi var idisə, onun axtarışları nəticəsində 11 simə çatmışdır. Belə ki, Sadıqcan tara altı sim əlavə etmişdir. Sadıqcanın bu yenilikləri Qafqaz və Orta Asiyada mövcud olan, primitiv şəkildə tanınan İran tarını sıradan çıxarır. Göründüyü kimi, Sadıqcan, həqiqətən də, tar alətini təkmilləşdirmiş, fantaziyası, yaradıcılıq təxəyyülü ilə ona yeniliklər əlavə etmişdir. Ona görə də, Sadıqcanın tarını "sehrli tar", özünü isə "tarın atası" adlandırmışlar.

Bütün bu yeniliklərlə yanaşı, Sadıqcan Azərbaycan musiqi sənəti tarixində novatorluğu ilə yaradıcılıq yolunu davam etdirmişdir. Azərbaycan muğamlarını sevən və ona xüsusi diqqət yetirən Sadıqcan, bu janra da yeniliklər gətirmişdir. Tarı ilə Azərbaycan muğamlarını məxsusi şəkildə ifa edən tarzən "Segah" muğamını inkişaf etdirərək, tarın qoluna "Zabul", "Mirzə Hüseyn segah"ına isə "Müxalif" pərdəsini əlavə etmişdir. Sadıqcandan başlayaraq Azərbaycan muğamları mahiyyəti onun ifadə vasitəsi, təsir qüvvəsi, muğamatı ifa etmək üslubu yeni bir mərhələyə yüksəlmişdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, Sadıqcan sənət aləmində daim yenilik axtarışında olan tarzən kimi şöhrətlənmişdir. Bu baxımdan, o, XIX əsrin 90-cı illərində Şuşada ansambl yaratmışdır. Dövrün tanınmış və istedadlı xanəndələrinin ifaçılarını ansambla cəlb edərək mötəbər məclislərdə çıxış etmişdir. Daha çox Azərbaycanın ziyalı xanımı olan Xurşudbanu Natəvanın məclislərində ansamblı ilə Azərbaycan klassik musiqi nömrələrini səsləndirmişdir. O, təkcə Azərbaycanda deyil, hətta kənar şəhərlərdə belə bu ansamblla məşhurlaşmışdır. Sadıqcanı Tiflisin "Mücdəhid", İrəvanın "Xurra" bağlarına dəvət etmişdilər.

Təbiətin bütün canlıları cansız alətdən qopan səsin sədasına belə laqeyd qala bilməmişlər

Sadıqcanın ifaçılıq sənətindən dövrün ziyalıları böyük həvəslə söz açmış, xatirələrində onunla bağlı fikirlərini yazıya almışdılar. XIX əsr Azərbaycan tarının xüsusi bir yolda olması Sadıqcanın adı ilə bağlıdır. Deyilənə görə, Sadıqcan tarını o şəkildə gözəl ifa edirmiş ki, təbiətin bütün canlıları onun cansız alətindən qopan səsin sədasına belə laqeyd qala bilməmişlər. Sadıqcan özünün saxladığı və bəslədiyi qara toyuğa Azərbaycan klassik musiqisinin sədaları altında belə rəqs etməyi öyrətmişdir. Ona xalq mahnı və təsniflərini öyrədərək qara toyuğun rəqsindən xüsusi zövq alarmış. Musiqi sənəti ilə bağlı olan tarixi mənbələrin birində qeyd olunur ki, tarzən Qurban Pirimov küçədən bir qara toyuq gətirərək Sadıqcanın çaldığı musiqi nömrələrinin təsirindən onun necə cuşa gəldiyinin və rəqs etdiyinin şahidinə çevrilmişdir. Sonralar Qurban Pirimov xatirələrində həmin hadisəni məharətlə qələmə almışdır.

Təbii ki, Sadıqcan irsi o qədər geniş şaxəlidir ki, onun yaradıcılıq yolunun hər qolunu işıqlandırmaq üçün kifayət qədər reallıqlara müracitə etmək mümkündür. Sadıqcan sənətinə yaradıcılığının hər dövründə münasibət yüksək olmuş, bu gün də o sənətin uğurlu illəri sənətşünaslar, eləcə də, bu sahənin davamçıları tərəfindən tədqiq olunaraq öyrənilir. Onun sənətinin, məktəbinin davamçıları olan Şirin Axundov, Məşədi Cəmil Əmirov, Qurban Pirimov kimi tarzənlər Sadıqcan irsindən bəhrələnərək, məktəbin layiqli yetirmələri kimi fəaliyyət göstərmişlər.

Sadıqcanın bu il 160 illik yubileyidir. Onun bir əsrdən artıq yol gələn yaradıcılıq irsi bu gün də böyük məhəbbətlə qarşılanır və bu sahənin mütəxəssisləri tərəfindən Sadıqcanın həyat və fəaliyyəti tədris edilir. Sadıqcan irsinə münasibət hər zaman yüksək olduğu kimi, bu gün də, xüsusilə, Azərbaycan klassik musiqisinə münasibətin yüksək olduğu bir dövrdə belə daha mükəmməl şəkildə tədqiq olunaraq, geniş miqyasda təbliğ edilir.

Səs.- 2006.- 7 sentyabr.- S. 12.