Ələddinqızı N.

İşğal altında olan tarixi mədəniyyət abidələrimiz

Ağdamın işğalından 14 il keçir

23 iyul 1993-cü il tarixində erməni təcavüzkarlarının yürütdüyü mənfur siyasət nəticəsində Azərbaycanın Ağdam rayonu da işğal edilərək, xalqın tarixi keçmişini yaşadan bu məkanın maddi-mənəvi abidələri darmadağın olunmuş, insanlara fiziki və mənəvi zərbələr endirilmişdir. Tarix qarşısında hər hər zaman cinayətkarlığa görə məsuliyyət daşıyan ermənilər tarixin dönəmlərində zaman-zaman Azərbaycana qarşı işğalçılıq siyasətini davam etdirir, coğrafi ərazisini - torpaqlarını genişləndirmək məqsədilə, hətta elan olunmamış müharibə şəraitində qarşısına qoyduğu siyasəti həyata keçirməyə çalışır, ideyaları istiqamətində ağıla sığmayan hərəkətlərə yol verirlər.

14 il bundan əwəl işğal olunan Ağdam rayonunda Azərbaycanın tarixi faktlarını əks etdirən bir çox abidələr qalmış, təəssüflər olsun ki, onların aqibəti ilə müasir dövrümüzdə lazımı məlumatlara malik deyilik. Lakin əldə olunan bəzi məlumatlar, eləcə də vaxtilə Ağdamda çalışan rəsmi dairələrin faktları əsasında bu məkanda olan tarixi və memarlıq abidələrinin adları və yaranma dövrü bizlərə gəlib çatmışdır.

Ağdamın işğalı günündə Ağdam rayon mədəniyyət şöbəsinin inspektoru Süleymanov Şəfaqətlə əlaqə saxlayıb, işğal altında olan tarixi memarlıq abidələri ilə bağlı məlumatlar əldə etdik. Onun sözlərinə görə, Ağdamda yerləşdirilən tarixi memarlıq abidələri müxtəlif tarixi dövrləri əks etdirən nadir nümunələrdir. Bu maddi-mənəvi abidələr müxtəlif bölgülər əsasında qruplaşdırılmış və hər biri tarixə əsaslanaraq, "Azərbaycan Respublikasının ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınılmaz mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcəsinə görə bölgüsü" adlı kitabına daxil edilmişdir.

Süleymanov Şəfaqət qeyd etdi ki, Ağdamda olan dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarixi və mədəniyyət abidələri sırasına XIV əsri əhatə edən qiymətli nümunələr daxildir. Belə ki, Ağdamın Xaçın-Dərbəndli kəndində olan Qulu Musaoğlu türbəsi 1314-cü ilə aid olan abidədir. Belə bir tarixi dövrü əhatə edən abidələrin işğal altında olması, ermənilərin Azərbaycanın tarixini saxtalaşdırmaq üçün müəyyən imkanlar açır. Belə ki, bu gün orada gedən proseslərdən xəbərsiz olduğumuzdan yalnız Qırmızı Xaç Komitəsinin xətti ilə müəyyən məlumatlar əldə edə bilirik.

Ölkə əhəmiyyətli tarixi-memarlıq abidələrindən üç nümunə erməni işğalı altındadır. Onlardan biri Ağdamdakı məsciddir ki, bu abidənin tarixi 1868-ci ilə təsadüf edir. Digər abidələrə gəlincə isə, Süleymanov Şəfaqət bildirdi ki, ölkə əhəmiyyətli tarixi abidələrdən ikisi isə məbədlərdir. Onlardan biri VI-VIII əsrə təsadüf edən Ağdam rayonu Şahbulaq kəndindəki məbəd, digəri isə VI əsrə ald olunan Kəngərli zonasındakı məbəddir. Yerli əhəmiyyətli tarixi abidələrin sayı cəmi 34-dür. Onlardan 22 Ağdam ərazisində, 12-si isə Ağdərə ərazisindədir.

Dünya əhəmiyyətli arxeoloji abidələrin sayı isə üçdür. Bu tərkib daxil olan abidələrdən ikisi eneolit dövrünün nümunələri olan Ağdamın Quzanlı kəndindəki Leylamtəpə, Buzanlı kəndindəki Çalğantəpə abidələridir. Üçüncü abidə isə tunc dövrünü əhatə edən Üzəriktəpədir.

Yerli əhəmiyyətli arxeoloji abidələr sırasına isə 96 abidə daxil olunur. Süleymanov Şəfaqətin sözlərinə əsasən, bu gün onlardan 40-ı işğal altında, 56-sı isə Ağdamın işğal olunmamış hissəsindədir. Ağdam rayonu ərazisində yerləşən memarlıq abidələrinin hamısı isə işğal altındadır. Bütün bunlarla yanaşı, Ağdam rayonunda olan muzeylər də ermənilərin tərəfindən işğal olünmuş zonalarda yer|əşir. Ağdamdakı Çörək Muzeyi, Tarix Ölkəşünaslıq Muzeyi, tarzən Qurban Pirimovun Xatirə Muzeyi, Ağdam Şəkil Qalereyası işğal altındadır, Xatırladaq ki, 2002-ci ildə qeyd etdiyimiz Ağdam Tarix Ölkəşünaslıq muzeyi həmin rayonun Qaradağlı kəndində bərpa olunub.

Hazırda tarix və mədəniyyət abidələrinin əksəriyyəti, qeyd etdiyimiz kimi, erməni işğalçıları tərəfindən zəbt olunaraq, xaiqın tarixini əks etdirən nümunələr müxtəlif zorakılıqlara məruz qalır. Alınan məlumatlara əsasən, Ağdamın tarixi maddi-mənəvi abidələri darmadağın edilib, məhv olunur. Ağdamdakı tarixi mədəniyyət abidələri haqqında dövlət, eləcə də, bu rayonun məsul şəxsləri tərəfindən xarici dövlətlərə, təşkilatlara, eləcə də respublikamıza gələn qonaqlara ətraflı məlumatlar verilir, Azərbaycan həqiqətləri ilə bağlı faktlar hər zaman diqqətdə saxlanılır.

Dünən Ağdamın işğal tarixi idi. Bununla bağlı Ağdam rayon icra hakimiyyəti tərəfindən müxtəlif tədbirlər keçirilmiş, ədəbi-bədii kompozisiyalar təşkil olunmuşdur. Bu tarix hər bir azərbaycanlının qan yaddaşıdır. Qeyd etdiyimiz kimi, saysız-hesabsız tarixi abidələr ermənilərin işğalı altında saxlanılır. Hər bir xalqın tarixi, məhz onun mədəniyyəti ilə ölçülür. Azərbaycanın tarixi faktlarının üzə çıxarılmasında, onun maddi-mənəvi abidələri, ilk öncə, araşdırılır və təqdim olunur. Odur ki, bu abidələri qorumaq, hifz etmək və nəsildən-nəsilə ötürmək bizim mənəvi və ən əsası isə vətənpərvərlik borcumuzdur.

Səs.- 2007.- 24 iyul.- S. 12.