Heykəlləri şəhərə kim çıxarmalıdır

Paytaxt merini gözləyənlər var, amma qəbul otağında yox...

Heykəltaraşlıq sənəti Azərbaycan incəsənətinin önəmli sahələrindən sayılır. Geniş küçə və meydanlara, möhtəşəm tikililərin tərtibatına, məzarlığa yol tapmaqla birbaşa geniş ictimaiyyətin diqqətinə və təqdirinə səbəb olan ən müxtəlif formalı heykəltaraşlıq nümunələrindəki bugünkü yüksək sənətkarlığın ifadəsi heç şübhəsiz onun qədim milli ənənələrə, çoxəsrlik inkişaf tarixinə malik olmasının nəticəsidir.
Bunu ilk növbədə bir çox sənət növlərində olduğu kimi heykəltaraşlığın da ən ibtidai formasını belə yaratmaq üçün yerli xammalın - daşın mövcudluğu şərtləndirmişdir. Bu həqiqəti həm arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış müxtəlif nümunələr, həm də tarixi mənbələr və ədəbiyyat nümunələri təsdiqləyir. Ilk orta əsrlərə aid edilən, Şamaxı və Ağdam şəhərləri ətrafında tapılmış daş insan fiqurlarını isə artıq heykəltaraşlığımızın daha təkmilləşmiş nümunəsi hesab etmək olar. Bayıl qəsrindəki daşoyma nümunələri (XIII əsr), məzarlar üzərinə qoyulan at və qoç fiqurlarını (XV-XIX əsrlər) da heykəltaraşlığımızın yeni və yaddaqalan səhifəsi saymaq mümkündür. Araşdırmalar göstərir ki, XIX əsrin axırı XX əsrin əvvəllərində daşoyma sənəti özünü daha çox neft sənayesinin inkişafı ilə yeni dəbdəbəli tikililərə rəvac verildikdə, onların zəngin bəzəklərində göstərilmişdir.
Heykəltaraşlığımızın bugünkü mənzərəsinin yaranması isə əslində Azərbaycan Demokratik Respublikasının bolşeviklər tərəfindən işğalından sonra Bakıda açılan rəssamlıq məktəbi və yerli kadrların SSRI-nin müxtəlif mərkəzi şəhərlərində heykəltaraşlıq sənətinə yiyələnmələri səbəb olub.
Qeyd etmək lazımdır ki, sovet hakimiyyətinin ilk illərindən başlayaraq SSRI dağılana kimi hazırlanan heykəltaraşlıq nümunələrinin çoxu məzmunca daha çox sosializm və kommunist ideyalarının təbliğinə həsr olunub. Hələ ötən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq küçə və meydanları bəzəyən heykəllərin arasında balşeviklərlə yanaşı, tanınmış azərbaycanlı şəxsiyyətlərin obrazları da geniş yer tutur. Bakıda ucaldılmış ilk abidələri - M.Ə.Sabirin (1922) və M.F.Axundovun (1930) heykəllərini bu yöndə yaradılan ilk əsərlərdən hesab etmək olar. Sonrakı illərdə də adı Azərbaycan tarixinin şərəfli səhifələrini bəzəyən şəxsiyyətlərin obrazları heykəlləşib. Bu gün paytaxtı bəzəyən Nizaminin, Füzulinin, Ü.Hacıbəyovun, S.Vurğunun, Natəvanın, Ə.Vahidin, H.Zərdabinin, Ə.Əzimzadənin abidələri bu qəbildəndir. O vaxtlar ölkənin siyasi durumu onun ideologiyasının təbliğini gücləndirən əsərlərin yaradılmasını tələb edirdi və heykəltaraşlar da bu işi sifarişlə yerinə yetirirdilər. Ölkənin müstəqillik qazanması hər şeyi dəyişdirdi. Ideologiyasızlıq nə qədər qəbul edilən olsa da, onun yerinin uzun müddət, bu gün də milli konsepsiya intizarında boş qalması da haradasa xoşagələn deyil, bəlkə də ziyanlıdır. Bu gün müstəqilliyimizin möhkəmləndirilməsinə hansı heykəllər lazımdır? Onları kim sifariş verməlidir? Əgər onlar artıq sifarişsiz-filansız ərsəyə gəliblərsə bu əsərləri şəhərin meydan və küçələrinə, parklarına kimlər çıxarmalıdır? Bu yerdə yuxarıda milli heykəltaraşlığımızın keçmişinə edilən qısa qiyabi səyahəti bir kənara qoyub, gəlin birlikdə “Nə etməli?” sualına cavab axtaraq.
Etiraf edək ki, hələ ki, paytaxtda tariximizin parlaq səhifələrinin özündə hifz edən cəlbedici monumental abidə yoxdur. Keçmişimizin qan yaddaşımızı korşalmaya qoymayacaq səhifələri heç şübhəsiz müstəqilliyimizin əldə olunması, 20 yanvar faciəsi və Xocalı soyqırımıdır. Bizcə hər üçü heykəlləşməyə layiqdir. Artıq prezidentin Bakıda “Istiqlal abidəsi”nin qoyulmasına qərar verməsi ümid verir ki, yaxın vaxtlarda artıq onun açılışının şahidi olacağıq. Hər bir heykəlin uğurunun yarısı heç şübhəsiz onun harada yerləşdirilməsindən asılıdır. Bizcə istiqlalımızı tərənnüm edəcək heykəlin məntiqli yeri ancaq köhnə “Dostluq” restoranının (“Şəhidlər xiyabanı”) üstündəki sahə ola bilər. Hündürlüyündə yerləşən bu ərazidə ucaldılacaq abidənin möhtəşəmliyi və təsirliliyi ilə hamıya qürur gətirə biləcək bir məkan əldə edə bilərik.
Psixoloji yükə malik “20 yanvar” abidəsinin də məkanının Şəhidlər xiyabanının indiki “Şəhidlər xiyabanı” sözü azılmış yerin olması məntiqli seçim olardı. Burada yerləşən əzəmətli Heykəlin dramatikliyi ilə şəhidləri anmağa gələn insanlara faciənin psixoloji yükünü qabartmaq olardı. Köhnə “26-lar bağı”nın Xocalı faciəsi kompleksi üçün ayrılması da yəqin ki, ən uğurlu qərar olardı. Biz faciələrimizi əks etdirən abidələri indiki kimi cılız biçimdə və mərkəzdən uzaq yerlərdə qoymamalıyıq. Ermənilərin olmayan soyqırımlarına həsr olunmuş möhtəşəm komplekslə özümüzün elədiyimizi müqayisə etsək hər şey aydın olar. Təbii ki, R.Köçəryan və A.Qukasyanın adları faciənin günahkarlarının siyahısında olmayanda Xocalının abidəsi də indiki görkəmdə olmalıdır...
Bu gün paytaxtı A.Caparidze, Q.Musabəyov, A.Sultanova, M.Əzizbəyov kimilərinin heykəllərinin nə vaxta kimi bəzəyəcəyi ictimaiyyətin öz-özünə tez-tez verdiyi sualdır. Niyə onların yerində Almas Ildırımın, Əhməd Cavadın, M.Ə.Rəsulzadənin, F.Xoyskinin abidəsi olmasın? Bəs biz nə vaxta kimi atlı heykəl görməyə həsrət qalacağıq? Bəlkə qədim tariximizin səhifələri buna imkan vermir? Arif Qazıyev, Cümşüd Ibrahimov, Zakir Əhmədov və Xanlar Əhmədovun emalatxanasında tarixi hadisələri və şəxsiyyətləri tərənnüm edən əsərləri küçə və meydanlara çıxarmaqla həm paytaxtın görkəminə yeni estetik dəyər verər, həm də yetişməkdə olan nəslə əsl qürur mənbəyini göstərmiş olardıq. Son illər Dənizkənarındakı Milli parkın musiqili gecələrin baş tutduğu bir məkana çevrilməsi danılmazdır. Buralarda hər vaxt qələbəliyin hiss olunması müqabilində bu yəqin ki, təbiidir. Indi Milli parkda “Muğam mərkəzi”nin inşa olunması da bu mənada çox məntiqlidir. Elə düşünürük ki, gələcəkdə beynəlxalq muğam məbədinə çevriləcəyi istisna olunmayan bu ərazidə, daha doğrusu mərkəzin qarşısında mütləq muğamın obrazına çevrilə biləcək bir abidə qoyulmalıdır. Gəldiyimiz qənaət budur ki, muğam mövzusunda davamlı axtarışlar aparan və silsilə əsərləri ilə musiqi dünyasına bələdçiliyini ifadə edə bilən Zakir Əhmədovun “Muğam ucalığı” heykəli həmin yeri tuta biləcək yaxşı nümunə ola bilər. Muğam üçlüyünün yaşantıları bu əsərdə həm tar və kaman çalanın, həm də dinləyicisini şaqraq zəngulələri ilə duyğulandıran xanəndənin obrazında və səciyyəvi hərəkətlərində çox inandırıcı və təsirli ifadə olunub. Rəmzi olaraq əski qoç heykəli üstündə qərar tutmuş üç musiqiçinin ifadəli silueti heykəlin gələcək uğurunu şərtləndirən amildir. Inanmaq istərdik ki, əsər “Muğam mərkəzi”nin yaradıcılarının diqqətini cəlb edəcək və o, öz layiqli yerini tutacaqdır.
Bu vaxta qədər Azərbaycanda, o cümlədən də paytaxtda kifayət qədər müxtəlif mövzulu heykəllər qoyulsa da onların arasında lirik-psixoloji ovqat aşılayan əsərlər demək olar ki, yoxdur. Belə əsərlər sənət aləmində ümumiləşdirilmiş halda “park heykəltaraşlığı” nümunələri adlandırılırlar. Etiraf edək ki, başqa səpgili heykəllərdən fərqli olaraq bu cür qismən kamera xarakterli əsərləri yaratmaq çox çətindir. Amma təkcə istedadlı heykəltaraş Sahib Quliyevin emalatxanasında çox uğurlu, parklarımızı bəzəyəcək neçə-neçə əsər vardır. Umid edirik ki, şəhər meri onun “Görüş”, “Oyanma”, “Ailə düsturu”, “Bahar” əsərlərinin ictimaiyyət arasına çıxmasına, hamıya estetik zövq verməsinə imkan yaradacaqdır.
Heç şübhəsiz yeni salınan yaşıllıqların birini “Tale bağı”na çevirmək olardı. Bizcə tanınmış heykəltaraş Xanlar Əhmədovun yaratdığı “Bürclər” silsiləsi bu guşənin əvəzsiz bəzəyi ola bilərdi, insanlara düşünüb-daşınmaq üçün geniş meydan açardı...
Yeri gəlmişkən deyək ki, heykəltaraşlarımızın yaradıcılıq emalatxanalarında şəhərimizin adiləşən guşələrini gözəlləşdirə biləcək kifayət qədər əsər vardır.
Teyyub Yusifov, Namiq Dadaşov, Fuad Salayev, Fazil Nəcəfov, Elxan Aslanov və b. əsərləri paytaxtımızın ayrılmaz bədii elementinə çevrilməyə layiq heykəllərdirlər. Bu yazıda məqsədimiz heykəltaraşlıq sahəsində malik olduğumuz bədii irsin zənginliyini göstərməklə, şəhərimizin memarlıq həlli ilə məşğul olanları onlardan vaxtında istifadəyə səsləmək idi. Bizcə elf yeni inşa olunan möhtəşəm binaların daha da diqqətçəkən olmalarını onların heykəllərlə sintezini əldə etməklə nail olmaq mümkündür. Şəhərdə sənətlərin sintezi olmayan halda estetik auranın yarımçıq və ziyanlı olacağı birmənalıdır. Odur ki, şəhərin merini də, tikinti işlərinə rəhbərlik edənləri də heykəltaraşların emalatxanalarına dəvət etməklə onları özlərinə də mənəvi rahatlıq gətirə biləcək paytaxtımızın daha da gözəl və özəl olmasında iştirak etməyə çağırırıq...

Azadlıq.- 2007.- 4-5 mart.- S. 15.