Ta­ri­xi əhə­miy­yət­li Azər­bay­can abi­də­lə­ri

 

Bə­şər svi­li­za­si­ya­sı­nın əra­zi­lə­rin­dən bi­ri Şər­qin qa­pı­sı he­sab olu­nan Azər­bay­can­dır. İlk növ­bə­də, bu­na sə­bəb in­san­la­rın ya­şa­ma­sı üçün mü­la­yim və mü­na­sib tə­bii şə­rai­tin ol­ma­sı­dır. Əra­zi­də apa­rıl­mış ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­la­rın nə­ti­cə­lə­ri gös­tə­rir ki, Azər­bay­can­da ya­şa­mış qə­dim in­san­lar ta­rix bo­yu şə­rəf­li ya­ra­dı­cı­lıq yo­lu ke­çə­rək çox­say­lı mə­də­niy­yət əsər­lə­ri ya­rat­mış və on­lar­dan bi­ri də me­mar­lıq­dır.

Me­mar­lıq xal­qın ya­şa­nı­lan dövr­lər­də­ki ta­rix­dir ki, bu­nu da in­san­lıq ta­ri­xi ola­raq qiy­mət­lən­dir­mək olar. Ta­ri­xi ma­te­ri­al­lar­dan bi­zə mə­lum­dur ki, bu­nun baş­lan­ğı­cı ib­ti­dai in­san­la­rın ya­şa­dı­ğı tə­bii ma­ğa­ra­lar­dan baş­la­yır. Azər­bay­can əra­zi­sin­də be­lə ma­ğa­ra­la­rın sa­yı ol­duq­ca çox­dur. Bö­yük və Ki­çik Qaf­qaz dağ­la­rı­nın ətək­lə­rin­də, Ta­lış dağ­la­rın­da, Nax­çı­van­da, Zən­gi­lan, Kəl­bə­cər, Gə­də­bəy, Xan­lar, Şa­ma­xı və nə­ha­yət, Fü­zu­li ra­yo­nu əra­zi­sin­də aş­kar edil­miş Azıx ma­ğa­ra­sı­nı bu­na mi­sal gös­tər­mək olar. Be­lə ma­ğa­ra­lar­da apa­rıl­mış təd­qi­qat­lar gös­tə­rir ki, bu­ra­da ya­şa­mış ib­ti­dai in­san­lar 1,5 mln il ön­cə, ya­şa­yış­la­rı­nı ma­ğa­ra­lar­da­kı şə­rai­tə uy­ğun­laş­dır­maq məc­bu­riy­yə­tin­də qal­sa­lar da, son­ra­lar şüu­run in­ki­şa­fı və bə­zi əmək və in­şa­at alət­lə­ri­nin ya­ran­ma­sı ilə əla­qə­dar ola­raq on­lar ya­şa­dıq­la­rı tə­bii ma­ğa­ra­la­rı öz ya­şa­yış tərz­lə­ri­nə uy­ğun­laş­dır­ma­ğa ça­lış­mış­lar. İb­ti­dai in­san­la­rın tə­bii ma­ğa­ra­lar üzə­rin­də apar­dıq­la­rı be­lə ye­ni­dən­qur­ma iş­lə­ri son­ra­kı dövr­lər­də sü­ni ma­ğa­ra­la­rın ya­ran­ma­sı ilə nə­ti­cə­lən­miş­dir. Tə­bii ma­ğa­ra­lar ki­mi bir ne­çə kü­yül­dən iba­rət olan sü­ni ma­ğa­ra­lar da yer sət­hin­dən xey­li hün­dür mə­sa­fə­də dik qa­ya­lar və dağ dö­şün­də dü­zəl­dil­miş­dir. Azər­bay­can əra­zi­sin­də sü­ni ma­ğa­ra­la­ra Bö­yük Qaf­qaz dağ­la­rı­nın cə­nub-şərq ətək­lə­rin­də, Ki­çik Qaf­qaz dağ­la­rın­da, Qu­bad­lı ra­yo­nun­da Bər­gü­şad, Əkə­rə çay­la­rı va­di­lə­rin­də, Şir­van re­gio­nun­da Mə­rə­zə, Sün­di və Də­rə­kənd ya­xın­lı­ğın­da, elə­cə də, cə­nub əya­lət­lə­rin­də qə­dim Man­na və Mi­di­ya döv­lət­lə­ri­nə mən­sub olan əra­zi­lə­rin­də də tə­sa­düf edil­miş­dir. Ha­ra­da ti­kil­mə­sin­dən ası­lı ol­ma­ya­raq, öz­lə­ri­ni mü­da­fiə et­mək məq­sə­di­lə in­san­lar sü­ni ma­ğa­ra tip­li ev­lə­rin, bir qay­da ola­raq, yer sət­hin­dən xey­li hün­dür mə­sa­fə­lər­də dü­zəl­dir­di­lər. La­kin son­ra­lar in­şa­at ti­pi­nin, konk­ret ola­raq daş hör­gü­sü mey­da­na çıx­dıq­dan son­ra sü­ni ma­ğa­ra­lar­da əv­vəl aza­cıq, son­ra­lar isə təd­ri­cən cid­di də­yi­şik­lik­lər baş ver­di. Daş hör­gü­sü­nün mey­da­na çıx­ma­sı nə­ti­cə­sin­də ye­ni tip­li qaz­ma və ya­rım­qaz­ma bi­na­lar in­şa edil­mə­yə baş­la­dı. Be­lə bi­na­lar, adə­tən, dağ­la­rın və ya­mac­la­rın dö­şün­də in­şa olun­muş­dur. Hə­lə hör­gü işi­nə o qə­dər mü­kəm­məl yi­yə­lən­mə­yən və mən­zi­li la­zı­mi sə­viy­yə­də qız­dır­ma­ğa qa­dir ol­ma­yan ib­ti­dai in­san­lar, ev­lə­ri­nin ya­rı his­sə­si­ni ye­ral­tı küyl şə­kil­də qu­raş­dı­ra­raq yal­nız onun yer yüs­tü­nə çı­xan his­sə­si­ni - dəh­li­zi­ni tə­bii daş­lar­la ey­van şə­kil­də hö­rüb öz­lə­ri­ni də­yi­şən tə­biə­tin is­ti-so­yu­ğun­dan qo­ru­muş­lar. El­mi mən­bə­lər­də be­lə bi­na­la­rın hə­lə Mi­di­ya döv­rün­dən çox-çox ön­cə mey­da­na çıx­ma­sı və Mi­di­ya döv­rün­də ge­niş ya­yıl­dı­ğı qeyd olu­nur. Ma­ğa­ra tip­li ya­şa­yış bi­na­la­rı­nın son­ra­kı in­ki­şaf mər­hə­lə­lə­rin­də daş hör­gü­dən əv­vəl­lər kü­yü­lün ön və yan di­var­la­rın­dan, son­ra isə ar­xa tə­rə­fin­dən is­ti­fa­də olun­muş­dur. Təd­ri­cən mən­zil di­var­la­rı­nın daş hör­gü ilə əvəz olun­ma­sı və in­san­la­rın bu hör­gü ilə bağ­lı in­şa­at mə­də­niy­yə­ti­nin tək­mil­ləş­mə­si bi­na­la­rın qaz­ma və ya­rım­qaz­ma for­ma­sın­dan ye­rüs­tü in­şa­sı­na gə­ti­rib çı­xar­mış­dır. Öz baş­lan­ğı­cı­nı sü­ni ma­ğa­ra­lar­dan al­mış be­lə bi­na­lar uzun bir ta­ri­xi in­ki­şaf pro­se­si keç­miş və me­mar­lıq ta­ri­xin­də "Qa­ra­dan" adı ilə məş­hur­laş­mış­dır. Azər­bay­can əra­zi­si müx­tə­lif tə­bii-coğ­ra­fi şə­rai­tə və iq­lim qur­şaq­la­rı­na ma­lik ol­du­ğu üçün bu­ra­da in­şa edil­miş qa­ra­dan­lar da təd­ri­cən yer­li iq­lim şə­rai­ti­nə uy­ğun­laş­dı­rı­la­raq müx­tə­lif me­mar­lıq-plan­laş­dır­ma xü­su­siy­yət­lə­ri­nə ma­lik ol­muş­dur. Adə­tən, be­lə ev­lər­də in­san­la­ra məx­sus olan ev hey­van­la­rı da sax­la­nı­lır­dı. Ta­ri­xi mə­lu­mat­la­ra gö­rə Azər­bay­can­da qa­ra­dan­lar­dan XX yü­zil­li­yin əv­vəl­lə­ri­nə qə­dər is­ti­fa­də edil­miş­dir. Qo­bus­tan­da aş­kar edil­miş ən qə­dim ya­şa­yış yer­lə­ri (ma­ğa­ra­lar, müx­tə­lif pri­mi­tiv sı­ğı­na­caq­lar və s.) ilə ya­na­şı, me­qa­lit me­mar­lıq abi­də­lə­ri-krom­lex­lər, men­hir­lər (ço­ban da­şı), dol­men­lər və sik­lop ti­ki­li­lə­ri ge­niş ya­yıl­mış­dı. Hün­dür daş­lar­dan qu­raş­dı­rıl­mış bu qur­ğu­lar el ara­sın­da "qa­la­ça", ya­xud "hö­rük­daş" ad­la­nır. Nax­çı­van şə­hə­ri­nin ya­xın­lı­ğın­da­kı Çal­xan­qa­la (Tunc döv­rü) və Ar­pa­çay sa­hi­lin­də­ki Qa­ra­tə­pə di­va­rın­da­kı Oğ­lan­qa­la mü­da­fiə ti­ki­li­lə­ri sik­lop ti­ki­li­lə­rə aid edi­lir. Gü­ney Azər­bay­ca­nın əra­zi­sin­də, Araz ya­xın­lı­ğın­da da qa­la ti­ki­li­lə­ri (Bas­tam, Da­na­lı, Qa­la­oğ­lu və s.) aş­kar edil­miş­dir. Azər­bay­can əra­zi­sin­də Man­na döv­lə­ti­nin tə­şək­kü­lü, da­ha son­ra­lar gü­ney­də At­ro­pa­te­na döv­lə­ti­nin ya­ran­ma­sı ilə bağ­lı şə­hər­lər ya­ra­dıl­mış, mü­da­fiə ti­ki­li­lə­ri, əzə­mət­li qa­la di­var­la­rı in­şa edil­miş­di. Hə­sən­li ra­yo­nun­da­kı abi­də­lər komp­lek­si, elə­cə də, Ur­mi­ya gö­lü sa­hi­lin­də­ki qa­ya­lar­da ça­pıl­mış sər­da­bə­lə­rın təd­qi­qi gös­tə­rir ki, XII yü­zil­lik­də ey­van­lı mən­zil ti­pi tə­şək­kül tap­mış­dı. Hə­min döv­rün di­gər me­mar­lıq qur­ğu­la­rın­dan ye­ga­nə di­ni ti­ki­li olan od meh­rab­la­rı döv­rü­mü­zə­dək gə­lib çat­mış­dır. Ta­ri­xi mən­bə­lə­rə əsa­sən, qeyd edim ki, bu dövr­də ya­ran­mış me­mar­lıq tip­lə­ri Azər­bay­can me­mar­lı­ğı­nın son­ra­kı in­ki­şa­fı­na, elə­cə də, Əhə­mə­ni­lər döv­rün­də İra­nın və ön Asi­ya­nın di­gər öl­kə­lə­ri­nin me­mar­lı­ğı­na əhə­miy­yət­li tə­sir gös­tər­miş­dir. Atəş­pə­rəst­li­yin ya­yıl­ma­sı ilə bağ­lı ya­ra­nan iba­dət­gah­lar is­lam­dan ön­cə ti­kil­miş əsas di­ni bi­na­lar ol­muş­dur. Qaf­qaz Al­ba­ni­ya­sı döv­rün­də şə­hər­sal­ma sa­hə­sin­də mü­hüm ad­dım­lar atıl­mış­dır. Qə­bə­lə şə­hə­ri­nin möh­kəm qa­la di­var­la­rı, sax­sı bo­ru­la­rın­dan çə­kil­miş su kə­mə­ri, Də­mir­qa­pı (Dər­bənd) ke­çi­din­də daş­dan ti­kil­miş mü­da­fiə sis­te­mi, Çı­raq­qa­la, Lə­kit kən­din­də­ki dai­rə­vi xris­ti­an mə­bə­di, Qum kən­din­də­ki ba­zi­li­ka, Min­gə­çe­vir­də­ki mə­bəd­lər komp­lek­si və s. bu şə­hər­sal­ma mə­də­niy­yə­ti­nin yük­sək sə­viy­yə­si­ni gös­tə­rir. Sa­sa­ni­lər döv­rü me­mar­lıq abi­də­lə­rin­dən mü­da­fiə ti­ki­li­lə­ri özəl­lik­cə diq­qə­ti cəlb edir. Xə­zər də­ni­zi­nin sa­hi­lin­dən baş­la­ya­raq, Ba­ba­da­ğın ətə­yin­də qur­ta­ran Gil­gil­çay səd­di və in­di­ki Də­və­çi ra­yo­nu əra­zi­sin­də yer­lə­şən Beş­bar­maq da­ğın­dan baş­la­yıb, Xə­zə­rin sa­hil­lə­ri­nə qə­dər uza­nan Beş­bar­maq səd­di Azər­bay­can­da is­teh­kam ti­ki­li­lə­ri­nin in­ki­şa­fı haq­qın­da ge­niş tə­səv­vür ya­ra­dır. Ərəb is­ti­la­sın­dan son­ra Azər­bay­can­da is­lam di­ni­nin ya­yıl­ma­sı ilə bağ­lı me­mar­lı­ğın da in­ki­şaf yö­nü də­yiş­di. Me­mar­lıq­da ye­ni tip­li bi­na­la­rın - məs­cid, məd­rə­sə, tür­bə, kar­van­sa­ra və s. ti­kil­mə­si əsas xətt ol­du. Bər­də, Ər­də­bil, Ma­ra­ğa, Ur­mi­ya, Şa­ma­xı, Şəm­kur (Şəm­kir), Şab­ran, Bey­lə­qan, Gən­cə və Nax­çı­van bu dövr­də Azər­bay­ca­nın ən önəm­li şə­hər­lə­ri idi. Şa­ma­xı, Gən­cə və Bey­lə­qa­nın bö­yük şə­hər­lə­rə çev­ril­mə­si də məhz bu döv­rə aid­dir. Bu dövr­də is­lam di­ni ilə bağ­lı ti­ki­li­lər­lə ya­na­şı, Qaf­qaz Al­ba­ni­ya­sı­nın bə­zi əya­lət­lə­rin­də xris­ti­an mə­bəd­lə­ri, mü­da­fiə is­teh­kam­la­rı in­şa edi­lir­di. Bun­lar­dan in­di­ki İs­ma­yıl­lı ra­yo­nu əra­zi­sin­də sa­lın­mış Ca­van­şir qa­la­sı və Qa­zax ra­yo­nu­nun Yu­xa­rı Əs­ki­pa­ra kən­di ya­xın­lı­ğın­da­kı qa­la komp­lek­si diq­qə­ti cəlb edir. Ümu­miy­yət­lə, is­lam­dan ön­cə­ki və son­ra­kı dövr­lər­də Azər­bay­can əra­zi­sin­də in­şa edil­miş al­ban ti­ki­li­lə­ri me­mar­lı­ğın in­ki­şa­fın­da önəm­li rol oy­na­mış­dır. Bu abi­də­lər­dən Za­qa­ta­la ra­yo­nun­da­kı Pa­şan və Mu­xax kənd­lə­rin­də ti­ki­li qa­lıq­la­rı, Şə­ki ra­yo­nu­nun Bö­yük Gəl­dək kən­din­də Go­vur­qa­la, Qə­bə­lə ra­yo­nun­da­kı Bö­yük Əmir­li kən­din­də al­ban mə­bəd­lə­ri, Oğuz şə­hə­rin­də al­ban kil­sə­si, Dağ­lıq Qa­ra­ba­ğın Xo­ca­vənd ra­yo­nu­nun Qa­ra­kənd kən­din­də al­ban kil­sə­si, Sos kən­din­də, İat­si kən­din­də, Ta­qa­verd kən­din­də, Gü­ney­çar­tar kən­din­də olan al­ban mə­bəd­lə­ri, Ağ­də­rə ra­yo­nu­nun Aterk, Ko­la­tağ, Qo­ço­qot, keç­miş Dos­ta­hir, Qa­sa­pet, Çal­dı­ran kənd­lə­rin­də, elə­cə də, Yu­xa­rı Qa­ra­ba­ğın baş­qa böl­gə­lə­rin­də­ki Su­san­lıq, Vanq, Trax­tik, Tsa­ku­ri, Tuğ kənd­lə­rin­də, Əs­gə­ran ra­yo­nu­nun Şu­şi­kənd, Ça­naq­çı, Xaç­maç, Xantsk, Xndzris­tan kənd­lə­rin­də al­ban mə­bəd­lə­ri döv­rü­mü­zə­dək mü­ha­fi­zə olun­muş­dur. Müa­sir döv­rü­müz­də be­lə ta­ri­xi əhə­miy­yət kəsb edən abi­də­lər döv­lət tə­rə­fin­dən qo­ru­nur. Ar­tıq ta­ri­xi və mə­də­ni abi­də­lə­rin Mə­də­niy­yət və Tu­rizm Na­zir­li­yi tə­rə­fin­dən ye­ni­dən si­ya­hı­ya alın­ma­sı ba­şa ça­tıb. İl­kin va­ri­ant tam ha­zır­dır və ba­xıl­maq üçün ai­diy­yat­lı döv­lət qu­rum­la­rı­na gön­də­ri­lib. Ye­ni si­ya­hı­ya alı­nan mə­də­niy­yət abi­də­lə­ri, me­mar­lıq nü­mu­nə­lə­ri əhə­miy­yət də­rə­cə­si­nə gö­rə mü­əy­yən edi­lib. Bir sı­ra qu­rum­la­rın rəy və tək­lif­lə­rin­dən son­ra si­ya­hı tam ola­raq təs­di­qi­ni ta­pa­caq. Abid­lə­rin si­ya­hı­sı ümum­xalq yox­la­nı­şı üçün na­zir­li­yin say­tın­da da yer­ləş­di­ri­lə­cək. Qey­diy­yat za­ma­nı 100-ə ya­xın abi­də­nin tə­bii fə­la­kət­lər za­ma­nı ta­ma­mi­lə məhv olub sı­ra­dan çıx­dı­ğı da mü­əy­yən­ləş­di­ri­lib. Azər­bay­ca­nın xa­ri­ci öl­kə­lə­rin­də­ki mə­də­niy­yət abid­lə­ri­nə gə­lin­cə isə on­lar üçün ye­ni si­ya­hı ha­zır­la­nır. Qər­bi Azər­bay­can­da­kı abid­lə­ri­miz də bu si­ya­hı­ya sa­lı­na­caq. Abid­lə­rin dün­ya miq­ya­sın­da ta­nı­dıl­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də də iş­lər da­vam et­di­ri­lir. Be­lə ki, da­ha iki abid­lə­ri­miz Nax­çı­van tür­bə­lə­ri və Su­ra­xa­nı atəş­ga­hı UNES­KO-nun dün­ya ir­si si­ya­hı­sı­na sa­lı­na­caq. Si­ya­hı­ya alın­ma ilə ya­na­şı, abid­lə­rin pas­port­laş­ma­sı da da­vam et­di­ri­lir. 7000-ə ya­xın mad­di sər­vət­lə­ri­miz­dən 2000-ni ar­tıq pas­port­laş­dı­rı­lıb.
   

Səs.- 2008.- 23 avqust.- S. 12.