Abbasov İ.

Aşıq poeziyasının tədqiqində yeni söz

Aşıq sənəti, xüsusən də onun mühüm tərkib hissəsi olan aşıq poeziyası xalqımızın mənəvi dəyərlərinin, estetik ideallarının daşıyıcısı olmaqla bərabər, həm də ən böyük milli sərvətlərimiz olan ana dilimizin gözəlliyini, zənginliyini yaşadan tükənməz bir xəzinədir.

Aşıq poeziyasının ayrı-ayrı görkəmli nümayəndələrinin yaradıcılığı ədəbiyyatşünaslıq, folklorçuluq baxımından hərtərəfli tədqiq olunsa da, dilçilik problemləri mövqeyindən hələ kifayət qədər araşdırılmamışdır. Halbuki, aşıq poeziyası dilimizin tarixi inkişaf proseslərinin öyrənilməsi üçün ən mötəbər mənbələrdən biridir. Lakin bu vaxtacan aparılmış dilçilik, o cümlədən də dil tarixi üzrə araşdırmalar əsasən yazılı ədəbiyyat materiallarına əsaslanmış, aşıq poeziyasının tükənməz imkanlarından gərəyincə bəhrələnməmişdir.

Tanınmış dilçi alim, filologiya elmləri namizədi, dosent Zabit Məmmədovun bir-birinin ardınca nəşr olunmuş iki kitabı filologiya elmimizdə müşahidə olunan bu boşluğun aradan qaldırılmasına xidmət edir. "Klassik aşıq poeziyasının leksik-semantik xüsusiyyətləri" (2006) və "Klassik aşıq poeziyasının fonetik və qrammatik xüsusiyyətləri" (2008) adlı bu monoqrafiyalar həm məzmununa, həm də elmi dəyərinə görə qeyd olunan aktual vəzifənin öhdəsindən gəlməyə tamamilə qadirdir.

Dilçiliklə folklorşünaslıq elmlərinin kəsişmə xəttində dayanan bu tədqiqatlar eyni zamanda iki mühüm funksiyanın yerinə yetirilməsini təmin edir. Birincisi, aşıq ədəbiyyatının öyrənilməsində indiyəcən yol verilmiş çatışmazlıqları ortadan götürür, ikincisi isə, aşıq poeziyasının sistemli liriqvistik tədqiqata cəlb olunması Azərbaycan dilinin tarixi planda öyrənilməsini daha da dolğunlaşdırır.

Aşıq poeziyasının ən zəngin klassik dövrünün (XVI-XIX əsrlər -Qurbanidən Aşıq Ələsgərə qədər) öyrənilməsinə həsr olunmuş bu əsərlərdə şeir sənətimizin bu sahəsinin dil-üslub xüsusiyyətləri filologiyamızda ilk dəfə olaraq geniş əhatəli və sistemli şəkildə tədqiq olunmuşdur.

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı, xüsusən də onun peşəkar ədəbi yaradıcılıq sahəsi sayılan aşıq ədəbiyyatı janr və forma əlamətlərinə görə son dərəcə zəngin və rəngarəngdir. Aşıq poeziyası xalqımızın milli bədii təfəkkürünün ən səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə yanaşı, Azərbaycan dilinin zəngin fonetik, leksik-semantik və qrammatik potensialını da özündə əks etdirir.

Z.Məmmədovun tədqiqatları bütün bu xüsusiyyətləri ciddi elmi arqumentlərlə, zəngin dil materialı əsasında açıb göstərir. Alim belə bir qənaətə gəlir ki, tarixi kökləri ilə qədim ozan sənətinə bağlı olan, bu möhtəşəm özül üzərində misilsiz inkişaf yolu keçəcək sənət meydanına ölməz bədii yaradıcılıq nümunələri çıxaran klassik aşıq poeziyası həm də dilimizin əzəmətli tarixi abidəsi kimi dəyərləndirilməlidir. Özünü xalqın bədii təfəkkürünün ifadəçisi kimi təsdiq edən aşıq, həm də şifahi xalq sənətinin çoxəsrlik inkişafı boyu cilalanaraq yüksək kamillik səviyyəsinə çatmış dil sərvətinin qoruyucusu və daşıyıcısı olmuşdur. Tarixən yazılı ədəbiyyata nisbətən daha qədim köklərə malik olan şifahi xalq ədəbiyyatı eyni zamanda yazılı ədəbi dilin təşəkkülünə və inkişafına da böyük təsir göstərmişdir. Bu qənaətlərini nəzəri mülahizə və konkret dil faktları ilə əsaslandıran müəllif göstərir ki, aşıq poeziyasının dil materiallarının ədəbi dilimizin inkişafı mövqeyindən qiymətləndirilməsi bütövlükdə ana dilimizin tarixinin elmi cəhətdən öyrənilməsi imkanlarını daha da genişləndirir.

"Klassik aşıq poeziyasının leksik-semantik xüsusiyyətləri" adlı birinci monoqrafiyada Z.Məmmədov aşıq poeziyası dilinin bu cəhətlərini materialın təbitənə uyğun olaraq, "Lüğət tərkibi", "Onomastika", "Semantika", "Frazeologiya" kimi fəsillər üzrə araşdırmışdır. Hər bir bölmədə qoyulan problemə müvafiq olaraq, klassik aşıq poeziyasının ayrı-ayrı nümayəndələrinin yaradıcılığından son dərəcə zəngin şeir nümunələri tədqiqata cəlb olunmuşdur.

Bu kitabın elmi redaktoru AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor A.Qurbanov, rəyçiləri isə professor Ə.Tanrıverdi və professor Z.Xəlildir.

Qeyd etmək lazımdır ki, aşıq şeirinin dil xüsusiyyətlərinin araşdırılması, müəyyən mənada, hətta yazılı ədəbiyyatın dilinin tədqiq edilməsinə nisbətən daha maraqlı məzmun kəsb edir. Belə ki, canlı danışıq dilinə daha yaxın olan aşıq poeziyası dildə baş verən prosesləri daha bariz şəkildə əks etdirir və buna görə də tədqiqat üçün yazıh ədəbiyyatdan öz spesifikliyi ilə fərqlənən maraqlı və zəngin material verir.

Z.Məmmədovun bu məsələyə həsr olunmuş "Klassik aşıq poeziyasının fonetik və qrammatik xüsusiyyətləri" adlı ikinci monoqrafiyası "Fonetika", "Morfologiya" və "Sintaksis" fəsillərindən ibarətdir.

Birinci monoqrafiyada olduğu kimi, burada da tədqiqatın elmi səviyyəsi ilə yanaşı, təhlilə cəlb olunmuş bədii materialın zənginliyi və rəngarəngliyi diqqəti cəlb edir.

Bu kitabın elmi redaktoru filologiya elmləri doktoru, professor Ə.Tanrıverdi, rəyçiləri isə prof. H.Balıyev və prof. M.Nuruyevadır.

Klassik aşıq poeziyasının yaradıcıları, canlı xalq dilinin bütün təbii imkanlarını klassik yazılı poeziyanın incəlikləri ilə məharətlə uyuşduran ustad sənətkarların yaratdığı ədəbi nümunələr son dərəcə zəngin dil keyfiyyətlərinə malikdir. Aşıq şeiri ana dilimizin fonetik, leksik-semantik, qrammatik quruluşunu, ifadə potensialını və poetik üslubiyyatının imkanlarını əks etdirmək baxımından əvəzsiz bir mənbədir. Onun bu vaxtacan dilçilik tədqiqatlarından kənarda qalması həm də dilçilik elmimizin ümumi səviyyəsinə bir məhdudluq gətirirdi.

Filologiya elmləri namizədi Zabit Məmmədovun tədqiqatları həm aşıq poeziyasının öyrənilməsi, həm də Azərbaycan ədəbi dil tarixinin mühüm bir sahəsinin ilk dəfə olaraq sistemli şəkildə araşdırılması baxımından dəyərlidir.

Xalq qəzeti.- 2008.- 13 iyul.- S. 6.