Qaliboğlu E.

"Azərbaycan xalçasının dünyada analoqu yoxdur"

Aydın Rəcəbov: "Dünyanın müxtəlif ölkələrindəki Azərbaycan xalçalarının dəqiq kataloqlaşdırılması zəruridir"

Xalçaçılıq insanın nağıllaşan dünyasıdır. Qədimlərdən bəridir ki, bu sənət xalqımızın böyük ruhunun ifadəsi kimi yaşayır. Bu gün dünyada müasirləşmə, qloballaşma əhvalı çox artır. Belə əhvallar istər-istəməz xalqların qədimdən yol gələn yaradıcılıq imkanlarının qarşısına dolayısı yolla sipər çəkir. Xalçaçılıq özündə müxtəlif yönlü xəlqi keyfiyyət cəhətlərini birləşdirən sənətdir.
Hazırda Aərbaycanda xalçaçılığın elmi əsaslarla inkişafı bu sahədə yeni bir mərhələnin başlandığından xəbər verir. Bu sahədə tanınmış xalçaçı rəssamlardan biri olan əməkdar rəssam Aydın Rəcəbov 1944-cü ildə anadan olub. Ə.Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbini bitirib. Ardınca da Politexnik İnstitutunun memarlıq fakültəsinə daxil olub, ikinci kursdan İncəsənət İnstitutunun xalça kafedrasında təhsilin davam etdirib. Ötən illərdə dəfələrlə respublika, ümumitifaq və beynəlxalq sərgilərin iştirakçısı olub. Onun ustadı məşhur xalçaçı rəssam Lətif Kərimov olub. O, ustadını belə xatırlayır: "Lətif Kərimovun özünəməxsusluqları çox idi. Hər şeydən əvvəl o, istedadlı bir rəssam idi, özü də toxumağı bacarırdı. O, Azərbaycanın bütün bölgələrində toxunan xalçaları araşdırıb, bunları kataloqlaşdırıb. Məsələn, Quba xalçaçılığında Pirəbədil, Quba xalçası, Qırız və başqa xalça tipləri var. Onun yaradıcılığı Azərbaycan xalça sənətini məktəb səviyyəsində öyrənməyə imkan verir. Lətif müəllim bu sənətlə bağlı təsəvvürlərə, qənaətlərə elmi bir əsas gətirdi, hamısını ümumiləşdirdi və zənginləşdirdi".
Xalçaçılıqda dünyanın, həyatın, təbiətin, insanın mahiyyəti son dərəcə gözəl, nağılvari bir dillə ifadəsini tapır, rəmzilik gerçəklikdən dəfələrlə üstün, yaşarı səviyyədə
xalçaçılıqda yaşayır. Bu, onu göstərir ki, ulu babalarımız o zaman həyat haqqında olduqca bitkin, mənalı düşünməyi, üstəlik də onu gözəl ifadə etməyi bacarıb. Azərbaycan Türk xalçaçılığının günümüzdə daha yetkin, gözəl yaşamasının bir əsas səbəbi bu sənətin ruhumuzun ifadəsi olmasındadır:
"Xalçaçılıq qədim sənətdir. Bu təsvirlərdə müxtəlif rəmzlərlə rastlaşırıq. Buta, budaq, gül, damğalar və s. hamısı dil açıb danışır. Azərbaycan xalçasının dünyada analoqu yoxdur. Buna kifayət qədər sübutlarımız var. Ermənilər nə qədər çığır-bağır salsalar da, yalandan dünyanın müxtəlif ölkələrində xalça sərgiləri təşkil etsələr də, iddialarının heç bir əsası yoxdur. Erməninin xalçaçılıq sənəti yoxdur, bu, əslində ruh məsələsidir, zorla nə isə qondarmaq olmaz.
Dünya da bunu gözəl bilir, amma boynuna almır. Dünya muzeylərində Azərbaycan xalçaları əsasən "İran" və "Qafqaz xalçası" adıyla təqdim olunur. "Qafqaz xalçası" adıyla təqdim edilən xalçaların əksəriyyəti Azərbaycan xalçalarıdır, biz türklərindir. Hər halda həmin muzeylərdə artıq bu adla qeydiyyata düşüb, təəssüf ki, biz mübarizəmizi ardıcıl apara bilmirik. Özümüzə bəraət qazandırmaq üçün sübutlar da axtarırıq. Əslində bizə sübut lazım deyil. Bu gün internetdə yayımlanan xalçalar arasından milli xalçalarımızı seçmək, habelə dövlət xəttilə müxtəlif muzeyləri gəzib onların rəsmlərini çəkmək, araşdırmalar aparmaq, kataloqlaşdırmaq gərəkdir ki, Azərbaycan xalçaları bunlardır. Sadəcə, buna səy göstərməliyik. Erməninin Lətif Kərimov kimi xalçaçı rəssamı yoxdur. Xalçaçılıq başdan-ayağa fəlsəfədir: erməni xalçaçılıqda bircə ornament göstərsin ki, bu, məhz onundur.
Xalça kodlaşdırılmış sistemdir. Azərbaycan Türk xalçaçılığındakı koloritlərin hamısı özümüzünküdür. Xalçaçılıqda elmi araşdırmaların dərinliyinə getdikcə adam böyük sirlərlə üz-üzə qalır. Hər halda bu sahədə araşdırmalar bundan sonra da davam edəcək, türk xalça sənətinin özünəməxsusluğu, sirləri ilə bağlı yeni-yeni məqamlar meydana çıxacaq. Məncə, bu sahədə bir kordinasiya şurası yaradılmalıdır. Bəlkə də dünyanın müxtəlif ölkələrindəki xalçalarımız haradasa fondlarda saxlanılır, onlar üzə çıxarılmır. Bu gün Xalça Muzeyində 18-ci əsrdən bəri xalçalarımız saxlanılır. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən gələn turistlər başqa muzeylərlə müqayisədə Xalça muzeyinə daha çox gəlirlər. Azərbaycan xalçası muğamatımız səviyyəsində mənəvi gerbimizdir. Azərbaycan xalçasına dünyanın marağı gündən-günə artır. Bu sənət bizə ulu əcdadlarımızdan yadigar sənətdir, bu səbəbdən də onu göz bəbəyimiz kimi qorumalıyıq".
Aydın Rəcəbov bu gün Azərbaycan xalçaları sırasında son onillərdə yaradılmış xalçaların da sərgilənməsini gərəkli sayır: "Muzeylərimizdə Lətif Kərimovun, Kamil Əliyevin xalçalarının qorunması, nümayiş etdirilməsi son dərəcə əhəmiyyətlidir. Amma bu sırada yeni-yeni nümunələr də olmalıdır. Millət daim yaradanda var olur. Dünyanın müxtəlif ölkələrində Azərbaycanın xalça sənətini dəfələrlə təmsil etmişəm. Azərbaycanın barmaqla sayılası sayda da olsa xalçaçı rəsamları var. Amma bu gün Azərbaycanın müasir xalçaçı rəssamlarının əsərlərinin orada sərgilənməməsi təəccüb doğurur. 2005-ci ildə öz xalçalarımdan ibarət sərgimi keçirmişəm, kataloqumu buraxmışam. Bir xalçanın araya-əsəyə gəlməsi böyük vaxt aparır. Bu əsərləri muzey məndən almalıdır ki, xalqımızın sabahı üçün qalsın.
O deməkdir ki, bu gün Azərbaycanda xalçaçılıq məktəbi davam edir. İndi Azərbaycanda hamı xovlu toxuyur, mən isə xovsuz toxuyuram. Bəs sumağı və başqaları necə olsun? Qədimliyimizdən gələn bütün yaradıcılıq üsullarını inkişaf etdirməliyik. Sabah hər hansı bir millət bunları toxuyub deyə bilər ki, mənimdir. Bu gün artıq belə nümunələrimiz itib-batır. Bu sənətin daşıyıcları ucqar kəndlərdə yaşayırlar, çoxu yaşlıdır. Onların ağlındakı, ürəyindəki sənət yaşadılmalıdır. Cavan xalçaçılarımız xalçaçılığın bütün texnologiyasını bilməlidirər. Müasir xalçaçılıqda savad amili də əsasdır".
A.Rəcəbov ötən yüziln sonlarında Azərbaycanın xüsusilə qədimi xalçalarının xaricə daşınmasından təəssüflənir: "Hər bir kəs qədimliyimizdən soraq olan bu xalçaları qorumalıdır. İstəyərdim ki, Azərbaycanda xalçaçılıq sənəti İran və Türkmənistanda olduğu kimi inkişaf etdirilsin. Bu ölkələr xalçaçılıq sahəsində işlərini elə qurublar ki, məsələn, Türkiyədə bu ölkələrin xalçaları toxunur və satılır. 3 il qabaq bizdə "Xalça haqqında qanun" çıxdı, amma fikrimcə, qanunda müəyyən anlaşılmazlıqlar var. Xalçamızın müəyyən qayda əsasında dünyanın müxtəlif ölkələrində nümayişini istəyirəm. Çünki xalça sənəti bizi dünyaya tanıtdırır. Tarixi əhəmiyyətli xalçalar indi də əllərdə var. İndi dövlət səviyyəsində komissiya var, belə xalçalar ölkədən kənara çıxarılmır. Amma qabaqlar aparılanlar getdi.
Son illərə kimi Şəkidə ipək xalça toxuyurdular. Artıq bu cür xalçalar orada toxunmur, çünki məhsul xarici bazara çıxa bilmir. Gərək istehsal olunan məhsulun bazarı olsun".
Xalçaçı-rəssam növbəti sərgiyə hazırlaşır: "Gələn il də sərgi keçirmək istəyirəm. Hələ başqa xalçaçı-rəssam görmürəm ki, xalça sərgisinə hazırlaşsın. Bu işləri gerçəkləşdirmək üçün vəsait lazımdır, bizim problemimiz bu sarıdandır. Tələbə yetişdirmək istəyirəm, bundan ötrü də vəsait gərəkdir ki, geniş emalatxana açasan, sənətinin sirlərini öyrədəsən. Azərbaycanı, millətimi ürəkdən sevirəm. Azərbaycan üçün özümdən sonra bu sənətlə nəsə qoyub getmək istəyirəm".
Xalçaçı-rəssam bu sənətin Güney Azərbaycanda milli ənənələrə uyğun yaşadıldığını bildirir: "Bu yaxında Güney Azərbaycandan xalçaçılıqla məşğul olan soydaşlarımız gəlmişdilər. Onlar daim bu sahədə təkmilləşirlər, yeni-yeni uğurlar əldə edirlər. Məsələn, onlar hazırda ikiüzlü xovlu xalça toxuyurlar".
Qədimlərdən bəri xalçadakı çoxçalarlı rəngləri təbiətdən alıblar. Bu gün də ənənə davam edir, ancaq əvvəlki kimi yaşarı səviyyədə deyil. Aydın Rəcəbov yenə də xalça rənglərinin zəngin Azərbaycan təbiətindən alınmasını gərəkli sayır.

Xalq cəbhəsi.- 2008.- 15 mart.- S. 14.