Nəsrin K.
Sarı gəlin
ağısının və ağrısının sirri
"Sarı gəlin"
kimdir? Haralıdır? Mahnının yaranmasının
səbəbi nədir? Mahnı harada yaranıb? "Sarı
gəlin"ə qoşulmuş başqa mahnılar varmı?
Mahnıdakı çoban kimdir? "Sarı gəlin"
niyə sirrə dönüb və nə üçün oğurlanıb?
"Sarı gəlin" öncə
sevgiliyə, sonra vətənə, köçə,
soyqırımına oxunan, ürəklər yaxan
Ağıdır! "Sarı gəlin" balabanın, tütəyin,
gözəllər gözəli bir gəlinin qəmli taleyini
və onunla eyni zamanda üst-üstə düşən bir
millətin - İrəvandan, Naxçıvandan
Sarıqamışa, İqdıra, Ərzuruma zülmlə
köçə məruz qalan azərbaycanlıların
faciəsini əks etdirən musiqi yanğısıdır.
"Sarı gəlin"in başına gələn
müsibət bir təbiət hadisəsidirsə,
millətimizə bu acıları, fəlakətləri
yaşadan arxasında güclü, böyük dövlətlər
duran ermənilərdir. Anaların,
gəlinlərin kürəyinə qaynar samovar bağlayıb
yallı oynadan, hamilə qadınların qarnında
balalarını öldürən, körpələri
süngüyə keçirən, ağbirçəklərin
döşünü kəsən, bu etdiklərindən 100 il
sonra Xocalı soyqırımı kimi vəhşi
qətliamı törədən əli və vicdanı
qanlı bir millət hansı ruhla bir qadına, bir sevgiliyə
"Sarı gəlin" kimi ağı söyləyər.
Çox ağırdı, elə
ağırdı ki, torpaqlarımızı işğal
edən, tariximizi, mədəniyyətimizi oğurlayan, talan
edən Kədərimizə, Ağımıza, Göz
yaşımıza da göz dikib. Bundan o tərəfinə
dözmək, bunu o şərəfsiz düşmənə
sübut edə bilməmək ən yumşaq
şəkildə desək acizlikdi, yazıqlıqdı.
Beş il öncə özümə söz
verdim ki, "Sarı gəlin"i tapana qədər
axtaracağam. Bu, ömrümün sonunacan davam etsə
belə. Beş il ərzində ümumtürk
mifologiyasını, folklorunu, etnoqrafiyasını,
toponimikasını araşdırdım. Qalın-qalın
dastanlarda "Sarı gəlin"i axtardım. Gedə bildiyim
hər yerdə, görə bildiyim, güman etdiyim və
hətta güman etmədiyim hər kəsdən,
ağsaqqalardan, ağbirçəklərdən "Sarı
gəlin"i soruşdum. Bütün araşdırmalar
"Sarı gəlin"in vətəninin ana yurdumuz
Azərbaycan olduğunu söylədi. Su qaynağından axar
gedər, ağac kökündən su içər, ucalar -
deyib babalarımız. Və mən var olan ağacın
kökünü, suyun qaynağını - "Sarı
gəlin"i tapdım.
"Sarı gəlin" kimdir?
Haralıdır? Mahnının yaranmasının səbəbi
nədir? Mahnı harada yaranıb? "Sarı
gəlin"ə qoşulmuş başqa mahnılar varmı?
Mahnıdakı çoban kimdir? "Sarı gəlin"
niyə sirrə dönüb və nə üçün
oğurlanıb?
Bütün bu sualların cavabını
Azərbaycan xalq mahnısı "Sarı gəlin"nin
hamı tərəfindən bilinən variantına və sonra
1905-1915, 1918-ci illərdə Naxçıvandan,
İrəvandan Şərqi Anadoluya köç edən və
mahnını özləri ilə oraya aparan Azərbaycan
türklərindən topladığım "Sarı
gəlin" mahnısının
digər variantlarına və bayatılara və Azərbaycan
xalq mahnısı Sara gəlinə yazılmış,
əksəriyyətimizə məlum olan "Apardı
sellər Saranı" mahnısının hər iki variantının
sözlərinə diqqət etsək, onları müqayisə
və təhlil etsək, taparıq və əslində,
sirr deyə bir şeyin olmadığını görərik.
"Sarı gəlin"
Saçın ucun hörməzlər,
Gülü qönçə
dərməzlər
Sarı gəlin.
Bu sevda nə sevdadır,
Səni mənə verməzlər,
neynim, aman-aman,
neynim, aman-aman,
Sarı gəlin.
Bu dərənin uzunu,
Çoban, qaytar quzunu,
quzunu,
Nə ola
bir gün görəm
Nazlı yarın
üzünü,
neynim, aman-aman,
neynim, aman-aman,
Sarı gəlin.
Aşıq ellər
ayrısı,
Bir gününə
dözməzdim
Oldum illər ayrısı,
neynim, aman-aman,
neynim, aman-aman,
Sarı gəlin.
"Sarı
gəlin"
II variant
(Türkiyə
Cümhuriyyəti, İqdır elinin Hakveys köyündən
Gülüm nənənin dilindən yazıya almışam.
1915-ci ildən Arpaqaladan (indiki Şərur rayonunun Oğlanqala
kəndindən köç ediblər)
Ərzurum çarşı
bazar,
Sarı gəlin aman,
İçində qızlar
gəzər,
Neynim, aman-aman,
Sarı gəlin,
aman.
Qızların
gözəlləri
Sara balama bənzər
Oy nənən ölsün,
Sarı gəlin, aman,
neynim, aman-aman,
Sarı gəlin, aman,
Sona yarım.
Sarı gülüm, Saram
vay,
Sarı gəlin aman,
İrinləyib yaram vay,
Neynim, aman-aman,
Sarı gəlin,
aman.
Qırmızım qan
ağlayır,
Çiçək
açıb qaram vay,
Oy nənən ölsün,
Sarı gəlin, aman,
neynim, aman-aman,
Sarı gəlin, aman,
Sona yarım.
"Sarı
gəlin"
III variant
(Mahnını İqdır elinin Alican köyündən
Yallı nənənin dilindən yazıya almışam.
1918-ci ildə Uluxanlıdan köç ediblər.)
Ərzurumda qala var,
Başımızda bəla
var
Sarı gəlin, aman,
Saramı selə verdim
Balalı
ölən bala vay.
Ay nənən ölsün,
Sarı gəlin, aman,
neynim, aman-aman,
Sarı gəlin, aman,
Sona yarım.
Ərzurum, qalanı neynim,
Dərdnən qalanım
neynim
Sarı gəlin, aman,
Qəribliyə
alışdım
Seldə qalanı
neynim?
Ay nənən ölsün,
Sarı gəlin, aman,
neynim, aman-aman,
Sarı gəlin, aman,
Sona yarım.
Darağı teldə
qaldı,
Sorağı eldə
qaldı,
Sarı gəlin, aman,
Sel savurdu bağımı,
Qonçası
güldə qaldı.
Ay nənən ölsün,
Sarı gəlin, aman,
neynim, aman-aman,
Sarı gəlin, aman,
Sona yarım.
Bayatılar
(Söyləyən
Naxçıvan MR-in Sədərək kənd sakini
Səriyyə nənə)
Mən aşıq
çarxı dönə,
Fələyin çarxı
dönə,
Sarı balam qurtula
Arpaçay arxa
dönə.
Arpaqalam,
keçmənəm,
Bu sərgərdan
köç mənəm,
Suyun zəmzəmə
dönsə
Arpaçayı,
içmənəm.
Sarıqamış
bayatıları
Sarı balam, sararam (saralmaq,
solmaq),
İtirmişəm, araram,
Sanma ki, unutmuşam
Hər
gələndən soraram.
Bir at mindim başı yox,
Bir çay keçdim
daşı yox,
Arpa, netdin
Saramı?
Məzarı yox,
daşı yox.
Ah etdim dilim yandı,
Tüpürdüm kilim
yandı,
Mən kilimə yanmıram
Sularda gülüm
yandı.
Aşıq der Sarı
yardan,
Su gəlir Sarıyurddan,
Fələk, gözün
kor olsun
Ayırdın
yarı yardan.
Apardı sellər
Saranı
(Azərbaycan xalq
mahnısı)
Arpa çayı
aşdı, daşdı,
Sel Saranı
aldı qaçdı.
Apardı sellər
Saranı,
Bir ala gözlü
balanı.
Gedin deyin Xan çobana,
Gəlməsin bu il Muğana,
Muğan batıb nahaq qana
Apardı sellər
Saranı,
Bir ala gözlü
balanı.
Arpa çayı dərin
olmaz,
Axar sular sərin olmaz,
Sara kimi gəlin olmaz
Apardı sellər
Saranı,
Bir ala gözlü
balanı.
II variant
Güzgü daraq
irəfdədi,
Hər biri bir
tərəfdi,
Sara gedən bir
həftədi
Apardı sellər
Saranı,
Bir ala gözlü
balanı.
Düyünü
tökdüm qazana,
Qaynadı qaldı azana,
Əlac yox Tanrı yazana
Apardı sellər
Saranı,
Bir ala gözlü
balanı.
Atlı yaraq
çıxıb düzə,
Bıçaq batsın yaman
gözə,
Aşıq gərək
dərdə dözə
Apardı sellər Saranı,
Bir ala gözlü
balanı.
Arpa çayı məni
aldı,
Apardı dəryaya
saldı,
Çilovdarım dalda
qaldı
Apardı sellər Saranı
Bir ala gözlü
balanı.
"Sarı
gəlin" yallısı
Şərur rayonunun
Qarabağlar (indiki Kəngərli rayonunun inzibati ərazisi)
kəndində indi də toylarda oynanan "Sarı gəlin
yallısı"nın (toplayan
Ə.Əsgər) adı nədənsə sovet
dövründə hansı məqsədləsə
dəyişdirilib "İki ayaq" adlandırılıb.
"Sarı
gəlin" və "Apardı sellər Saranı"
mahnılarını müqayisə etsək, bir
mahnının açmasının digərində olduğunu
görərik.
Saçın ucun
hörməzlər...
Əski türk
inanclarına görə, saçı uca qədər
hörməzlər və hörüb düyün vurmazlar. Onda
qara güclər saçda toplanar, sahibinə bədbəxtlik
gətirər. Qədim Göytürk
adətlərinə görə, qızlar, gəlinlər,
dullar, qarılar fərqli hörüklər
hörərmişlər ki, tanınsınlar. Oğuzlarda bu özünü daha qabarıq
göstərir. Türklərin
içində oğuzlar paltar tikərkən sapı
düyünləməkdən belə
çəkinərmişlər. Bununla
işlərinin düyünə düşəcəyinə,
yaxşı getməyəcəyinə inanarmışlar.
Oğuzlarda qızlar bir hörük
hörərmişlər - yəni təkəm, subayam. Gəlinlər iki hörüklü olmaqla ailəli
olduğunu, övladı olmayan dul qadınlar başın
təpəsindən saçın üst qismini hörüb
gətirib boyunun ardında saçın qalan hissəsi ilə
tək hörük hörərmişlər.
Övladı olan dullar saçın qabaq hissəsindən
tağ açıb saçın hər iki
tərəfindən yuxarıdan iki hörük hörüb
aşağıdakı saça birləşdirərək
hər iki hörüyü aşağıyacan
uzadarmışlar. Qarılar
saçlarını hörüb başlarına
loluqlayarmışlar, yəni sarıyarmışlar. Həddindən artıq gözəl qızlar
çoxsayda (40-a qədər) hörük
hörərmişlər. Bu cür
çox hörüklünü görən bilərmiş ki,
o qızı sevən çoxdur və qız özü kimi
bəyənərsə, ona ərə gedər, yəni bu
qızı almaq çətin məsələdir. Heç bir hörük hörmədən
saçı açıb kürəyə tökmək
yüngül əxlaqlılıq sayılırmış.
Gülü qönçə
dərməzlər...
Qönçə
Sarı gəlin deyil, Gəlinə qönçə
deməzlər. Burada söz güldən
və qönçədən gedir. Cavab
mahnının digər variantındadır. "Sel savurdu bağımı / Qönçəsi
gülə qaldı". Gül Sarı
gəlindi. Qönçə isə
uşağıdır. Bunun bir cavabı da
həmin varinatdakı birinci bəndin dördüncü
"Balalı ölən bala vay" misrasındadı. "Gülü qönçə
dərməzlər" deməklə sanki fələyi
tənbehləyir, yəni balalı hamilə anaya qıymazlar -
deyib ediləyir. "Çoban, qaytar
quzunu" misrası da maraqlıdı. Buradan bir sual
ortaya çıxır: Çoban quzunu niyə qaytarsın? Cavab "Apardı sellər Saranı"
mahnısındadı. "Gedin, deyin Xan çobana, /
Gəlməsin bu il Muğana, / Muğan
batıb nahaq qana, Apardı sellər Saranı".
"Sarı gəlin"in hər kəsə məlum olan az oxunan üçüncü bəndində
deyilir: "Aşıq ellər ayrısı, /
Üçüncü
variantdakı birinci bənd də "Ərzurumda qala var, /
Başımızda bəla var, / Saramı selə verdim, /
Balalı ölən bala vay" deyib sızlayır,
başlarında olan bəla üzündən (erməni
zülmündən) Ərzurum qalasına
sığındıqlarını söyləyir, digər
tərəfdən də selə verdiyi Sara balasını
ağlayır. Demək ki, Sara dərdi təzədi,
köhnəlməyib, unudulmayıb. Bayatılar da Sara
ilə Sarının eyni adam olduğunu
isbatlayır. "Sara balam qurtula, / Arpaçay
arxa dönə, / Arpaqalam keçmənəm"
misrasında adı çəkilən Arpaqala Şərur
rayonunun indiki Oğlanqala kəndidi, Arpaçayının
yaxınlığındadı. Bayatılardakı
"Aşıq der Sarı yardan" misrasındakı
Sarı Saradı. Burada dil dönməsi
var. "Aşıq der Sara yardan" dili gücə salır.
Məsələn, Sədərək
ləhcəsində "Apardı sellər Saranı"
deyil, "Apardı sellər Sarıyı" oxuyurlar. Burada səs dəyişikliyi var. Məsələn,
Banu-Banı, Xatun-Xatın, Lalə-Lala kimi. Əski türkcədə qara böyük
deməkdi. Qarı da ona yaxın
sözdü. Qarı həm yaşlı
qadın mənasındadı, həm də qarı
düşmən - əski, böyük düşmən
anlamındadır. Bu, İrəvan və
Şərqi Anadolu ərazisinin də ləhcəsidi.
***
"Aşıq der
Sarı yardan, / Su gəlir Sarıyurddan" misrasındakı
Sarı yar Sarı gəlin, Sarıyurd isə Şərur
rayonunun Sarıxanlı (indiki Sərxanlı) kəndidi və
həmin kənd Arpaçayının
yaxınlığındadı. Sarı
gəlinin Sarıxanlıdan olduğu, Muğanlıya gəlin
getdiyi (Yallı nənənin dediyinə görə)
söylənilir. Muğanlı və
Sərxanlı bir-birinə yaxın kəndlərdi və
Arpaçayının ətrafındadı.
Sovet
dövründə "Apardı sellər Saranı"
mahnısının tədqiqində böyük və yalan
bir hekayə uydurublar. Guya çobanın həyat
yoldaşı Saraya xanın gözü düşüb, buna
görə də Sara özünü Arpaçayına
atıb. Heç bir ana qarnındakı
balası ilə birlikdə özünə qəsd etməz.
Bu bəyləri, xanları gözdən salmaq,
ləkələmək üçün uydurulmuş
alçaq bir bolşevik hekayəsidi. Və
burada mütləq erməni barmağı var. Əgər
belə olsaydı, "Apardı sellər Saranı"
mahnısının sözlərində buna rast
gələrdik. Mahnıda bu haqda kiçik
bir işarə belə yoxdur. Arpa
çayının ətraf kəndlərində
soruşduğum yaşlıların heç biri bunu təsdiq
etmədilər və başqasının gəlininə
aşiq olmağın bizim milli xüsusiyyətlərimizlə
uyğun gəlmədiyini söylədilər. Mahnıda
Saranın öz dili ilə deyilir: "Arça çayı
məni aldı,/ Apardı dəryaya
saldı..."
Sovet
ədəbiyyatı çobana nökər gözü ilə
baxıb, onu proletarlaşdırmaq istəyib. Ancaq
ümumtürk ədəbiyyatında,
düşüncəsində, folklorunda çobana
münasibət başqadır. Əski
türk inancına görə, çoban qoyunların
himayəçisidi, qoruyucusudu. Göydəki
ulduzlardan birinə çoban ulduzu adını vermiş,
çölün bir çiçəyini
çobanyastığı etmiş, pendirlə yeyilən
ən ətirli çöl göyərtisinə
çobankirpiyi demiş, yeməklərimizdən birinə
çobanaşı, dürməyin böyüyünə
və dadlısına çobandürməyi söyləmişdir.
Bir zamanlar çoban rütbələri də olub -
Xançoban, gədə (kiçik) çoban və s.
Əski çağda çoban adına
nəğmələr qoşulan, sayası sözləri
söylənən birisiydi. Çobanlarla
əlaqəli çoxlu nağıllar, məsəllər var.
Çoban təkcə qoyun-quzunun yağın, pendirin,
südün, ətin və çölün sahibi deyildi,
çoban həm də bir növ bəstəkardı,
musiqiçi idi. Çoban haradasa
tütəyi yaradan, onu ifa edən və
sürüsünə tütəyi ilə təlim verən
kəsdir. Türklərdə heyvanlarla
musiqi ilə ünsiyyət qurmaq, onların xəstəliyini
musiqi ilə sağaltmaq ("Koroğlu" dastanı) lap
qədim çağlarda mövcud olub. Heyvanların
sağımı belə, sağıcının
zümzümə etdiyi musiqinin müşayiətilə olub.
Bu, heyvanı hipnoz edirmiş və heyvan həm
hərəkət etmirmiş, həm də çoxlu süd
verirmiş.
"Sarı gəlin"
və "Apardı sellər Saranı" mahnıları
nəfəs alətləri - balaban, ney,
tütək, zurna ilə ifa olunan mahnılardır. "Kitabi
Dədə Qorqud" dastanında zurna, boru, nağara və s.
musiqi alətlərinin adı çəkilir. Məsələn,
"Beyrək qalqdı, qızlar yanına vardı. Surnaçıları qovdı,
naqaraçıları qovdı", "Gumbur-gumbur naqaralar
dögildi. Burması altun tuc borular
çalındı...."
Zurna (zur-nay), balaban
və s. qədim çalğı alətlərimizə
də sahib olmaq istəyən ermənilər
yallılarımızı da
özününküləşdirir. "Sarı gəlin",
"Apardı sellər Saranı" mahnılarının
və "Sarı gəlin yallısı"nın
nəfəs alətləri - balaban, tütək, zurna ilə
ifa edilməsi də təsadüfi deyil. Çoban
Sarı gəlinin - Saranın həyat yoldaşıdı.
"Sarı gəlin"in musiqisinin ilkin
yaradıcısının məhz onun olması
məntiqəuyğundur. Və bu da bir
həqiqətdir ki, Azərbaycanda təkcə Şərurda
indi də toy şənliklərini zurna-balabansız,
yallısız təsəvvür etmək mümkün deyil.
Necə ki, muğam musiqimiz daha çox Qarabağ
bölgəmizə xasdırsa, yallı da Şərura xas
milli musiqi və rəqsdir.
Türk
mifologiyasında, türk folklorunda söz
kodlaşdırılıb, şifrələnib. "Sarı
gəlin" mahnısının sonundakı "Sona
yarım" sözü də sellərin apardığı
Saranın məhz Sarı gəlin olduğunu işarə
edən şifrədir. Sona su quşudu.
Aşıq ədəbiyyatımızda su
sonasına bənzədilərək qızlara çoxlu
nəğmələr qoşulub. "Sarı
gəlin"ə nə üçün boş-boşuna
"Sona yarım" deyilsin? Sel
apardığı üçün "Sona yarım"
yəni Sonaya dönüb sularda itən yarım
anlamını daşıyır. Nə
çox nağıl, rəvayət və
əfsanələrimizdə qaranquşa,
göyərçinə, durnaya, marala, ceyrana
"dönən" gəlinlərimiz var. Bu
düşüncələrin alt yapısında
şamançılıq dayanır. Dini
dünyagörüşlər dəyişdikcə, əski
formalar da çağımıza dəyişilərək
gəlib. Və
şamançılığın ermənilərlə
heç bir əlaqəsi yoxdur.
"Sarı
gəlin" mahnısı Arazın o tayında
azərilərin yaddaşında yaşadılırdısa, bu
tayında - Sovet Azərbaycanında köçdən,
soyqırımından danışmaq qadağan edilmişdi. Deportasiya,
repressiya köhnə köçün və
soyqırımın davamı idi. Azərbaycan
torpaqlarına yerləşdirilən dil, tarix,
mədəniyyət baxımından çılpaq
ermənilər türkün nəyi varsa geyinməyə
başladı, eləcə də "Sarı gəlin"i.
Bir at mindim
başı yox,
Bir çay
keçdim daşı yox,
Arpa, netdin
Saramı?
Məzarı yox,
daşı yox.
Buradan bəlli olur ki,
başı olmayan at-qayıq, sal kimi
Azərbaycanda
sarı sözünə yüzlərlə hidronim, oykonim,
oronim, toponimlərdə rast gəlmək olar. Və min il bundan əvvəl türk etnosları olan
kumanlar Orta Asiyadan Avropaya köç edərkən Sarılar
da Amerikaya köç ediblər. Amerika
yerlilərindən Sarılar, Sarı el qəbilələrini
buna misal göstərmək olar.
Arpa çayının adına gəlikdə isə qaynaqlardan
çox misallar çəkmək olar. Fahreddin
Kırzıoğlu Arpa çayı adının
"Arpalu" adlı oymaqdan aldığını və
Naxçıvanla Qars arasındakı Arpa çayına
Səlcuqlulardan əvvəl Kəngərli sancağına
adını verən Arpalı boyundan olduğunu yazır.
Qədim bir mifimizdə də buğda və
arpanın Oğuza Tanrı tərəfindən verildiyi deyilir.
"Apardı sellər
Saranı", "Sarı gəlin" mahnısının
digər variantları, "Sarı gəlin
yallısı", bayatılar öz varlıqları ilə
"Sarı gəlin" mahnısının faktlarla
Azərbaycana məxsus olduğunu bir daha sübut edir.
"Sarı
gəlin" sevgiliyə, övlada, köçə,
soyqırımına oxunan Ağıdı. "Sarı
gəlin" həm Arpa çayından gileylənən,
həm də Arpa çayından ayrıldığı
üçün ona həsrət mahnıları qoşan bir
millətin Ağısıdı. Bu
ağı Xocalı soyqırımı üçün
də səsləndi. Eyni musiqi eyni
zülmü, eyni kədəri müşayiət etdi.
"Sarı gəlin"
Sarı donlu Selcan Xatından, "Çora Batır"
dastanındakı öz vətənini ruslardan qoruyan Kazan
xanı Cibali xanın qızı Sarı Xatından,
şərurlu Sarı xanın (Şeruk xanın) qızı
işığa aşiq olan, işıqdan Su oğlan doğan
Sarı qız mifindən başlayıb gələn
Sarıqamışda minlərlə şəhid verən,
köçə məcbur edilərkən Araza
tökülən və Xocalı qətliamı ilə davam
edən azərbaycanlıların musiqiyə dönmüş
hekayəsidir. "Sarı gəlin" Arpa
çayının apardığı "Alagözlü,
qələm qaşlı" Sara gəlindi.
... Başımıza
gələnlər boş-boşuna deyil. Millətimizə,
Vətənimizə, Dilimizə, Adlarımıza,
Özümüzə, Bir-birimizə olan laqeydliyimizin,
biganəliyimizin Cəzasıdı. Heç
bir cəza əbədi deyil. Cəzadan azad
olmaq öz əlimizdədi. Bu gün bizim
Tanrının köməyinə, Mifin köməyinə
ehtiyacımız var. Biz istəsək, onlar bizə
kömək edər.
Kaspi.- 2008.- 19 mart.- S. 12-13.