Əfəndiyev T.

Ahəngin azadlığı

Qara Qarayevin musiqisi, onun Azərbaycan incəsənətindəki mövqeyi barədə düşünərkən, Lev Tolstoyun Nikolay Rerixin yaradıcılığı haqqında söylədiyi fikir yada düşür. "Gur çayda üzən qayıqçı təhlükəsizlik məqsədilə ona lazım olan yerdən daha yüksək nöqtəyə üz tutmalıdır. Mənəviyyat aləmində də belədir: həyatda məğlub olmamaq üçün daha yüksək məqsədlərə can atmaq lazımdır".

Bu gün, Qara Qarayevin 90 illik yubileyi ərəfəsində bir daha onun keçdiyi yaradıcılıq yoluna nəzər salıb qətiyyətlə deyə bilərik ki, o, çox vaxt həyatın axarına zidd gedərək, zamanı qabaqlayaraq, Azərbaycan musiqisinin inkişafını təmin edən yeni yollar aramışdır.

Çağdaş dünyamızda baş verən universallaşma, qloballaşma prosesləri prizmasından baxdıqda Q.Qarayevia Azərbaycan musiqi sənətinin inkişafında yerinə yetirdiyi tarixi missiya daha qabarıq şəkildə sezilir. XX əsrin başlanğıcında Azərbaycan musiqisinin klassiki Ü.Hacıbəyov müsəlman Şərqində ilk operanı yaradaraq milli musiqi qanunauyğunluqlarını Avropa bəstəkarlıq məktəbinin nailiyyətləri ilə uzlaşdırmışdır. Keçən əsrin 50-ci illərində dahi Üzeyir Hacıbəyovdan estafeti alan Qara Qarayev isə Qərb və Şərq musiqi təfəkkür tiplərinin tamamilə yeni sintezini yaradaraq, Azərbaycan musiqisinin dünya mədəni məkanına inteqrasiyasını təmin etmişdir. "Şərq və Qərb əzəldən mənim qəlbimdə bir yerdə olmuşdur" - deyən Qara Qarayevin yaradıcılıq kredosu bu gün də müxtəlif sivilizasiyaların dialoqunun yeni mərhələsində son dərəcə aktual səslənir. Önəmlidir ki, müasir Azərbaycan bəstəkarlarının əsərlərinin müxtəlif xarici ölkələrdə keçirilən ən mötəbər festivallarda, konsertlərdə səslənməsi Qara Qarayev məktəbinin, onun yaradıcılıq prinsiplərinin təntənəsi kimi qiymətləndirilməlidir.

Q.Qarayev fenomeni haqqında yetərincə elmi, publisistik əsərlər yaranmış, xatirələr qələmə alınmışdır. Maraqlıdır ki, bu fenomenal şəxsiyyətə xas olan səciyyəvi özəlliklər arasında onun yeniləşmə həvəsi, yaradıcılığında daim üslub axtarışlarının mövcudluğu xüsusilə qeyd olunur. Bir çox dahi sənətkarlar kimi, Q.Qarayev də keçdiyi yaradıcılıq yoluna son dərəcə tənqidi yanaşmış, sanki öz nailiyyətlərini hər dəfə inkar edərək, sənətdə daha yüksək zirvələri fəth etmişdir. Məktublarından birində qeyd etdiyi kimi: "Sənətkar özünü təkrar etməməlidir. O yaratdığı çərçivədən daim kənara çıxmağı bacarmalıdır. Məktublarından birində qeyd etdiyi kimi: "Sənətkar özünü təkrar etməməlidir. O, yaratdığı çərçivədən daim kənara çıxmağı bacarmalıdır". Bu baxımdan bəstəkarın "İrəli və yalnız irəli" devizinin onun ən sevimli qəhrəmanlarından biri olan Don Kixotun "daim irəliyə" çağırışı ilə üst-üstə düşməsi böyük rəmzi məna daşıyır.

Bəstəkarın mütəmadi üslub axtarışları yalnız öz yaradıcılığı üçün deyil, ümumiyyətlə, Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbi və daha geniş konteksdə sovet musiqisi üçün böyük önəm daşıyırdı. 1961-ci ildə Amerikada keçirilən beynəlxalq musiqi festivalından qayıdan Qara Qarayev belə qənaətə gəlmişdi ki, sovet musiqisi dünya musiqi təcrübəsindən 50 il geri qalır. Bu acı etirafdan sonra yeni ifadə vasitələrinin gərgin axtarışları nəticəsində nəinki Azərbaycan musiqisində, ümumən sovet musiqi mədəniyyəti üçün mərhələ xarakteri daşıyan 3-cü simfoniya və violino ilə orkestr üçün konsert yaranmışdır. Məşhur rus bəstəkarı Rodion Şedrinin fıkrincə, "bu əsərlərin meydana gəlməsindən sonra musiqi daha təbii yolla inkişaf etməyə başlamışdır".

Lakin Qara Qarayev novatorluğu heç də çoxəsrlik ənənələrin inkar edilməsi deyil, əksinə onların məntiqi davamı, növbəti inkişaf mərhələsi kimi qəbul edilməlidir. Digər tərəfdən bəstəkarların ən yeni, ən müasir ifadə vasitələri sistemi əsasında yazılmış əsərlərində belə, onun milli musiqi təfəkkürü özünü açıq-aşkar büruzə verirdi. Halbuki bəstəkarı "milli mücərrədlikdə", "xalq musiqisinə formal yanaşmada" ittiham edən tənqidçilər də az deyildi.

"Azərbaycan musiqisi mənim ana dilimdir", - deyən Qara Qarayevin hətta ispan, bolqar, Vyetnam v'ə digər musiqi üslublarında yazılmış əsərlərində belə, "Azərbaycan ruhu" hiss olunıır. Bəstəkar tamamilə doğru olaraq bunu öz "genetik kodu" ilə izah edirdi və Nazim Hikmətin "Musiqi digər sənət növləri ilə müqayisədə milli özünəməxsusluğu daha çox qoruyub saxlayan bir sahədir" kəlamını nümunə gətirirdi. Q.Qarayevin musiqi folklorundan səthi ifadəni "neft yataqlarının üst qatlarının istismarı" ilə müqayisəsi, onun milli musiqi təfəkkürünün daha dərin qatlarına nüfuz etməyin zəruriliyi haqqında düşüncələri bu gün də öz aktuallığını saxlamaqdadır.

Maraqlıdır ki, Qara Qarayevin xalq musiqisinin qorunması və inkişafına, onun professional musiqidə tətbiqinə dair konsepsiyası XX əsr maçar musiqisinin klassikləri - Zoltan Koday və Bela Bartokun fıkirləri ilə üst-üstə düşür. Bela Bartokun macar musiqisinin ən arxaik qatlarına müraciəti, milli musiqi dilini müasir bəstəkarlıq texnikasının ən son nailiyyətləri ilə uzlaşdırması Q.Qarayevin Azərbaycan musiqi mədəniyyətində yerinə yetirdiyi vəzifələrlə uyğunluq təşkil edir.

Qara Qarayev fenomeninin özünəməxsus cəhətlərindən biri də ondan ibarət idi ki, o, tamamilə bir-birindən uzaq üslubları (məsələn, orta əsr polifoniyasından, müxtəlif xalqların folklorundan tutmuş caz, rok musiqisinə qədər mənimsəyib, yaradıcılıq süzgəcindən keçirərək onları üzvi şəkildə öz fərdi, təkrarsız üslubuna daxil edə bilirdi.

Ümumiyyətlə, zaman və məkan fəlsəfı kateqoriyalarının sərbəst təfsiri XX əsr incəsənətinin ən parlaq nümayəndələrinin (Q.Markes, M.Bulqakov, M.Prust, Ç.Aytmatov və b.) yaradıcılığı üçün xas olan bir cəhətdir. Bv baxımdan Q.Qarayev yaradıcılığı da hüdudsuzdur, onun musiqisi zaman və məkan sərhədlərini aşaraq müxtəlif dövrlərin, müxtəlif xalqların mədəniyyətləri arasında təkrarolunmaz bir dialoq yaradır. Təbii ki, yüksək bədii səviyyədə təzahür edən bu dialoqu yalnız zəngin intellektual potensiala, geniş dünyagörüşünə malik olan bir sənətkar həyata keçirə bilərdi. Q.Qarayevin qeyri-adi erudisiyası haqqında hələ onun sağlığında əfsanələr gəzirdi. Şekspir və Nizaminin, Hemeinquey və Abramsın yaradıcılıq laboratoriyalarını incəliklərinə qədər təhlil edən, Şərq renessansından tutmuş XX əsrin müxtəlif bədii cərəyanlarınadək dərindən bələd olan bəstəkar, İmran Qasımovun təbirincə, "sanki bütün sivilizasiyanı əlində cəmləşdirmişdir".

Q.Qarayev yaradıcılığı üçün üslub məhdudiyyəti, musiqi janrlarının "ali" və "sadə", "elitar" və "kütləvi" növlərə bölgüsü qətiyyən xas deyildi. Hər bir musiqi əsəri, bəstəkarın fikrincə, həm ən geniş dinləyici kütləsi tərəfindən emosional şəkildə qarşılanmalı, həm də mütəxəssisləı üçün yeni informasiya daşımalıdır. Bu baxımdan bəstəkarın böyük həvəslə estetik səciyyəli sənət növlərinə müraciət etməsi, öz yaradıcılığında teatr və kino musiqisinə önəmli yer ayırması səciyyəvidir. Qara Qarayevlə kino və teatr sahəsində birgə işləmiş XX əsrin görkəmli rejissorları - K.Volf, Q.Kozintsev, R.Karmen, Q.Tovstonoqov və digərləri bəstəkarın musiqisinin psixoloji zənginliyini, tamaşa və kinofılmdə yerinə yetirdiyi mühüm dramaturji funksiyaları vurğulayırdılar. Səciyyəvidir ki, Qara Qarayevin Şekspirin dramlarına yazdığı musiqi XX əsr teatı musiqisinin ən parlaq nümunələri sırasına daxildir.

Q.Qarayevin şəxsiyyəti müxtəlif aspektlərdən işıqlandırıla bilər. Lakin bu fenomenal insanı səciyyələndirən ən ümdə cəhətlər öz lakonik ifadəsini Tahir Salahovun məşhur rəsmində tapmışdır. "İrəli və yalnız irəli" sözlərini yaradıcılıq kredosu kimi seçən bəstəkar bu portretdə sanki öz zamanının inersiyasını, müqavimətini qıraraq, gələcəyə üz tutmuşdur.

Mədəni-maarif.- 2008.- № 1/2.- S. 9-10.