Mehparə

Cümhuriyyət dövründə mədəniyyət

Mövcud olduğu az bir müddətdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti mədəniyyət sahəsinə xüsusi diqqət yetirib. Azərbaycan xalqının görkəmli, qabaqcıl ziyalılarının uzun illər milli məktəblərin yaradılması uğrunda apardıqları mübarizə rnəhz bu dövrdə reallaşıb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xalqın maariflənməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Ona görə də təşkil edilən ilk hökumətin tərkibində Xalq Maarif Nazirliyi təsis edildi və ilk xalq maarif naziri Nəsib bəy Yusifbəyli təyin olundu.

O dövrdə yeni yaranmış bir müstəqil dövlətin təhsilli milli kadrlara çox ehtiyacı var idi. Ona görə də hökumət 1918-ci il avqustun 28-də xalq maarifinin, məktəblərin milliləşdirilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Həmin qərara görə bütün ibtidai tədris müəssisələrində təhsil şagirdlərin ana-türk (Azərbaycan) dilində aparılırdı. Rus dilində tədris aparılan siniflərdə də Azərbaycan dilinə məcburi fənn kimi həftədə 3-4 saat ayrılırdı.

Respublikada milli müəllim kadrlarına da böyük ehtiyac var idi. Ona görə də ibtidai siniflər üçün müəllim hazırlamaq məqsədilə Bakı, Gəncə, Şuşa, Qazax və başqa şəhərlərdə xüsusi pedaqoji kurslar təşkil edildi. Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsi 1918-ci ildə Qazağa köçürüldü və o, tezliklə fəaliyyətə başladı. Bakı, Gəncə və Şəkidə fəaliyyət göstərən "Nina" qızlar məktəbinin adı dəyişdirilərək qız gimnaziyaları adlandırılmaqla yanaşı, yeddi kişi gimnaziyası açıldı.

Artıq 1919-cu ilin əvvəllərində Azərbaycanda 23 orta ixtisas və 637 ibtidai məktəb fəaliyyət göstərirdi. 1919-20-ci tədris ilində orta təhsil müəssisələrində 9611 şagird təhsil alırdı.

Azərbaycanın bir çox şəhərlərində qısa müddətli pedaqoji kursların şəbəkələri genişləndirildi. Bu kurslarda dərs demək üçün Türkiyədən 50 nəfər müəllim dəvət olundu. Azərbaycan (türk) dilində dərsliklərin hazırlanması və nəşri üzrə komissiya yaradıldı. Komissiyanın üzvləri Hüseyn Cavid, Mahmudbəy Mahmudbəyov, Abdulla Şaiq, Camo Cəbrayılbəyli və başqa ziyalılarımız bu sahədə böyük işlər görürdülər.

Təqdirəlayiq haldır ki. Azərbaycan hökuməti yaşlılar arasında savadsızlığın ləğv edilməsi sahəsində də müəyyən işlər görürdü. 1919-ci ilin payızında Azərbaycanın bütün qəzalarında yaşlılar üçün türk (Azərbaycan), dilində axşam kursları təşkil edildi. AXC hökuməti xalqımızın öz tarixinin öyrənməsinə də xüsusi diqqət yetirirdi. Bütün məktəblərdə Azərbaycan tarixinin, ədəbiyyatının tədrisi üçün müəyyən tədbirlər görüldü.

Mətbuatın inkişafı ən ümdə məsələ idi

Azərbaycanda türk (Azərbaycan) dilində ilk böyük kitabxananın açılması da Cümhuriyyət dövrünə təsadüf edir. 1919-cu ilin mart açıldı. Azərbaycanda milli muzeyin - "İstiqlal" muzeyinin açılıışı 1919-cu il dekabrın 7-də oldu. Bu muzeyin açılışı mədəniyyətimizin tarixində böyük hadisə idi. Muzeydə tariximizi, dinimizi əks etdirən eksponatlar - məişət əşyaları, silahlar, əlyazmalar, Quranın əlyazması da toplanmışdı. 1920-ci ilin əvvəllərində Maarif Nazirlyi nəzdində arxeologiya şöbəsi yaradılmışdı. Azərbaycan hökuməti öz fəaliyyəti dövründə mətbuatın inkişafına da xüsusi diqqət verirdi. 1919-20-ci illərdə Bakı, Gəncə və digər şəhərlərdə bir çox qəzet və jurnallar nəşr olunurdu. Dövlətin rəsmi orqanı kimi "Azərbaycan" qəzeti nəşr olundu. Qəzet əvvəlcə Gəncədə, Azərbaycan hökuməti Bakıya köçdükdən sonra isə Bakıda çap olunurdu. Qəzet Azərbaycan və rus dillərində çıxırdı. Qəzetin türkcəsinin redaktoru Ceyhun və Üzeyir Hacıbəyli qardaşları, ruscasının redaktoru isə Şəfi bəy Rüstəmbəyli idi. Azərbaycan qəzeti ilə bərabər "İstiqlal", "Açıq söz" və b. qəzetlər nəşr olunurdu. Azərbaycan xalqını öz istiqlalının əldə etməsi ədəbi mühitdə də böyük canlanmaya səbəb olmuşdu. Şair və yazıçılarımızın yaradıcılığında vətənpərvərlik ruhu güclənirdi. İstiqlal uğrunda mübarizəni özündə əks etdirən əsərlər meydana gəldi. Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi, Cəlil Məmmədquluzadə, Əhməd Cavad, Cəfər Cabbarlı, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Abdulla Şaiq, Əliabbas Müznib və b. görkəmli ədiblərimiz öz əsərləri ilə milli ruhun oyanmasına kömək edirdilər. O dövrdə yaranan əsərlərin aparıcı ideyası istiqlal və Azərbaycançılıq idi. Bu dövrdə Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan", Məhəmməd Hadinin "Eşq ilahəsi" çap olunmuşdu. Cəfər Cabbarlı Bakının türk qoşunları tərəfindən azad edilməsinə həsr etdiyi "Bakı müharibəsi" pyesini yazmışdı. O, Azərbaycan istiqlaliyyətini "Azərbaycan bayrağı" şeiri ilə alqışlamışdı. Cəlil Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı", "Kamança" pyesləri də o dövrün məhsullarıdır.

Bu dövrdə Azərbaycan mədəniyyətində baş verən dəyişikliklər irəliləyişlər teatrın inkişafına da təkan vermişdi. Xalqın milli mənlik şüurunun formalaşmasında teatrın rolunu qiymətləndirən Azərbaycan hökuməti Mailov qardaşlarının teatrını Maarif Nazirliyinin tabeliyinə vermişdi. Ceyhun və Üzeyir Hacıbəyli qardaşları tərəfindən Bakıda teatr truppası yaradılmışdı. Truppada Hüseyn Ərəblinski, Hüseynqulu Sarabski, Abbas Mirzə Şərifzadə, Mirzağa Əliyev kimi böyük sənətkarlar çalışırdılar. Bakıda Hüseyn Ərəblinskinin rəhbərliyi altında Azərbaycan Dövlət Teatrı fəaliyyətə başlamışdı. Teatrda oynanılan əsərlərin çoxu xalqın qəhrəmanlıqla dolu keçmişini, türk dünyasının əzəmətini əks etdirirdi. Cəfər Cabbarlının "Bakı müharibəsi", "Yulduz", yaxud "Trablis müharibəsi" kimi tarixi əsərləri tamaşaya qoyulmuşdu. 1918-20-ci illərdə Üzeyir Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan", Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin "Bəxtsiz cavan", Namiq Kamalın "Akif bəy" yaxud "Namus" əsərləri də oynanılmışdı.

Azərbaycan hökuməti ölkədə kinematoqrafiyanın inkişafına da xüsusi diqqət verirdi. 1919-cu ildə Bakıda 16 kinematoqraf vşr idi. 1919-cu ildə ilk rəssamlıq studiyası yaradıldı. Studiyanın üzvü Bəhruz Kəngərli öz tablolarında əsasən erməni təcavüzü zamanı yurd-yuvalarından qaçqın düşmüş qadın və uşaqların ağır vəziyyətlərini təsvir edirdi. O, qaçqınlar mövzusuna aid böyük rəsm qalereyası yaratmışdı.

Göründüyü kimi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz varlığı dövründə mədəni-maarif işinin yüksəlişinə qayğı ilə yanaşmış və onun inkişafı üçün mühüm tədbirlər görmüşdü.

Mədəniyyət.- 2008.- 28 may.- S. 5.