Qurbanov P.

İncəsənət

Məlumdur ki, insan 3-5 milyon ildir ki, Yer kürəsinin sakinidir. Bu müddətin əksər hissəsini insan başqa bioloji varlıqlardan, demək olar ki, fərqlənmədən mövcud olmuşdur. İnsanı başqa bioloji varlıqlardan kəskin fərqləndirən, onu planetin ağasına çevirən nailiyyətləri, o, təxminən sonuncu on-iyirmi min ildə əldə etmişdir.

Milyon illər boyu qəbilələrdə işi, əməli ilə qəbilənin bütün üzvlərindən yüksəkdə dayanan şəxs qəbiləyə başçılıq edirdi. Təbiət haqqında bir insanın yaddaşına yerləşəcək qədər az biliyə malik olan insan bu bilikləri şifahi yolla nəsildən-nəsilə ötürməklə həyat sürürdü. Bu biliklər min, hətta yüz min il ərzində çox cüzi dəyişir, artırdı.

Son on min ildə insanın təbiəti öyrənmə imkanı və nəticədə biliyi sürətlə artmağa başladı. Belə ki, insan təbiəti artıq kor-koranə deyil, şüurlu, planlı surətdə öyrənməyə başladı. O, nəinki təbiəti, başqa bioloji varlıqları, özünü də öyrənməyə, dərk etməyə girişdi. Vaxtının çox hissəsini təbiəti öyrənməyə sərf edən tək-tək adamlar, elm adamları, filosoflar meydana gəldi. Filosoflar onlara qədər yığılmış bütün bilikləri mənimsəyir və ömrü boyu öz müşahidələri zamanı əldə etdikləri cüzi nailiyyətləri də o biliklərə əlavə edərək yeni nəslə ötürürdülər.

Qeyd etdiyimiz kimi sonuncu on min ildə insanın imkanı təbiəti və özünü dərk etməkdə, öyrənməkdə sürətlə genişləndi və fəlsəfə elmindən fizika, təbiəti öyrənən elm ayrıldı. Fəlsəfədən daha sonralar incəsənət, məntiq, psixologiya, estetika kimi elmlər ayrılıb müstəqil surətdə inkişaf etməyə başladı.

Fizikanın əldə etdiyi nailiyyətlər sürətlə artdı və ondan bu gün təbiəti öyrənən başqa elmlər ayrıldılar.

İnsan mənəviyyatının formalaşmasında, inkişafında incəsənətin rolu böyükdür və onun haqqında ayrıca danışmağa dəyər.

Milyon illər boyu insanın tələbatı yalnız maddi qidaya olmuşdur. İnsan yüz min ildir ki, bu günkü şəklindədir, dəqiq desək, beyninin həcmi daha böyümür. Buna baxmayaraq yalnız axırıncı on-iyirmi min ildə onun mənəvi qidaya ehtiyacı ortaya gəlmişdir ki, o da incəsənətin köməyi ilə ödənilir.

Çox olsun ki, insanın həyatına ilk daxil olan incəsənət növü səslə bağlı olmuşdur. O, küləyin, axan suyun, başqa heyvanların, quşların səsində ruhunu oxşayan səslər kəşf etmiş, onların müəyyən notlarından xoşlanmış və nəhayət, onlara münasibət bildirmiş, özü də özünə xoş gələn səslər çıxarmağa başlamışdır ki, o da musiqi sənətinə başlanğıc olmuşdur.

Müəyyən müddət keçdikdən sonra həmin səslər özlərinə uyğun düzümə malik söz birləşmələri ilə müşayiət edilmələrinə gətirib çıxarmışdır ki, bu da poeziyaya başlanğıc demək idi.

Bununla yanaşı musiqi səslərinin təsiri altında, ona uyğun olaraq bədənin müxtəlif üzvlərinin hərəkətə gətirilməsi rəqsləri, oyunları araya gətirdi. Yəqin ki, elə o zamanlar, ola bilər ki, bundan xeyli sonra insan qayalar üzərində həyatda gördüyü cisimləri, canlıları əks etməyə başlamaqla əvvəl rəssamlığın, sonra isə heykəltəraşlığın təməlini qoydu.
İncəsənətin bu ilk növləri insanın təfəkkürünün, təxəyyülünün inkişafına, mənəviyyatının zənginləşməsinə təkan verdi. Əslində bu qarşılıqlı bir proses idi, yəni insan təfəkkürü, təxəyyülü də öz növbəsində incəsənətin inkişafına kömək edirdi.

Nəticə etibarı ilə üç min il bundan əvvəl insanın mənəvi qidaya olan ehtiyacı yüksələrək həyati əhəmiyyət kəsb etməyə başladı.

İncəsənətin müxtəlif növlərinin inkişafı elə bir vüsət aldı ki, artıq iki-üç min il bundan əvvəl bu gün bizi heyrətə gətirən heykəltəraşlıq və memarlıq nümunələri meydana gəlməyə başladı. Bu sözləri musiqi və poeziya haqqında da demək olar.

İnsan təfəkkürünün inkişafında poeziyanın müstəsna rolu danılmazdır. 2700 il bundan qabaq Homer tərəfindən yazılmış "Odisseya" və "İlliada" dastanları bu gün də maraqla oxunur, insanları qəhrəmanlığa, mərdliyə, ucalığa, saflığa səsləyir.

Adamı insana çevirən insani keyfiyyətlər demək olar ki, sonuncu on-iyirmi min il ərzində, məhz incəsənətin təsiri altında sürətlə formalaşdı və yəqin ki, sonsuz bir proses olduğu üçün hələ də davam edir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, incəsənətin bütün növləri, xüsusən, poeziya təfəkkür və təxəyyülün inkişafında müstəsna rol oynayırdı. Güclənən təfəkkür və təxəyyül isə öz növbəsində incəsənətin inkişafına yeni təkan verirdi. Bu proses on doqquzuncu əsrin əvvəllərinə qədər, incəsənət xəstələnənə qədər davam etdi.
İlk xəstələnən incəsənət növü təsviri incəsənət, rəssamlıq oldu. Bir-birinin ardınca yaranan müxtəlif cərəyanların hamısının sənəti incə sənət deyil, kobud sənət adlana bilər.

Rəssamlığın yarandığı ilk illərdən on doqquzuncu əsrə qədər rəssamlar arasında yalnız bir növ yarışma mövcud idi: daha dəqiq, daha zərif, daha incə, həyata daha yaxın, daha oxşar rəsmlər yaratmaq. Bu yarış sonu olmayan, rəssamları daim ucalığa səsləyən bir yarış idi; axı hər hansı obyekti heç zaman onun özü səviyyədə dəqiq, zərif, incə əks etdirmək mümkün deyildir. Söhbət obyektin real təsvirinə sonsuz yaxınlaşmaqdan gedə bilər. Deməli, bu yollu sənət əbədiyyət yolludur və yalnız daim ucala, daha qiymətli nəticələrə gətirə bilər. Qəti hökm etmək olar ki, yalnız daha dəqiq, daha zərif və daha incə bir təsvir insanlarda daha gözəl hisslər oyada bilər, onlara daha yüksək səviyyəli zövq verə bilər. Gözəl hisslərlə yaşayan insanların daxili aləmi daha da zənginləşir, duyğuları durulur, insanlıq adlanan sonsuz yolda bir pillə də yüksəlirlər.
Kobud, qeyri-dəqiq, obyektin təbii rənglərindən fərqli rənglərlə çəkilmiş rəsm əsərləri deyilənlərin əksi olan hissləri oyadır, insanları öz təbii, ibtidaidən aliyə olan inkişaf yolundan sapdıra, azdıra, hətta geri döndərə bilər.

Xoşbəxtlikdən kobud sənət yaratmaq yoluna dönmüş rəssamların “əsərləri” nə qədər baha alınıb satılsa da insanların əksəriyyəti o “sənəti” qəbul etmir, başa düşə bilmir. Əslində orada başa düşüləsi heç nə yoxdur.
Sankt-Peterburqda olarkən belə bir təcrübə etdim: təsadüfən Ermitajda Leonardo da Vinçinin “Madonna körpə ilə” əsəri olan salonda masa üzərində qoruyucu şüşə altında yeni cərəyanlardan hansınınsa bir nümayəndəsinin yuxarı və aşağı tərəfləri çox çətin başa düşülən bir cızmaqarası nümayiş etdirilirdi. Mən bir saatdan artıq müddətdə oradan keçən insanların bu iki rəsmə münasibətini müşahidə etdim.

eonardonun rəsmi önündə ayaq saxlamayan, ona heyranlıqla baxmayan bir nəfər də görmədim. Elə həmin adamlar o biri cızmaqaranın önündə ani dayanır, baxmalı heç nə tapmadıqları üçün dərhal uzaqlaşırdılar. O bir saat ərzində bircə nəfərin də o rəsmlərə diqqətlə, heyranlıqla baxdıqları olmadı.

Bu təcrübəyə qədər məndə az da olsa tərəddüd var idi ki, bəlkə mən o “əsərləri”, o cərəyanları başa düşə bilmirəm. Mən əminəm ki, o “əsərlər” ətrafındakı vaqiələr biznes fırıldaqlarından başqa bir şey deyil.
Fikrimi başqa bir misalla daha aydın deməyə çalışım.

Rerixin dağları öz qeyri-adi rəngləri ilə məşhurdur. Rəng bir yana, o rəsmlər öz dəqiqliyi, zərifliyi, cəzbedici olması ilə də öyünə bilməz. Başqa bir “yaradıcının” həmin dağları tamamilə başqa rəngdə və daha kobud çəkmək “haqqı” şəksiz ki, vardır. Əslində o dağları təbii olmayan rənglərdə və qeyri-dəqiq detallarla sonsuz sayda variantda çəkmək olar və onların heç biri təbii rəngində olmadığı və incə çəkilmədiyi üçün əksəriyyət tərəfindən qəbul edilə, bəyənilə bilməz.

Dağlar nə qədər öz təbii rəngində və incə detalları ilə təsvir edilsə, o qədər gözəgəlimli, maraqlı olacaq və əksəriyyət tərəfindən qəbul ediləcəkdir və şükürlər olsun ki, edilir.

Təsviri sənətin arxasınca demək olar ki, eyni vaxtda poeziya və musiqi oxşar xəstəliklərə yoluxdu. Bizdə, dünyanın ən qüdrətli poeziyalarından biri, bəlkə də birincisi olan Azəri-Türk poeziyasının zirvələri olan gəraylı, qoşma, təcnis köhnəlmiş elan edildi. Poeziyada ən bəsit forma, sərbəst şeir forması, əslində nəzmlə nəsr arasında keçid olan forma meydan sulamağa başladı. Öz hisslərini və düşüncələrini sözlərin ən sadə, ən səmimi, ən axımlı, musiqili düzülüşü ilə ortaya qoymaq əvəzinə, təzə fikir axtarışı adı ilə, – nə qədər qəribə, qeyri-adi deyimlə yazsan o qədər fəlsəfi olacaq, – aldanışı qurbanları lyaratmağa” başladı.
Bütün ölkələrdə min illərin sınağından çıxmış, ibtidaidən aliyə, sadədən mürəkkəbə olmaqla təkamül yolu keçmiş xalq musiqiləri, əksəriyyətin hisslərinə yad olan harmoniyasız, təsadüfi yan-yana qoyulan səslərin yığımından ibarət “musiqilər” tərəfindən sıxışdırılmağa başladı. Eyni mənzərəni incəsənətin başqa növlərində də görmək olar.

Əslində xəstəlik ibtidai icma quruluşunun süqutundan sonra araya gəlmiş bəşər həyatının bütün sahələrini tədricən bürümüş, on doqquzuncu əsrdə öz kulminasiya nöqtəsinə çatmışdı. Aydındır ki, bütün bunların səbəbi olmalı idi. Səbəb olmadan heç bir nəticə ortaya çıxa bilməz.
Quldarlıq adlandırdığımız dövrün araya gəlməsi nəticəsində milyon illər boyu bəşər həyatını əsasən instinkt vasitəsi ilə nizamlanan ədalət prinsipi pozulmuş oldu. Nəinki qullar, hətta bəzi quldarlar da ortaya gəlmiş vəziyyətlə barışa bilmirdilər. Din xadimləri hər şeyin Allahın məsləhəti ilə baş verdiyini iddia etsələr də bu, hamını qane etmirdi. Qullar, vicdanlı quldarlar və bütün ağıllı adamlar vəziyyəti başa düşməyə, açıq-aşkar olan ədalətsizlikdən çıxış yolu aramağa başladılar.

Feodalizm adlandırılan dövrün araya gəlməsi sövqi-təbii inkişafın nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir, çünki ondan sonra nə olacağı haqqında aydın təsəvvür yox idi.

Bu qeyri-müəyyənlik vəziyyətində bir-birinin tam əksi olan fəlsəfi fikirlərin ortaya çıxması labüd idi. Lakin irəli sürülən istənilən fikir fərziyyə xarakterli olduğundan, aydın məntiqi-fəlsəfi əsaslara malik olmadığından qeyri-müəyyənliyi daha da artırırdı.

“İnsan insana dost, qardaş olmalıdır”, linsan insanın canavarıdır” fikirləri eyni hüquqla yanaşı yaşayırdı və bunların hansının qələbə çalacağını sübut edə bilən nəzəri biliklər yaranmamışdı.

Bu xaosda din xadimləri də aciz qalmışdı. Orta əsrlərdə Avropa ölkələrində ölkə əhalisinin yarısından çoxu ömrünü diri-diri yanmaqla başa vurmuşdu, özü də kilsənin fitvası ilə!

Qeyri-müəyyənlik bu günə qədər gəlib çıxmışdır. Qeyri-müəyyənliyin nəticəsi olaraq bəşər iki dünya müharibəsini yaşamalı oldu. Fikirlərdə aydınlığın olmamasına rəğmən Adolf Hitler dünyanın növbəti min ilini bir cür, İosif Stalin başqa cür, üçüncü diktator üçüncü cür görür və özlərinin haqlı olduğuna tamamilə inanırdılar.

1962-ci ildə bəşəriyyət üçüncü dünya müharibəsinin bir addımlığında idi. Şükürlər olsun ki, bəşər ondan yan keçə bildi.
Qeyri-müəyyənlik dövrü artıq bitir. İrəlidə bəşəriyyəti milyon illər boyu yalnız aliləşəsi, təkmilləşəsi, şüurla idarə olunacaq ali icma gözləyir.
Qeyri-müəyyənlik dövrü bitincə incəsənətin xəstəliyi də sağalacaqdır. O yenə öz müqəddəs vəzifəsini davam etdirəcəkdir, gələcəyin daha ali, daha kamil, bizim bu gün təsəvvür edə bilmədiyimiz insanın tərbiyəsi, yetişməsi yenə incəsənətin köməyi ilə həyata keçəcəkdir.

Qeyd etmək gərəkdir ki, incəsənətin bütün sahələrinin xəstələnməsi, onun tamamilə iflic olması, sıradan çıxması demək deyildir. Xəstəlik ümumi işə müəyyən qədər ziyan versə də həlledici olmamışdır. Sübut etməyə çalışaq.

Bu gün də kişilərin çoxu xoşuna gələn qadını necə xoşbəxt edəcəyi barədə yox, onu necə “özəlləşdirəcəyi” barədə düşünür. Ona görə də əsil mənada xoşbəxt olan ailələr o qədər də çox deyil.

20-ci əsrin əvvəllərində M.Müşfiq yazmışdı:

... Yoxsa özgəsinə üzünü tutmuş

Yeni sevdasına qurban olduğum.

O vaxt bütün yer üzündə tək-tək insanlar bu sətirlərin üçüncü minilliyin bəlkə də sonunda yaşayacaq insanlar üçün xas olacağını anlayırdı. Bu fikrin möhtəşəmliyini, aliliyini heç indi də başa düşən çox deyil.

Keçən əsrin 80-ci illərində mən yazmışdım:

Daim məndən uzaqlaşan

İzlərinə qurban olum.

Özgə eşqlə dolub daşan

Gözlərinə qurban olum.

Üç bəndlik bu şeir axıra qədər eyni fikrə sadiqdir. Bir çox şeir həvəskarı bu şeirin qeyri-adi olmasını qeyd etdikdən sonra mən onun M.Müşfiqin yuxarıdakı beyti ilə səsləşdiyini və ondan da irəli keçdiyini anladım...

Bu misal bir daha sübut edir ki, hər bir sahədə inkişaf sonsuzdur və ibtidaidən aliyə olmaqla inkişaf edir. Yəni incəsənət, konkret misalda, poeziya xəstələnsə də, onun şah budağı yaşayır, öz müqəddəs işindədir və insanın insanlaşma yolundakı sonsuz yüksəlişində öz tarixi, əbədi işini davam etdirir.

Xalq qəzeti.- 2008.- 5 oktyabr.- S. 12.