Məhərrəmova T.
Qadın
rollarının kişi ifaçısı
Və yaxud
Əhmədbəy Ağdamskinin ləyaqətlə yerinə
yetirdiyi çətin missiya
Əməkdar
incəsənət xadimi Əhmədbəy Ağdamski
haqqında söz düşəndə Şərqdə
qadın rollarının ilk mahir ifaçısı kimi
xatırlayırlar. Azərbaycan opera tarixinə də aktyorun
adı məhz bu cür həkk olunub.
Əhməd
Bədəlbəyli Ağdamda doğulub. Sonralar Ağdamski
soyadını özünə təxəllüs
götürüb. Atasını çox erkən -
üç yaşı olanda itirən Əhmədbəy
əmisi Kərbəlayi Məhəmmədin himayəsində
yaşayıb. 10 yaşı olanda əmisi də vəfat edib.
Böyük qardaşı Bədəlbəy
Qori Seminariyasını bitirdikdən sonra Ağdama qayıdaraq
müəllim işləyib və ailənin bütün
çətinliklərini öz öhtəsinə
götürüb. Əhmədbəy də 11 yaşı
olmağına baxmayaraq, ailəni sıxıntıdan qurtarmaq
üçün əlindən gələni
etməyə çalışıb. Çox
keçmədən Bədəlbəy cüzi maaşı
ilə 5 baş ailəni dolandıra bilməyəcəyini
hiss etdiyindən ailəsi ilə birlikdə Bakıya
köçərək müsəlman məktəbi
açır. Əhmədbəy də Bakıda sənət
məktəbinə, daha sonra Realnı Məktəbə daxil
olur. Anası Əzizə xanım Üzeyir
bəyin anası Şirin xanımın doğma bacısı
olduğundan, Əhmədbəy gənc yaşlarında
xalası oğlanları Üzeyir, Zülfüqar və Ceyhun
bəylə birlikdə Bakının ictimai və
mədəni həyatında yaxından iştirak edir. O
da qardaşı Bədəlbəy kimi müəllim olmaq
arzusu ilə yaşayır.
Ancaq tale
elə gətirir ki, onun sənət yolu ömürlük
teatr aləmi ilə bağlanır.
Aktyorun oğlu
Telman Ağdamski teatr tariximizin ayrıca bir səhifəsini
təşkil edən bu görkəmli aktyorun həyat və
sənət yaradıcılığını vərəqləyir:
- Atam
səhnə fəaliyyətinə "Nicat" xeyriyyə
cəmiyyətinin teatr truppasında başlayıb. O
dövrdə Azərbaycanda qadın artistlər
olmadığına görə opera və musiqili komediyalarda
əsasən qadın rollarında çıxış edib.
"Leyli və Məcnun" səhnəyə qoyulan vaxtlarda
atam tələbə olub. Leyli rolunda ilk dəfə
mehmanxananın aşpazxanasında işləyən
Əbdürrəhim Fərəcov çıxış
edirmiş. Tamaşa uğurlu alınsa da, o, ikinci dəfə
qadın paltarı geyinib səhnəyə çıxmaqdan
imtina edir. Bunun da bir çox səbəbləri
olub: kişi qadın rolunda oynamaq üçün
bığlarını qırxdırmalı, üzünə
krem-pudra çəkməli imiş. O vaxtlar da qrimlərin
çoxu donuz piyindən hazırlandığı
üçün onu yumaq çox çətin imiş. Bütün
bunlara görə də Fərəcov roldan imtina edir.
Çıxılmaz vəziyyətdə
qalan Üzeyir bəy qəfildən Leyli rolunu xalası
oğlu Əhmədbəyə həvalə edir.
Əhmədbəyin məlahətli səsi, şux,
yaraşıqlı qaməti, həm də gözəl
çöhrəsi vardı. Əhmədbəy xalası oğlunun
sözünü yerə sala bilmir. Amma oxuduğu
Realnı Məktəbdə uşaqları nəinki teatrda
işləməyə, heç axşam tamaşalarına da
buraxmırdılar. Bu məsələni də Üzeyir
bəy özü həll edir. Atam Üzeyir bəydən
xahiş edir ki, ki, onun adını afişada Miri
yazdırsınlar. Miri atamın qohumu idi. Təbii ki, kişi
olduğu üçün tamaşaçıların onu
tanımasını istəmirdi. Əlbəttə, heç
bir kişi səhnədə qadın rollarında
çıxış etmək, qadın səsi
çıxarmaq, qadın yestləri etmək istəməzdi.
Ancaq nə qədər çalışsa da,
tamaşaçılar onun sirrindən xəbərdar olur.
Bu uğurdan,
tamaşaçıların onu məhəbbətlə
qəbul etməsindən sonra Əhmədbəy
özünə Ağdamski təxəllüsünü
götürür və bu adla da teatr tariximizə
düşür.
Görkəmli
aktyor daha sonra "Məşədi İbad", "Şeyx
Sənan", "Şah Abbas və Xurşudbanu",
"Aşıq Qərib", "Əsli və
Kərəm", "Leyla və Harun", "Mehri və
Mah"da qadın rollarında səhnəyə
çıxaraq bütün rollarının
öhtəsindən bacarıqla gəlib.
Rəfael
Hüseynov "Min ikinci gecə" kitabında
"Leylilərdən biri" olan Əhməd Ağdamski
haqqında bir neçə xatirəni qələmə
alıb. Bu baxımdan görkəmli aktyor Mustafa Mərdanovun
xatirələri daha maraqlıdır: "1914-cü ildə
Tiflisdə mən belə səhnənin şahidi oldum. Kazyonnu
teatrda (indi Z.Paliaşvili adına Gürcüstan Dövlət
Akademik Opera və Balet Teatrının binasında) Bakı
artistləri "Leyli və Məcnun" operasını
göstərirdi. Baş rollarda Hüseynqulu Sarabski (Məcnun),
Əhməd Ağdamski (Leyli), Hənəfi Terequlov (Nofəl)
çıxış edirdi.
Böyük
müvəffəqiyyətlə keçən tamaşaya
2000-nə qədər tamaşaçı baxırdı.
Leylinin ölümündən sonra pərdənin
örtülməsinə baxmayaraq, alqış səsləri
kəsilmirdi. Gürcüstanın ictimai xadimləri,
incəsənət ustaları təbrik üçün
səhnəyə çıxdılar. Təbrik
zamanı bir nəfər ictimai xadim artistləri
alqışlayıb, əllərini sıxdı. Növbə
Əhməd Ağdamskiyə çatanda, o, aktyoru qadın
zənn etdiyindən zadəgan adətincə baş əyib,
əlini öpdü. Bu çətin vəziyyətdə
Ağdamski özünü itirmədi, yüngül reveransla
ictimai xadimə əlini öpməyə imkan yaratdı".
Daha bir
xatirə isə 1916-cı ildə bir dəstə Azərbaycan
aktyorunun Türkmənistana qastrol səfəri ilə
bağlıdır: "Aktyor truppası ilk günlər
"Ər və arvad"ı, "Evlikən subay"ı
göstərirlər. Ancaq türkmən
tamaşaçıları: "Azərbaycandan gələn
artistlər yaxşıdırlar, amma az oynayırlar" -
deyə narazılıq edirlər.
Truppa
çətinliklə də olsa, burada "Leyli və
Məcnun"u tamaşaya qoymağı qərara alır.
Tamaşa
yaxşı keçir, Ağdamski də adəti üzrə
Leylini oynayır. Ancaq axıra yaxın aktyorlar hiss edirlər
ki, zalda nə isə hay-küy var. Maraqlanırlar ki, nolub?
Deyirlər ki, bəs burada bir dəstə cavan,
dəliqanlı türkmən var, Leylini oynayan aktrisanı
istəyirlər: "Siz müsəlman, biz
müsəlman, neçə tümən lazımdır,
veririk. İstəmirsinizsə, xəncər
məsələsi araya düşsün, o qadını verin
bizə. Siz Xəzərin o tayında operanız
üçün başqa xanım taparsınız".
Mirzəağa
Əliyev, Hacıağa Abbasov çıxırlar
səhnəyə, and-aman edirlər ki, vallah, biz hamımız
kişiyik, o Leylini oynayan da kişidir.
İnanmırsınız, yoxlaya da bilərsiniz. Aramızda
qadın olsa, götürün hansı səhraya
aparırsınız, aparın. Türkmənlər yenə
inanmırlar. Əmin olmaq üçün aktyorların
paltarlarını dəyişdikləri otağa öz
nümayəndələrini göndərirlər.
Türkmənistandan qayıdanda aktyor dostları zarafatla
deyirmişlər ki, ay Əhməd, belə də oynamaq olar?
Bizi xataya salmışdın ki! Balam, elə oyna ki, camaatın
səndə gözü qalmasın da...
Əhməd
Ağdamki kinomuzda da qadın rolunun ifaçısı kimi
məşhurlaşıb. "Arşın mal alan"
filmindəki Gülçöhrə rolu ilə aktyorun adı
kino tariximizdə əbədiləşib. Ancaq bu gün həmin lentin
harada olması haqqında heç bir məlumat yoxdur. Film 1917-ci il
yanvarın 1-də ekranlara çıxaraq bir neçə
dəfə nümayiş olunub. Aktyorlar bu
səssiz filmdə kadrları öz çalğıları,
oxuları, danışıqları ilə canlandırmağa
çalışıblar. Ancaq bu film Üzeyir bəyi
razı salmadığından o, 1917-ci il
yanvar ayının 8-də "Kaspi" qəzetinə etiraz
məktubu ünvanlayır. Bu məktub çap
olunduqdan sonra film ekranlardan götürülür.
Hələliksə
Ağdamski Azərbaycan səhnəsində
teatrımızın inkişafına təkan verəcək
çətin və əzablı - qadın rollarının
yeganə ifaçısı olmaq missiyasını
ləyaqətlə yerinə yetirməkdə davam edir. Ümumiyyətlə,
o dövrdə qadın rollarını Ağdamskidən
yaxşı oynayacaq azərbaycanlı aktrisa yox idi. Ağdamski oynamaqdan imtina etsəydi, tamaşalar pozula
bilərdi.
Üzeyir bəy vaxt keçdikcə
hiss edirdi ki, səhnəyə qadın aktrisa gəlməlidir.
Elə bu, Əhməd Ağdamskinin də ən
böyük arzusu idi.
Səhnəyə belə bir
aktrisanı məhz Əhməd Ağdamskinin özü
gətirməyə müvəffəq olur. Bu təsadüfün
maraqlı bir tarixi var: bir gün Bakı Şəhər
Bələdiyyə İdarəsində tikinti müşaviri
işləyən Frol Yermakov Əhməd Ağdamski ilə
Bu hadisəni Əhməd Ağdamski
Üzeyir bəyə danışır və ertəsi gün
Ağdamski Mariya Yermakovanı böyük bəstəkarla
Üzeyir bəy onu
Məxfurə xanım adlandırır. 1917-ci il
dekabrın 12-də Məxfurə xanım
Gülçöhrəsi ilə Azərbaycan
səhnəsinə qədəm qoyur. Taleyi teatra
ömürlük bağlanandan sonra Məxfurə xanım
minnətdarlıqla özünü Əhməd
Ağdamskiyə borclu sayır və deyirmiş ki,
səhnəyə gəlməyimin səbəbkarı
Ağdamskidir. O olmasaydı, yəqin heç aktrisa da
olmazdım.
Məxfurə xanım uzun illər
İşçi teatrında, Gəncə teatrında və
80-ci illərədək Gənc Tamaşaçılar
Teatrında çalışır və Respublikanın
Əməkdar artisti adına layiq
görülür.
Qadın rollarının
ifaçısı olmaq Əhməd Ağdamskinin ailə
qurmağını da problemə çevirir. Ona
görə də çox gec evlənir. Həmin
müddətdə məşhur Vəzirovlardan olan Suğra
xanımı sevib, əhd-peyman bağlayıb. Amma qadın rollarının ifaçısı
olduğu üçün qızı ona vermirlər. Suğra xanımın şəkli, məktubları
indi də aktyorun arxivində saxlanılır. Yalnız aktyorluq fəaliyyətinə son qoyandan
sonra o, Şuşanın adlı-sanlı
hüquqşünası İsmayıl bəyin qızı
Rəhilə xanımla evlənir. Rəhilə
xanım həm də Süleyman Sani Axundovun əmisi
qızı idi.
Əhməd Ağdamski
1934-cü ildə səhnə ilə vidalaşaraq
Ağdaşa gəlir və musiqi məktəbində tar
müəllimi işləyir. O, tarın pərdələrini
bölüb ən ağır muğamları ifa edər,
özünün təsnif və rənglərini
həvəslə şagirdlərə
öyrədərmiş. Ə.Ağdamski
Ağdaşda dəyərli musiqiçilər
yetişdirməyə müvəffəq olur. O,
həmçinin Ağdaşda teatr truppası da yaradır
və orada aktyor nəslinin yetişməsinə böyük
zəhmət sərf edir.
- Atam gözəl ailə
başçısı idi. Nə qədər
mehriban və səmimi idisə, bir o qədər də
tələbkar və ciddi idi - deyə T.Ağdamski
danışır. Həmişə bizi
ciddi nəzarətdə saxlayar, tərbiyəmizə xüsusi
fikir verərdi. Adət-ənənələrə ciddi
riayət edən adam kimi o, Ağdamda
bütün xeyir-şər məclislərinin ağsaqqalı
sayılırdı. Bizim necə
oxumağımızla yaxından maraqlanardı. Atam çox fənləri yaxşı bilir və
bizə istiqamət verirdi. Çox
mütaliə edirdi, Azərbaycan, rus və Avropa
yazıçılarının əsərlərini
oxuyardı. Rus dilini təmiz bilirdi. Bizi də rus dilini yaxşı
öyrənməyə sövq edərdi. Atam
bizdə də musiqiyə böyük həvəs
oyatmışdı. Bacılarım
Ağdaş musiqi məktəbinin skripka bölməsini,
qardaşımla mən isə kamança sinfini bitirmişdik.
O, övladlarının müxtəlif elm
sahələrində ali təhsil alması
üçün ciddi səy göstərirdi. Ancaq
nə üçünsə məni məhz musiqiçi
görmək istəyirdi. Mənsə
kimyaçı oldum. Bəlkə
özü sağ olsaydı, arzusunun həyata
keçməsinə çalışacaqdı. Ancaq mən universitetin kimya fakültəsinin birinci
kursunda oxuyanda, o, artıq vəfat etmişdi.
Çox təəssüf
ki, adı milli teatr tariximizə qızıl
hərflərlə yazılan bu cəfakeş aktyorun
xatirəsi bu gün layiqincə yad edilmir. Üç il
bundan qabaq yanvar ayında aktyorun 120 illik yubileyi təkcə
Üzeyir Hacıbəyovun ev-muzeyində qeyd edilib
(Görkəmli aktyorun doğum günü və "Leyli və
Məcnun" operasının ilk dəfə
səhnəyə qoyulması tarixi yanvar ayına
təsadüf edir - T.M.). Telekanallarda da aktyorun
doğum və ölüm günləri haqqında arabir
qısa məlumat verilir. Eləcə də dövlət
səviyyəsində Əhməd Ağdamskinin xatirəsini
əbədiləşdirmək üçün heç bir
iş görülməyib. 20 ildən artıq
çalışdığı və dəyərli
musiqiçilər yetişdirdiyi Ağdaş musiqi
məktəbi onun yox, aidiyyəti olmayan bir adamın
adını daşıyır.
Bu gün milli
teatrımızın keçmişindən danışanda
məhz Əhməd Ağdamski kimi aktyorlar yada
düşür. Onlar nəinki teatrı yaradıblar, onun
bütün ağırlığını
çiyinlərində daşıyıblar,
həyatlarını təhlükəyə atıblar,
ölümlə göz-gözə gəliblər. Lakin
çoxu da zəhməti müqabilində qiymətsiz
qalıb, unudulub... Onları biganə insanlar
unudub, tarix isə adlarını öz səhifəsində
əbədiləşdirib. Tarix isə
yalnız sənətdə halal haqqı olanlara bu sırada yer
ayırır. Əhməd Ağdamski kimi...
Kaspi.- 2008.- 11 yanvar.- S. 16.