Pənahqızı T.

Bir əsrlik ömür yolu...

Uzun ömür yaşamaq xoşbəxtlikdir. Özü də əgər bu ömür mənalıdırsa, xalqa, onun mənəvi dünyasının zənginləşməsinə xidmət edirsə, onda belə ömrü mənalı, gərəkli və bəxtiyar saymaq olar. Bu mənada milli teatr məkanında yeni olan Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrını və bu gün orda çalışan əməkdaşları təbrik etmək olar. Yüz yaşını qeyd etməyə hazırlaşan teatr, bu gün bir əsrlik ənənələrinə söykənib minlərlə tamaşaçının həyatını zövdələndirir, mənəvi dünyasının ayrılmaz hissəsinə çevrilib və onlara yüksək səviyyədə xidmət etməyə çalışır.

Musiqili Komediya Teatrının beşiyi başında ilk laylanı dahi Üzeyir Hacıbəyov, özünün qüdrətli musiqi avazı ilə söyləyib. 1909-cu ildə Azərbaycanda ilk dəfə Musiqili Komediya janrında əsər yaradan və bu əsəri (“Ər və arvad”) bir ildən sonra tamaşaya qoymaqla musiqili komediya teatrı anlayişının bünövrəsini qoyan Üzeyir bəy 1910-cu il martın 24-də Bakıda, Nikitin Qardaşlarının Sirk binasında böyük maraqla izlənilən və uğurla keçən ilk tamaşadan sonra qururla köks ötürmüş:

-Şükür , xalqımın Musiqili Komediya Teatrı da yarandı - demişdi.

Sonrakı illərdə də dahi bəstəkar məhz bu teatr üçün “O olmasın, bu olsun” (1911), “Arşın mal alan” (1913) kimi həmişəyaşar əsərini yazmış, teatrın təşəkkül tapmasında, inkişaf etməsində öz köməyini əsirgəməmişdi. Hətta Üzeyir bəy həmkar və yaxın qohumuna bəstəkar Zülfüqar bəy Hacıbəyova da Musiqili Komediya Teatrı ücün əsər yazmağı tövsiyyə etmiş və az sonra teatr Zülfüqar bəyin iki əsərini “Əlli yaşında cavan” və “Evliykən subay” əsərlərini böyük müvəffəqiyyətlə oynamışdı. Sonrakı illərdə bəstəkarlar məxsusi olaraq bu teatr üçün müsiqili tamaşalar yazırdılar. Bu əsərlərin mövzusu təbii ki, həyatdan götürülürdü, dövrünün, zamanının eybəcərliklərini çox ehtiyatla, gülə-gülə islah etməyə yönəlirdi. Bu tamaşaların araya-ərsəyə gəlməsində o vaxtlar heç bir ali teatr təhsili görməyən, sadəcə qəlbində səhnə sevgisi, ürəyində sənət yanğısı olan gənclər fəal iştirak edirdilər. Əgər 100 ıl əvvəlin feadal - patriarxal münasibətlərini, ictimai-sosial bərabərsizlik bəlalarını göz önündə sərgiləməli olsaq, onda ilk dəfə səhnəyə çıxan, tamaşaçılar qarşısında, o dövrün təbirincə desək “oyunbazlıq” edən, “şəbeh çıxaran” cavanların, xüsusilə də arvad rollarını oynamaq məcburiyyətində qalan kişilərin vəzəyyətini təsəvvür etmək o qədər də çətin deyil. Ancaq bütün təhdid və məhrumiyyətlərə təhqir və hədələrə baxmayaraq Hüseyn Ərəblinski, Mirzəağa Əliyev, Əhməd Ağdamski, Rza Darablı, Əlibəy Hüseynzadə kimi gənc ziyalılar teatrın yaşaması, var olması ücün hər cür əziyyətə qatlaşdılar, sınaqlara dözdülər. Onlar inanırdılar ki, həmişə belə ola bilməz, hər qaranlıq gecədən sonra mütləq bir nurlu, işıqlı, ümüdlərlə dolu yeni gün gəlir.

Azərbaycan da özünün yeni inkisaf mərhələsinə qədəm qoydu. Xalqın, millətin milli-mənəvi dəyərlərinin inkişafı üçün imkanlar yaradıldı. Zəngin repertuara və güclü aktyor ansamblına malik olan Musiqili Komediya Teatrı müstəqil teatr müəssisəsi kimi fəaliyyətə başladı. 1938-ci ilin sentyabrında kollektiv rəsmi olaraq Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrı görəvini aldı və həm azərbaycan, həm də rus bölmələrində yeni əsərlər tamaşaya qoyulmğa başladı. Bir il sonra 1939-cu ildə Üzeyr Hacıbəyovun və Zülfüqar Hacıbəyovun davamçıları, gənc bəstəkarlar Səid Rüstəmovun “Beş manatlıq gəlin”, Ağası Məşədibəyovun “Toy kimindir”, Soltan Hacıbəyovun “Qızıl gül” əsərləri oynanılmağa başladı.

İyirminci yüzilliyin əvvəllərindən etibarən beynəlmiləl şəhər hüququ qazanan Bakının rusdilli tamaşaçıları da unudulmadı. Üzeyir bəyin “Arşın mal alan”, İ. Kalmanın “Sirk Kraliçası”, F.Leqarın “Mavi Mazurka”, B.Aleksandrovun “Malinovkada toy” əsərləri tamaşaya qoyuldu.

1940-50-ci illərdə isə teatrın afişalarında Fikrət Əmirov, Süleyman Ələsgərov, Tofiq Quliyev, Zakir Bağırov, Tofiq Bakıxanov, Rauf Hacıyev kimi yeni bəstəkarların adı görünməyə başladı. Yeni düşüncə tərzinə, mükəmməl musiqi təhsilinə, fərqli duyum və təqdimat qabiliyyətinə malik gənclik Musiqili Komediya Teatrına yeni ab-hava, yeni ovqat gətirdi. Tofiq Quliyevin “Qızılaxtaranlar”, Şəfiqə Axundovanın “Ev bizim, sirr bizim”, Zakir Bağırovun “Qaynana” əsərləri günlərlə gündəmdən düşmədi. Təbii ki, hər yeni əsər yeni rejissor, aktyor, dirijor, rəssam və bütovlükdə böyük bir yaradıcı heyətin zəhməti bahasına araya-ərsəyə gəlir.

Teatrın ilk yaradıcıları Üzeyir Hacıbəyov, Soltan Hacıbəyov, Mirmahmud Kazımovski, Müslüm Maqamayev isə ilk illər bütün bu ağırlıqları öz çiyinlərinə götürmüş, tamaşaya qoyulan əsərlərinin həm dirijoru, həm rəssamı, həm qrimçisi, həm də əlbəsəçisi olmuşlar. Sonralar onlar bu işə tanınmış yazıçı Əbdurrəhim bəy Haqverdiyevi, Soltan Hacıbəyovu, Əfrasiyab Bədəlbəylini, İsgəndər bəy Məlikovu, gənc Niyazini və başqalarını da cəlb etmişlər. Artıq səhnədə ilk azərbaycanlı qadın aktrisaları da görünməyə başlamışdı. Aliyə Terequlova, Münəvvər Kələntərli, Cahan Talışınskaya, sonrakı illərdə Nəsibə Zeynalova və başqaları maraqlı obrazlar yaradır, səhnəyə sağlam gülüş bəxş edirdilər.

Tanınmış yazıçı və şairlər də Musiqili Komediya Teatrına yeni liberettolar təqdim etməyə başlamışdılar. Məmməd Səid Ordubadi, Süleyman Rüstəm, Sabit Rəhman, Şıxəli Qurbanov və başqaları bu teatr üçün məxsusi əsərlər yazırdılar. Bu artıq teatrın uğuru idi, yeni ideyalar, yeni mövzular, hadisəyə fərqli yanaşma tərzi, daha qlobal və əhəmiyyətli mövzular, daha yadda qalan əsərlər, tamaşalar. Ömrünün kamillik illərində bu teatra Həsən Əliyev , Şəmsi Bədəlbəyli, Ələskər Şərifov, Süleyman Ələskərov kimi görkəmli şəxsiyyətlər rəhbərlik etmişlər və onlar teatrın şöhrət çələnginə ən gözəl çiçəklər - əbədiyaşar əsərləri bəxş etməyə müvəffəq olmuşlar.

Yaşlı tamaşacılar və teatr tənqidçiləri Şəmsi Bədəlbəylinin teatrda işlədiyi illəri (1942-1949, 1956-1959, 1965-1974) bu mədəniyyət məbədinin “Qızıl dövrü” adlandırırlar. Bu da təsadüf deyil. Şəmsi Bədəlbəyli yüksək ziyalılıq qabiliyyəti, istedadlı rejissor məharəti, böyük təşkilatçılıq və pedaqoqluq bacarığı ilə Musiqili Komediya Teatrının “Qızıl dövrünü” yarada və illər boyu yaşada bilmişdir.

Teatr böyük və nəhəng bir orqanizmi xatırladır, onun hər hansı bir hissəsində balaca bir nasazlıq olsa gec-tez bu ümumi işə də təsir göstərəcək. Ona görə də elə ilk illərdən teatrın bütün əlaqədar strukturları rəssamlar, baletmeysterlər, qrim və geyim ustaları, dekaratorlar saat kimi dəqiq və qüsursuz işləməyə alışdılar. Məhz onların birgə zəhmətinin nəticəsi olan bir çox yeni əsərlər öz səhnə taleyini yaşamağa başladı. Müxtəlif illərdə Musiqili Komediya Teatrın səhnəsində Nazim Əliverdibəyovun “Nazxanım naz eləyir”, Emin Sabitoğlunun “Hicran”, Süleyman Ələsgərovun “Həmişəxanım”, Cahangir Cahangirovun “Təzə gəlin”, rus bölməsində isə Tofiq Quliyevin “Sabahin xeyir, Ella”, Rauf Hacıyevin “Qafqazlı qardaşqızı”, Nəriman Məmmədovun “Bütün ərlər yaxşıdır” əsərləri oynanıldı. İstedadlı bəstəkarlar Vasif Adığözəlovun, Ramiz Mustafayevin, Azər Rzayevin, Tofiq Bakıxanovun musiqili komediyaları uğurla tamaşaya qoyuldu. Bu tamaşalar həm də yeni, qüdrətli aktyor ansamblının yaranmasına təkan verdi. Bülbül, M. Vəlixanlı, A. Cavadov, Ə. Şəfai, S.Ağabəyov, sonrakı illərdə Nəsibə Zeynalova, Lütvəli Abdullayev, Bəşir Səfəroğlu, Mobil Əhmədov, Səyavuş Aslan, Hacıbaba Bağırov, Ofelya Məmmədzadə, Nəcibə Behbudova, Əzizağa Qasımov, İmamverdi Bağırov kimi neçə-neçə qudrətli sənətkar bu teatrın səhnəsində həm özləri şöhrət qazandılar, həm də teatrı şöhrətləndirdilər.

Teatrın yüz illik tale yolu çox mürəkkəb və keşməkeşli olub. Amma kollektiv bütün çətinliklərə sinə gərib, bütün sınaqlardan üzüağ çıxıb, ünvanına söylənilən yerli - yersiz irad və tənqidlər onu tutduğu müqəddəs yoldan, xalqın milli-mənəvi dünyasının zənğinləşdirilməsi, maarifləndirilməsi işindən döndərə bilməyib. Təxminən on il (1988-1998) binasızlıq üzündən böyük bir yaradıcı kollektiv – güclü aktyor-rejissor, dirijor, rəssam, baletmeyster, xor, orkestr heyəti ilə bərabər müxtəlif teatrların qoltuğuna sığınan, əslində işsiz qalan yaradıcı heyət nəhayət təzə binaya köçdükdən sonra yenidən qüvvəsini toplamağa və növbəti bir yolçuluğa çıxmağa çalışdı.

Bu teatrın yeni binasının tikilib istifadəyə verilməsi də ulu öndərimiz, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına həmişə diqqət və qayğı göstərən, teatrların inkişaf prossesini daim diqqət mərkəzində saxlayan unudulmaz liderimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.

H. Əliyev ikinci dəfə dövlət başçısı kimi Azərbaycana qayıdandan sonra, o illərin ən kritik və ağır məqamlarında belə imkan tapıb uzun müddətdən bəri tikintisi yarımçıq qalmış Musiqili Komediya Teatrının inşası ilə maraqlanmış, inşaatçılara dəyərli göstərişlər vermiş,yeni binanın qısa müddətdə, özü də yüksək keyfiyyəflə, müasir tələblərə cavab verə biləcək səviyyə kollektivin və tamaşaçıların ixtiyarına verilməsinə şəxsən nəzarət etmişdir. Teatrın açılışına gələn ulu öndərimiz kollektivə bu yeni binada yeni uğurlar, xalqım milli-mənəvi dəyərlərini bacarıqla qorumağı və yaşatmağı arzulamışdı.

Kollektiv də yeni binada yeni əhval-ruhiyyə ilə işləməyə başlamışdı.

Amma həm ədəbi əsərlərin, həm bədii materialların kasadlığı, həm də son vaxtlar bu musiqi janrında əsərlərin yazılmaması, professional kadrların qıtlığı da təbii ki, repertuara öz mənfi təsirini göstərməmiş ötüşmədi. Teatr ayaqda qalsın deyə bəzən zəif və bayağı gülüş doguran, müasir tamaşaçının zövqünə uyğun gəlməyən əsərlər də oynamağa məcbur oldu. Bu da çox vaxt teatr tənqidçilərinin haqlı iradına səbəb oldu. Amma, ən çətin dövrlərində ömrünün yaxşı illərini bu teatra həsr edən, gecəsini-gündüzünü burada keçirən və bütün təhdidlərə rəğmən kollektivi tərk etməyən sənətkarlar da bu vəziyyətdən yaxa qurtarmaq üçün yollar aramağa başladılar. Ədalət naminə demək lazımdır ki, bu illərdə də xalq artistləri Hacıbaba Bağırov, Afaq Bəşirqızı, Arif Quliyev, İlham Namiq Kamal, Fatma Mahmudova və başqaları doğma kollektivindən uzaqlaşmadılar, əksinə daha böyük ilhamla oynadılar, tamaşaya qoyulan bir çox klassik əsərlərdə yaddaqalan obrazlar yaratdılar.

İndi inamla demək olar ki, gələn ilin mayında qeyd ediləcək bir əsrlik yubileyini teatr daha maraqlı, daha yaddaqalan və zəngin repertuarla qarşılamaq əzmindədir və bu gün teatrda görülən işlər, kollektivdə yaranan sağlam və yaradıcı ab-hava bunu bir daha təsdiq edir.

Xalq qəzeti.- 2009.- 25 yanvar.- S. 7.