Nəşrlərdə kənara qoyulmuş mətbu əsərləri

ÜZEYİR HACIBƏYLİ – 125

Milli iftixarımız Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 125 illiyi tamam olur. Bu tarixi xalqımız milli bayram kimi qeyd edəcəkdir. Hazırlıq işləri artıq başlanmışdır. Üzeyir bəyin, onun zəngin irsinin pərəstişkarı kimi mən də, neçə ildir ki, bu dahi şəxsiyyətin yaradıcılıq irsini, xüsusilə bu vaxtadək olan nəşrlərdə kənara qoyulmuş, hətta heç yerdə adı belə çəkilməyən mətbu əsərlərini aramaqla məşğulam. Hələlik 1904 –1917-ci illərdə dövri mətbuat orqanlarında dərc olunmuş 150-dən artıq əsərini toplamış, onları ərəb əlifbasından müasir əlifbaya çevirmişəm. Bu əsərlərlə oxucuları “525-ci qəzet” vasitəsilə tanış etmək istədim.

Şirməmməd HÜSEYNOV

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Ordan-burdan

Diyorlar ki, “Ərdəbil bir şəhərdir, hər kəs də öz vəkili”. Mən Ərdəbildə olmamışam və bunun da nə dərəcədə doğru olub-olmadığını bilməyirəm. Ancaq iqrar ediyoram ki, bu söz doğru isə, Ərdəbil bəxtiyar şəhərlərin biridir. Doğrudan da böylə olsun gərək. Bu gün sənin keyfin çay içmək və qəlyan çəkmək istiyor-heç kəsin buna bir sözü olamaz. Bu gün sən gəzməyə çıxırsan, heç kəs deməz ki, nə gəzmək zamanıdır. Bu gün sən günortadan sonra yatmaq istəyirsən – heç kəs sənə bir söz deməz. (İranda bundan artıq bir hərəkət yoxdur-zənn ediyoram) Amma bizim Bakıda böylə degil. Hər bir işində, hər bir hərəkətində, hər bir durub-oturuşunda, hər bir addımında ehtiyatlı olmalısan. Və illa cüzi bir oyan-buyan – görürsən ki, qiyamət qopdu. Nəçün ayağını geri qoydun, nəçün bu sözü dedin, nəçün flan elədin və sairə. Çox adam diyor ki, bu bir yaxşı sifətdir. Çünki, insanı ehtiyatla dolanmağa vadar ediyor. Mənim zənnimcə-bu bir xəyali-xamdır-qoy hər kəs sərbəst dolansın. Sərbəst dolanan adamın fikir və xəyalı da sərbəst və azad olar.

lll

Sərbəstlik yaxşı şeydir. Bu gün Rusiyanı böylə bir vəlvələ içinə salan hadisat və vüquat hamısı sərbəstsizliyin ucundandır. Bu gün Osmanlı dövlətini öylə bir zəif və zəlil edən alət dəxi sərbəstsizlikdən doğma bir alətdir. Lakin sərbəstlik də var sərbəstlik də. Rusiyalıların, osmanlıların öz dövlətlərindən sərbəstlik tələb etməsi təbii və məşruyi bir tələbdir. Amma Yəmən ərəblərin öz şeyləri Yəhya nam ilə bərabər “sərbəstlik” istehsalına çalışmaları- nifaq və təzad salmadan başqa bir şey deyil. Ərəblərin Osmanlıdan istədikləri tələblərə hürriyyət və sərbəsti tələbi demək olmaz. Çünki, sərbəstlik arzusunda olan zat öz vətəninin zəif düşməsinə razı olmaz. Halbuki, ərəblər Osmanlıdan ayrılıb özgə bir “Ərəb hökuməti” təsis etmək fikrindədirlər. Yəni aləmi-islamı para-para və tikə-tikə etmək təşəbbüsündədirlər ki, Avropa bu aləmi asan bir vəc ilə uda bilsin. Bədbəxtlər! Özgələr ittifaq və ittihad ilə hürriyyət qazanmaqda ikən siz də nifaq və təzad iləmi sərbəstlik kəsb etmək istiyorsunuz?! Əminəm ki, öylə “sərbəstligə” nail olamazsınız!

lll

Qəzetəçilərimiz şikayət ediyorlar ki, qəzetə oxucularımız azdır. Mən bu şikayəti haqlı hesab edə bilmiyoram. Çünki, hər kəsi görürəm qəzetdən bəhs edir, hər kəs ilə mübahisə ediyoram qəzetələrdən mənə dəlil və sübutlar gətirir. Pəs qəzetə oxumayan adamın qəzetədən xəbərdarlığı olarmı? Bəlkə qəzetəçilərimiz-qəzetə müştərisi azdır demək istiyorlar? Hə!... Buna mənim bir sözüm yoxdur. Bu ola bilər. Nəin ki, ola bilər-həqiqətdə də böylədir. İştə görünür ki, qəzetə müştərisi azdır. Amma qəzetə oxumayan əhli-savad yoxdur! Bu nə tövr olan işdir?! Nə tövr olacaq? Fərz edəlim ki, Abbasqulu bir qəzetənin müştərisidir. O surətdə Abbasqulu sakin olan məhəllədə heç bir kəsin qəzetə almağa ehtiyacı yoxdur. Çünki, Abbasqulunun iltifatı sayəsində aldığı qəzetə bir məhəllənin adamlarının hamısına kifayət edər...

İştə böylə!

lll

Qəzetələrimizin müştəriləri azdırsa da özləri getdikcə çoxalmaqdadır. Əlhasil tək bir Bakı şəhəri üç qəzetə verməkdədir. Kazan isə-beş qəzetə intişarına müvəffəq olubdur. Sair şəhərlər də Bakı ilə Kazandan geri durmaq istəmiyorlar. Qəzetələrimiz cürbə-cürdür: kişilərimizə məxsus, arvadlarımıza mənsub, uşaqlarımıza mütəəlliq qəzetələrimiz vardır. Lakin ... “çoxluq” sözünə dair türkün bir “senzorsuz” məsəli vardır (“senzorsuz” sözünü mən “əz bərayi xali-nəbudən mərasilə” dedim. Özüm yaxşı biliyoram ki, hökumətə müxalif sözlərdən savayı ağıza gələn sözü senzor buraxar və buraxır da). Görünür ki, bəzi qəzetələrimizə bu zərbülməsəli isbat etmək istiyorlar. Böylə ki, o qəzetələrdən yavaş-yavaş “xuliqanlıq” iyi gəlməkdədir... “Nur” ilə “Bəyanül-Həqq”in acığı tutmasın.

Filankəs

“İrşad” qəzeti, 18 aprel 1906, № 92

ZÜLFÜQAR BƏY HACIBƏYOVUN VƏFATİ-NABƏHƏNGAMINA DAİR

Millətimizin rifah və səadəti müstəqbələsi üçün ümidgahi-yeganə ədd olunan cavanlarımız dərrakə məqamına gəlib öz müqəddəs vəzifələrini kəmali-qeyrət və hümmət ilə ifayə mühəyya olduqları halda bimürüvvət tale, zahirdə bir-birindən iftiraq edilmişsə də qəlbən ittifaq etmiş bu ümidlər firqəsinə zalimanə bir zərbə çırpmaqdan usanmadı.

O, tale, birəhm əlini uzatdı. Cavanlarımızdan millət səadəti üçün canını qurban edəcək dərəcə həmiyyət meydanında qol çalmağa qədəm qoyan bir zata qıydı, qıyıb da zülmlə ziri xak etdi...

Bu zat, əziz, sevgili, ümidli yoldaşımız Zülfüqar bəy Hacıbəyov idi. Zülfüqar öldü...

Bu zəhərli xəbər bizi gicitləndirdi. Gözümüzə, qulağımıza inanmıyorduq. Zülfüqar ölməz deyirdiz. Ölmək üçün yaranmamışdı. Qəlbində bəslədikləri ümidləri, əməlləri, əqlinə tabdar etmiş ali fikirləri qövldən feilə gətirmək üçün çalışmağa yaranmışdı, – ölməz diyorduz... Lakin öldü. Bu bir acı həqiqətdir... Nakam öldü.

Valideyni Zülfüqar adlı bir oğul itirdilərsə də, biz Zülfüqar adlı bir adam itirdik ki, millətimiz üçün yıxılmaz, qırılmaz bir sütun olacağı bizcə ap-aşkar idi...

Məktəb günlərimizi bir yerdə keçirdiyimizdən biz mərhum yoldaşımızın xalq və ətvari- pəsəndidəsinə yaxşı bələd idik. Mərhum öz istedad və qabiliyyəti-xarüqüladəsi ilə bütün müəllim və mütəəllimlərin diqqətini cəlb edib, gördüyü iş və tutduğu əməl ilə hamını bir heyrət içində buraxıyordu. Biz, yoldaşımızda tədric ilə oyanmağa başlayan hissiyyati- milliyyə və əməl və əfkari- münəvvərədən xəbərdar olduqca mərhumun gələcəkdə ən haris bir millət xadimi olacağını özümüzə yəqin ediyorduq. Müşəşə bir istiqbalə mərhumun etiqadi- kamiləsi olduğundan bizim üçün qəm və kədərli günlərimizdə böyük bir təsəlli, müşkül zamanlarımızda bir ümid olub bizə dəxi ümidlər təlqin ediyordu...

Zaqafqaz darülmüəlliminində ikmali-təhsildən sonra mərhum Zülfüqar bəy kəmali-hırs və şövq ilə iş görməyə iqdam edib, əvvəldən zəif və sonra da seminariya müstəqtlərinə müdavimət edib daha zəifləşmiş canını gözləmədi. İstirahətdən ötrü qərar qoyulmuş yay günlərini şüğl və tuğl ilə keçiriyordu. “Cavanlar ittifaqı” namında Şuşa şəhrində təşkil etdiyimiz firqədə iştirak edərək “Azərbaycan ədəbiyyatı” kibi mühüm bir məsələni kəşf və həll etməyə qeyrət edib buna dair dağınıq, tökünük məlumat cəm etməkdə istirahət və aramını qurban ediyordu.

Müəllimlik kimi öylə ağır bir vəzifə əziz yoldaşımızın zəif canını qətiyyən titrətdi. Binəva gün-gündən əriməyə başladı. Bununla belə çalışmaqdan əl çəkmiyordu ki, bilaxirə rəxtxabə uzanmağa məcbur oldu. Məcbur oldu ki, bir də durmasın...

Birəhm tale əziz və sevgili yoldaşımızı əlimizdən aldısa da, onun amal və əfkari-aliyyəsini alamadı. Onlar rəfiqimizin ruhu ilə belə diridir. Onların səmərəsi yoldaşımızın ruhunu şad edəcəkdir. İştə bu bizim təsəllimizdir.

Ü.H. (Üzeyir Hacıbəyov)

“İrşad” qəzeti, 23 aprel 1906, № 96

nabəgah-vaxtsız, gözlənilmədən

müstəqbəl-gələcək

mühəyya-hazırlanmış

iftiraq-ayrılma

xak-torpaq

haris-saxlayan, hifz edən

müşəşə-parlayan

hirs-acgözlük

rəxtxab-yorğan-döşək

Ordan-burdan

Əcnəbilərin özgə dinində ola-ola islam şəriətinin ehkamı ilə istifadə etmələri cümləcə əyandır. Məlum olduğu üzrə bu gün Avropanı bütün aləm içrə behəqqi-mümtaz edən qüvvənin mənbəyi dini-islamdır. O təməddün, o maarif, o gözəl tərzi- idarələr, o səadət, o rəfaət hamısı islamın öz ümmətinə təlqin etdiyi hökmlərin layiq sürətdə icra olunmasından mütəvəlliddir. Şayani- diqqət şurasıdır ki, əcnəbilər bizim dinimizin bəzi ehkamından iki qat istifadə ediyorlar. Yəni həm özlərinə nəf çıxardırlar, həm də bizə ziyan vurub onunla da nəfbərdar olurlar. Məsələn, firənglər islam məmləkəti olan Fas dövlətini tamah əliylə qarmalayıb faslılara diyorlar: qorxmuyun, biz sizdən çəkdiyimiz nəfidən sizə də bir hissə verəcəyiz. Lakin bizdən faiz (prosent) istəməyin və istəməyə də haqqınız yoxdur.

Bizim Qafqazda da dini-islamın ehkamı “layiqincə” icra olunmaqdadır. Kəndçilərimizə də diyorlar ki: sizin flan yer mənimdir, flan yer sənindir deməyə nə haqqınız var. Halbuki, islam buyurur ki, hər bir yer Allahındır! Kəndçilərimiz bu “töhməti” eşidib utanırlar, əstağfürullah- deyib yerlərindən əl çəkirlər. Amma bir az keçir, baxıb görürlər ki, Allahın yeri nə tövr oldusa qəflətən xəzinəyə məxsus oldu. Yaxud Allahın yerində Rusiya “pereselensilər”i zühur edib kəmali-qaidə və qonur ilə “xozyayniçat” ediyorlar...

Yazıq kəndçi mat qalıb bir yerə baxır, bir göyə.

lll

Mən bilmiyorum ki, Osmanlı Dövləti müsəlman ola-ola neçün diyor ki, Əqəbə mənimdir, halbuki “hər yer Allahındır!” Ehtimal Osmanlı dövləti bizim kəndçilərimizdən əqilli olduğundan bilir ki, “Allahın yeri olan Əqəbəni bu gün-sabah ingilis qəsb edəcəkdir. Ona binaən o yeri qorumaq istiyor, diyor ki, Osmanlı dövləti bu yeri bərk qucaqlayıb buraxmaq istəmiyor. İngilis dəxi çox istiyor ki, Osmanlı özü getsin, lakin bu işə dürüst mütəvəcceh olunsa, görünür ki, Osmanlı dövləti (ondan çıxmayan iş!) zərəfatsız çox bərk durubdur. Əqlim kəsmir ki, ingilis onu yerindən tərpədə bilsin. Çünki- kim nə deyir-desin- işin həqiqət halı bu günədir:

İngilis- hərçənd mənim Osmanlı yeri olan Əqəbə üstündə Osmanlı ilə çəkişməyə heç bir həqq və səlahiyyətim yoxdur. Amma sözün doğrusu mənə dəmir yolu üstündə Osmanlıya bərk acığım tutubdur. Çünki o yoldan məni damax qoydu, ona görə haqq- nahaq Osmanlı ilə dartışıb küləklər açacağım.

Firəngistan- hərçənd mənim ingilislərdən çoxdan bəri zəhləm gedir, amma sözün doğrusu o kişidən çox silirəm. Binaənəleyh yenə ona tərəfdarlıq edib, qorxmadığım Osmanlını məzəmmət etməyə məcburam.

Rusiya- mən də ... mən də ...

Almaniya- hərçəndi xalq diyor ki, mən Osmanlının dostuyam, amma Allah mənə lənət eləsin, əgər Osmanlının ümdə düşməni deyiləmsə! Mənim qəsdim o kişini sümürməkdir, ingilis ilə onun çəkişməsinə qalırsa, özü bilsin, mən hər halda istədiyimi alacağam.

Misir- ingilis məni qızışdırıb diyor ki, Əqəbə sənindir etiraz et, Osmanlı da diyor ki, etiraza həqqin yoxdur.Vallah bilmiyorum nə qayırım, yaxşısı budur ki, qoy Osmanlı ilə ingilis bilsin, mən də işin axırını gözlərəm.

Osmanlı – hankı yerimə əl atıram diyorlar ki, sənin deyil, tərpənmə ! Rumıniya mənim olmadı, Serbiya mənim olmadı, Bolqariya mənim olmadı, Bessarabiya mənim olmadı, Kirid mənim olmadı, Misir mənim olmadı, Krım mənim olmadı. Mən də dedim: cəhənnəmə! Qoy mənim olmasın! İndi də diyorlar ki, Əqəbə də sənin deyil. Görürəm ki, iş böylə getsə, axırda İstanbul da mənim olmayacaqdır. Binaənəleyh Əqəbədən əl çəkməyəcəm. Qoy ingilis “demonstrasiya” qursun...

Biz- hərçəndi əcnəbi mətbuatı “Kaspi” qəzetəmiz ilə bərabər and içirlər ki, Əqəbə Misirindir və Osmanlı qorxub qaçacaqdır, amma biz bu mətbuatın məramını və “Kaspi” qəzetəmizin “ixlasi- təhvilə” verdiyini yaxşı anlayıb ümid ediriz ki, Osmanlı “demonstrasiya” kibi “xox gəldi”dən ürküb öz Əqəbəsini əlindən buraxmaz.

lll

İmdi biz bu sözləri dedik ki, sabah “Tiflisski listok” bizi tutacaqdır ki, ey, “neçün panislamizm”lik ediyorsunuz. Panislamizm olmayan adam da diyirmi ki, Əqəbə Osmanlınındır? O səfər də yazmışdınız ki, ərəblər nahaq yerə Osmanlıya qarşı üsyan edirlər. Pəs görünür ki, siz panislamistsiniz, necə ki, bu sözləri 86- cı nömrəmdə mən sizə açıcaq dedim!

O surətdə biz “Tifliski listok”un qulağına pıçıldayırıq ki; aşna, qanacağına maşallah!

Filankəs

“İrşad” qəzeti, 30 aprel 1906, № 101

Ordan-burdan

Dövlət Duması ... açıldı. Deməli, biz də özümüzü avropalılara tay elədik. Çox gözəl. Əvvəl çox adam öylə güman edirdi ki, Dövlət Duması açılsa da bir nəfi olmayacaqdır. Çünki dövlətin bir o qədər pul borc alması və Kromıkinin İqnatyev ilə bərabər təyin edilməsi cəmaəti məyus eləmişdi. Lakin dumanın böylə bir təntənə və dəbdəbə ilə açılıb, odlu-odlu nitqlər söylənilməsi və Avropanın dumanı təhsin etməsi bütün yer üzünə öylə bir hüsni-təsir edibdir ki, indi hamı dumaya inanmağa başlıyor. Ağlım kəsmir ki, bundan sonra Kromıkin, İqnatyev, Stolıpin və sairləri tazədən durub Vitte-Durnovo hərəkəti çıxardalar.

lll

Diyorlar ki, Osmanlı dövlətinin dəxi dövlət duması kibi bir “Məclisi-məbusan”ı var imiş. Lakin sonradan bu “Məclisi-məbusan” Sultan həzrətlərinə xoş gəlmiyib, büküb “palasın altına qoyubdur”.

lll

Baxıb görürəm ki, rus “Məclisi-məbusanına” bizim Tiflisdən bir müsəlman da düşməyəcəkdir. Lakin Tiflis müsəlmanları bu məhrumiyyətdən məyus olmuyub diyorlar ki, zərər yoxdur, Gəncə sağ olsun! Amma Gəncə erməniləri demədilər ki, zərər yoxdur, Tiflis sağ olsun: onlar özlərinin Gəncədə varlığını isbat etmək üçün çalışırlar ki, dumaya Gəncədən də vəkil apartsınlar.

lll

Erməni dedim, yadıma Kalantar ilə Xatisov kirvələrim düşdü. Bu adamlar, necə ki, “Qazax” xəbərindən anladıq, ciblərini Allah bilir hansı vasitələr ilə qazanmış pul ilə doldurub atıla-atıla gedib Qazax uyezdində naçalnikə deyiblər kiı; bax bu müsəlmanların puludur. Əmr ediniz ki, müsəlmanlar da bizim pulumuzu versinlər. Böylə danışırlar ki, naçalnik cənabları ermənilərin bu sadıqanə izaatından çox mütəəssir olub əmr edibdir ki, əgər müsəlmanlar borclarını gec versələr, Qazağı Cavanşir uyezdinə döndərəcəkdir.

Necə bilirsiniz, ermənilərin borcu müsəlmanlarınkından çox olsa idi, Kalantar ilə Xatisov bu cəldlik ilə pul götürüb Qazağa gedərdilərmi?

Əqlim kəsmiyor...

lll

“Svet” qəzetə ağlaya-ağlaya diyor ki, Orenburqun yanında olan Nejinski polkun kazaxları müsəlman olubdurlar. Daldan da misyonerlərə acığı tutub diyor ki, bəs bizim misyonerlərimiz, flanımız var idi, indiyədək onlar nə qayırırdılar?

Kim bilir? Görünür ki, öz “müqəddəs” vəzifələri onları gicəlləndirib işi tərsinə görürlərmiş... İnsanın başına hər nə desən gələr!

Filankəs

“İrşad” qəzeti, 3 may 1906, № 103

Ordan-burdan

Erməni başçıları erməni-müsəlman ixtişaşı əsnasında aləmi aldatmaq istədikdə bir sürü “ucu güləbətinli” yalanlar cümləsinə bu yalanı dəxi soxurdular: “O yerlərdə ki, ermənilər müsəlmanlardan çoxdur, həmişə qurd quzu ilə otluyur: rahətlik, sakitlik, fərağatlıq, heç kəsin heç kəslə işi yox, hamı öz kəsbkarındadır”. Lakin bir az keçmədi ki, aləm bu qəşəng sözlərin içi çürük qozlardan ibarət olduğunu anlamağa məcbur oldu. Erməni çox olan yerə, yəni İrəvana və İrəvan quberniyasına baxıb gördülər ki, doğrudan da oralarda qurd və quzu vardır. Ancaq otlayan quzu degil, qurddur. Və qurd dəxi ot yeyən heyvanlardan olmadığına görə məlumdur ki, quzu əti ilə can bəsliyor. Quzular dəxi bir yerə cəm olub hərdəm bir bu beyti zikr ediyorlar:

Düşmən bir olsa dəfini asandır eləmək

Vay o zaman ki, üz qoya hər bir kənardan!

lll

Əcəba, bu İrəvan “quzular”ının tərəfinə hər bir kənardan üz qoyan düşmən kimdir? Diyorlar ki, hər bir kəsin ən böyük düşməni onun özüdür. Onda böylə çıxır ki, guya İrəvan “quzular”ının da düşməni əvvəlcə özləridir. Lakin buna inanmaq olmaz: bir millət ki, “quzu” kibi dolanıb qərib adamların üstünə böhtan atmaq kibi qədim zamandan bəri “Əla ya əyyəhəsaqi əder kasən və naveleha”* öyrənib ondan sonra damağın köklügündən zarafat üçün bir-birinin başını kəsmək kibi və “qurd”lar qabağında quyruq bulamaq kibi və buna oxşayan sairi məsumanə hərəkətdən başqa heç bir şeyi əmələ baş qoşmaya məgər o özünə düşmənmi olar? Və bir də qaradovoydan tutmuş qubernatora kibi bütün İrəvan hökuməti rusluqdan çıxıb erməni olubdur. Binaənəleyh heç bir düşməni qoymazlar ki, gəlib nahaq yerə müsəlmanları incidsin, bunda şəkk və şübhəyə düşməyə heç bir kəsin həqqi yoxdur!

*Ey saqi, şərab badəsini gəzdir və onu mənə ver!

Bu Hafiz Şirazinin məşhur qəzəlinin ilk misrasıdır. Bax. Hafiz Şirazi. “Divan”, Tehran, 1346, səh.1-Ş.H

lll

Həqqə qalırsa müsəlmanların bir çox şeylər tələb etməyə həqqi vardır. Lakin çifayda müsəlmanı aldatmaq çoxdan bəri ümumi bir qaidə olduğuna görə müsəlman da dinmiyordu. İndi də dinməzcə oturub gözliyor ki, görək nə vaxt Dövlət Duması bu məsələ xüsusunda danışıb müsəlman aldatmaq qaydasını fəsx edəcəkdir. Keçən səfər vədə vermişdilər ki, cümə günləri Bakının bağında musiqi çalınacaqdır. Dükançılarımızın içində musiqini sevən çox olduğuna görə kəmali-şövq ilə bağa gəlib axşamdan gecənin yarısınadək intizarda olurlar ki, görək musiqi nə vəqt çalınacaqdır. Lakin musiqi sevənlər bağda bəzi kəsir ilən istemali-fəhslərdən başqa musiqi-flan eşitmiyib və sübh açılacağını gözləməyib məyus geri gedirlər. İndi durub deyirsən ki, canım, bəs bizə musiqi vədə vermişdiniz, necə oldu? Onda da əkinçilərimizə “şəriətcə hər bir yer allahındır” deyən kimi, indi də “şəriətcə musiqiyə qulaq asmaq haramdır”-deyib ağzımızdan vururlar!

Filankəs

“İrşad” qəzeti, 14 may 1906, №112

YAPONİYA VƏ İSLAM

Keçənlərdə qəzetəmizdə “Novoye vremiya”dan nəqlən yazmışdıq ki, Yaponiyada iyun ayının əvvəlində tədqiq edilən izyan konqresi qurulacaqdır. Binaənəleyh yapon imperatoru Mikado həzrətləri Soltan həzrətlərinə müraciət edib mürəxxəslər göndərilməsini təmənna etmişdi. İstanbul müxbirimiz dəxi xəbər verdi ki, Osmanlı tərəfdən bu konqreyə Cava cəzirəsində müqim Osmanlı konsulu göndəriləcəkdir.

Yaponiyada özgə bir din aramaq fikri olduğu çoxdan bəri hər yerdə söylənir və hamı bunu xəbər veriyor ki, yaponlar dini-mübin islamı qəbul edəcəkdir. Yaponiyanın bütün ədyan içində dini-islama olan meyli hər bir şeydən xalidir. Bəzi “zərif” şəxslər buna dair bir taqım məzhəkələr söyləməklə xəlqi güldürüb bu həqiqəti “zarafata salmaq” istiyorlarsa da, bunların bu hərəkatına rəğmən biz öz təsəvvürümüzü ehtina meydanına çıxarıb diyoruz ki, yaponlar vaqeən həqiqi din qəbul etmək fikrindədirlərsə, islam dinini qəbul etməməgə heç bir həqləri yoxdur və bu fikirdə olduqdan sonra yalqız bir islam dinini qəbul edəcəkləri qüvvəyə möhtacdırlar.

Yaponiyanın dini-mübin islamı qəbul etməyə pək əhəmiyyətli əsası, səbəbləri vardır.

Əqli-səlim nöqteyi-nəzərindən baxılırsa, dini-mübini islam həyat və məişətə pək uyğun və mütabiq olduğu cəhətindən sair ədyandan əfzəldir desək, heç bir kəs bizi qərəz və tərəfgirlikdə ittiham etməz zənn ediriz. Vaqeən dini-islam mücərrəb bir dindir. Bunun sayəsində insan dünyada qaidə üzrə ruhani və cismani ömür sürmək tərzini anlıyor.

Avropalılar biz müsəlmanları, daha doğrusu Osmanlı dövlətini “İttihadi-islam” fikrilə ittiham edən kibi, Yaponiyanı dəxi “İttihadi-irqi-əsfər”, yəni sarı taifə və qövmlərin birləşməsilə töhmətləndirib “sarı təhlükə”dən qorxduqlarını izhar ediyorlar.

Yaponiyada “İttihadi-irqi-əsfər” fikri vaqeədə varmı, ya yoxmu-biz bunu dürüst bilmiyoruz. Ancaq bunu deməyi lazım biliriz ki, bu fikri təqib edib də qövldən-felə çıxartmağı Yaponiya lazım bilirsə, dini-islamı qəbul etməlidir. Zira yalqız bir dini-islam ilə bütün Asiya əqvamını biri-birinə mərbut edib, bununla ittihadı istehsal etmək olar.

Yaponiya nə qədər Avropa ilə, daha doğrusu, ingilis dövləti ilə münasibəti-dostanədə olmuş olsa da, yenə bunların arasında biri-birindən çəkinmək hissi mövcuddur. Söz yoxdur ki, ingilis dövləti fürsəti bulsa bu gün Yaponiya dövləti, ehraz etdiyi şan və həşişiyyəti əlindən qarpmağı təxirə salmaz. Yaponiyanın ingilisə qarşı rəqib çıxması məlum olduğu üzrə ingilisə xoş deyildir. Xoş deyildir, o səbəbə ki, ingilis, yapon-rus müharibəsi vüquinə müvəffəq olub da çoxdan bəri ürkdügü Rusiyanı arzu etdiyi bir hala saldısa da, digər tərəfdən özünə dəxi o zərəri verdi ki, nəzərü və himayəsi altında olan asiyalıları özündən ikrah edib layənşüur Yaponiyaya mütəmail etdirdi. Bu asiyalıların əksəriyyəti və öz aralarında nüfuzluları müsəlman olduğundan, bunların qəlbən və sonralarda da bilfel Yaponiyaya tabe olmaqları yalqız bir Yaponiyanın islam dinini qəbul etməsinə bağlıdır. Kəmali-cürət ilə demək olur ki, əgər Yaponiya dini-mübin islamı qəbul etsə, o surətdə bütün Avropa Asiyadan dəstbərdar olub axırda Avropadan kənara burun göstərməyə də cürətləri olmaz. Bu həqiqət xüsusunda yalnız bir fikir belə avropalıları dəhşətə gətirdiyindən bu barədə hələlikdə sükuti-ixtiyar etməyi əfzəl bilirlər.

Dini-islamın sair ədyanə faiq gəlməsi bir də bu səbəbdəndir ki, bu dinə müşərrəf olan müxtəlif əqvam arasında qövmiyyət iriliyi bilmərrə itib yox olur. (Bunu unutmiyalım ki, ümum müsəlman avamı arasında heç bir vəqt “türk”, “fars”, “ərəb”, “ləzgi” və sair ləfzlər istemal olunmuyub. Hamı bir-birini “müsəlman” deyə çağırırlar). Hər bir müsəlmandan ötrü aləmi-islam cəsim və əzim bir milləti-yeganədir. Yaponlar dəxi islamı qəbul etsələr, bu islam milləti zümrəsinə daxil olub qövmluq biganəliyi məhv olar. Yaponiya kibi mütəməddin və azad bir dövlətin islama müşərrəf olması aləmi-islamın bu indiki əhvalına böyük bir əsər edər. Rakid və donmuş kibi duran aləmi-islam bu hadisə vüquindən mütəssir və mütəzzəm olub böyük bir qəlyanə gələr. Söz yoxdur ki, islam hökmdari-mütləqlərinin idareyi-müstəbidəsi altında təzyiq və qısqıdan cana gəlmiş övladın nəzərləri azadlıq sayəsində məsud dolanan yeni islam dövlətinə ətfi- istirham nicat eylər. Bu isə idareyi-müstəbidələrin sürətlə təbdilinə bais olar.

Əlbəttə, hər bir müsəlman Yaponiyanın dini-islamı qəbul etməsini cani-dillə arzu ediyor. Baxüsus Hindistan müsəlmanları bu fikrin felə gətirilməsinə cəhd edərək dini-islamın ehkami əsaslarını məqul təfsiratı ilə ingilis dilinə tərcümə edib Yaponiyada nəşr etməyə səy ediyorlar. Bu zəvati-giramidən birisi yazıb böylə bir ali məqsudin icirası üçün müsəlman qardaşlarından maddi yardım təmənna ediyordu. Sair yerlərdən bu müsəlmanın səsinə səs verən oldumu, bilmiyorum, ancaq bu həqiqətdir ki, biz Rusiya müsəlmanları bu sədai-istimdada qulaq vermiyib kar qaldıq. İştiğalati-şəxsiyyə və xüsusiyyəmizə o qədər uymuşuq ki, ətraf və əknafımıza bir nəzər atmaq belə istəmiyoruz. Osmanlı tərəfdən rəsmi surətdə Yaponiyaya mürəxxəs göndərilən zəvatə büsbütün ümid bağlamaq olmaz. O konqredə islam “pibuyir”ləri “islamşünas” adamlar lazımdır ki, qoymasın Yaponiya aləmi-islamın bu əhvali-mütəvəssəfinə intibah edərək dini-islamın nədən ibarət olduğuna firəng alimi Renan kibi pey aparsın. Böylə adamlarımız vardır, lakin onlara yardım etmək lazımdır...

Ü.HACIBƏYOV

“İrşad” qəzeti, 18 may 1906, № 116

izyan- qüsur

mütabiq- uyğun

mücərrəb-sınanmış, təcrübəli

əsfər-sarı

rakid-durğun

əhvali-mütəvəssəf – bildirilən əhval

(Ardı var)

Hüseynov Şirməmməd

525-ci qəzet.- 2010.- 24 aprel.- S.18.