AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanası müasir informasiya məkanında

Son illər ərzində milli elmi potensialın güclənməsi, elmi infrastrukturun genişlənməsi və inkişaf etməsi, yeni tədqiqatlar, yanaşma və metodologiyalarla zənginləşməsi, qlobal xarakter alması, inteqrasiyaya açıq və hərtərəfli olması ölkədə gedən proseslərlə sıx əlaqədardır. Son 15 ildə əldə olunan elmi nailiyyətlər, uğurlar, yeniliklər ayrı-ayrı sahələrə olduğu kimi, elm və təhsil sahəsinə də dövlət qayğısının artması ilə izah olunmalıdır. Təsadüfi deyil ki, məhz bu illər ərzində Azərbaycan Elmlər Akademiyası milli status alıb, Azərbaycan elminin inkişafı ilə əlaqədar, elm sahəsində çalışan insanların rifahının yaxşılaşdırılması, sosial təminatının gücləndirilməsi ilə bağlı bir-birindən əhəmiyyətli sənədlər qəbul olunub. Bütün bunlar ölkədəki elm və təhsil müəssisələrinin daha aktiv şəkildə fəaliyyətinə, eyni zamanda, elmin müxtəlif sahələrində sanballı tədqiqat işlərinin meydana gəlməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərib.

Müasir dövrdə insan informasiya-kommunikasiya mühitində yaşayaraq radio, televiziya, mətbuat, habelə internet qlobal şəbəkəsi kimi informasiya mənbələrindən ötürülən çoxsaylı informasiya ilə əhatə olunub. Cəmiyyətin indiki dinamik inkişafı və texniki, sosial infrastrukturların mürəkkəbləşməsi şəraitində informasiya enerji resursları kimi getdikcə strateji bir resursa çevrilir. İnformasiya resurslarının yaradılması, saxlanılması, yenidən işlənilməsi və istifadəçilərə təqdim olunmasını təmin edən müasir kitabxanalar həyatımızın mühüm amili olub. İnformasiya texnologiyalarının kitabxanaların fəaliyyətində geniş şəkildə tətbiq olunması sonuncunun müasir informasiya məkanındakı rolunu və funksiyalarını xeyli artırıb. Başqa sözlə, fəaliyyətini doğru istiqamətdə qurmuş kitabxanalar XXI əsrin ən dəyərli informasiya mənbələridir. Hər bir düşüncə, elm adamı üçün, XXI əsr həm də onunla əlamətdardır ki, informasiya məhz bu dövrdə istehsalın aparıcı qüvvəsinə, iqtisadiyyatın əsas amilinə-beşinci faktora çevrilə bilib. İndi artıq iqtisadi faktorlar yalnız torpaq, kapital və əməyə deyil, həmçinin informasiyaya söykənir.

İnkarolunmaz faktdır ki, bilik, informasiya XXI əsrdə xalqların qarşısında duran ən böyük rəqabət mənbəyidir. Belə olan halda, informasiya cəmiyyətində biliyə investisiya qoyaraq, yenilik yarada bilənlər rəqabət edə bilər. Müasir dövrümüzdə isə biliyin, informasiyanın toplanıb mühafizə edildiyi, paylaşdırıldığı institusional strukturlar arasında kitabxanaların rolu o qədər böyükdür ki, bütövlükdə informasiya cəmiyyətinin əsasında onların durduğunu iddia etmək olar.

Kitabxanalar informasiya kimi əhəmiyyətli mənbəyə sahib olduqları üçün onların gez-tez intellektual münasibətlər bazarında iştirakı edəcəyi hələ ötən əsrin 90-cı illərində proqnozlaşdırılırdı. İllər sonra kitabxanalar informasiyanı əmtəə kimi intellektuallaşdırmaqla potensial oxucularını real istifadəçilərə çevirdilər. Məhz bunun nəticəsidir ki, hazırda “kitabxana iqtisadiyyatı”, “kitabxana marketinqi” kimi anlayışlar sistemi formalaşmağa başlayıb. Doğrudur, ölkəmizdə kitabxanalar təsərrüfathesablı müəssisələr sırasında deyillər və ilk növbədə belə bir fikir yarana bilər ki, dövlət tərəfindən maliyyələşən bu tip institutlarda marketinqə ehtiyac yoxdur. Lakin nəzərə alsaq ki, il ərzində faydalı, elmi informasiyanın həcmi dəfələrlə artır, onların işlənməsinə, qorunmasına, istifadəçilərin ixtiyarına verilməsinə xeyli sayda vəsait və işçi qüvvəsi tələb olunur, o zaman kitabxanaların müstəqil şəkildə marketinqlə məşğul olmasına zərurət yaranır. Kitabxanaların müasir informasiya məkanında oynadığı rolun əhəmiyyəti bilavasitə onun maddi-texniki, kadr potensialı ilə bağlıdır.

Azərbaycanda da elm günbəgün inkişaf edir, ölkəmiz Qafqaz regionunda aparıcı dövlət kimi bir sıra iri layihələrin reallaşmasına təkan verir. Azərbaycan elm və təhsil sahəsində regional liderliyini sürdürməklə daha yeni dəyərlər qazanmaq əzmindədir. Qeyd etdiyimiz kimi, ölkəmizdə elm və təhsilin inkişafına dövlət qayğısı xeyli artıb, müvafiq sahələrin modernləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsi üçün Dövlət proqramları qəbul olunub. Azərbaycan kitabxanaları da elm və təhsilin fundamental bazası kimi bu prosesdən kənarda qalmayıblar. Əksinə, Azərbaycanda kitabxana işinin inkişafı üçün yeni mərhələ başlanıb. 2007-ci ildə Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə ölkəmizdə kitabxana işinin inkişafına təkan verəcək olduqca əhəmiyyətli sərəncam qəbul olunub və kitabxanalarımızın yaxın gələcəkdə ən qabaqcıllardan olması planlaşdırılıb.

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən ən iri kitabxanalardan biri də Milli Elmlər Akadamiyasının Mərkəzi Elmi Kitabxanasıdır. 1925-ci ildə yaradılan kitabxanamız milli və dünya əhəmiyyətli elmi nəşrlərin zəngin fondlarına malik olan ən iri, universal təmayüllü, aparıcı elmi kitabxanadır. Mərkəzi Elmi Kitabxana kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq, kitab tarixi və informasiyalaşdırma sahəsində fəaliyyət göstərir. Kitabxanamız akademiya sistemində araşdırılan bütün kompleks və sahəvi problemlər üzrə ixtisaslaşdırılmıs məlumat-informasiya mərkəzi, respublika miqyasında baş elmi-texniki informasiya müəssisəsidir.

Kitabxana 1934-cü ildən keçmiş sovet məkanındakı respublikalarla, eyni zamanda ABŞ, Fransa, İsveç, İngiltərə və başqa xarici ölkələrlə kitab mübadiləsi aparmağa başlayıb. 1956-cı ildən etibarən isə kitabxana beynəlxalq əlaqələrinin coğrafiyasını daha da genişləndirib. Hazırda Mərkəzi Elmi Kitabxana dünyanın 70 ölkəsinin 1000-dən artıq elmi müəssisə və kitabxanası ilə kitab və informasiya mübadiləsi aparır. Kitabxana 1993-cü ildən Beynəlxalq Kitabxana Assosiasiyaları Federasiyasının – IFLA-nın üzvüdür. Mərkəzi Elmi Kitabxana regionun ən nüfuzlu kitabxanalarından biri kimi hər il dünyanın müxtəlif ölkələrində təşkil olunan kitab sərgilərinə dəvət alır. Bütün kitabsevərləri, kitabxanaçı və naşirləri hər il bir araya toplayan İstanbul kitab sərgisi, Frankfurt Beynəlxalq kitab festivalı, Moskva və Tehran sərgi-festivalları son illər ərzində qatıldığımız önəmli kitab bayramlarındandır.

Kitabxanalarımızın inkişafı ilə bağlı məlum dövlət proqramı 2013-cü ilədək kitabxanalarımızın hamısının yenidən qurulmasını, yeni texnologiyalarla təmin olunmasını, dünya standartları səviyyəsinə çatdırılmasını nəzərdə tutur. Bu isə ölkəmizdə fəaliyyət göstərən Mərkəzi Elmi Kitabxananın, Milli Kitabxananın, Prezident Kitabxanasının, Respublika Gənclər Kitabxanasının, Universitet kitabxanalarının vahid konsepsiya əsasında inkişafını nəzərdə tutur.

Məlumat üçün bildirmək istəyirəm ki, Mərkəzi Elmi Kitabxana ölkəmizdəki bütün növ sahəvi və universal tipli kitabxanalardan fərqlənir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 yanvar 2003-cü il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş Akademiya Nizamnaməsinin 5-ci bəndinə əsasən kitabxanamız elmi müəssisə statusu alıb. Bu isə o deməkdir ki, Mərkəzi Elmi Kitabxana yalnız oxuculara xidmət və cari ədəbiyyatın toplanıb paylaşdırılması ilə məşğul deyil, o, eyni zamanda bir elmi təşkilatdır. AMEA MEK-in elmi şurası ölkənin ən nüfuzlu bilim adamlarından, kitabxançılarından təşkil olunub. Elmi şura vaxtaşırı toplaşaraq ölkədə kitabxana sahəsində baş verənləri təhlil edir, yeni istiqamətlər müəyyənləşdirir, kitabxanamızın milli informasiya seqmentindəki yeri və əhəmiyyətini təhlil edir, hər il nəşr etdiyimiz onlarca elmi əsərin dəyərləndirilməsini həyata keçirir. Kitabxanamız son 6-7 il ərzində bir neçə elmlər namizədi yetişdirib və bu proses davam edir. Həmin alimlər ölkəmizin ən aparıcı kitabxanalarına, elm və təhsil müəssisələrinə rəhbərlik edirlər. Eyni zamanda “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizamnaməsi”nə əsaslanaraq, Respublika Emi Tədqiqatların Təşkili və Əlaqələndirilməsi Şurasının qərarı ilə Mərkəzi Elmi Kitabxanada kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq, kitabşünaslıq istiqamətləri üzrə problem şurası yaradılıb. Bu isə Azərbaycan Respublikasının kitabxanalarında və ali təhsil müəssisələrində aparılan elmi tədqiqatların təşkilini, əlaqələndirilməsini, inkişafını, gedişinə və tətbiqinə nəzarəti təmin edəcək.

Müasir dövrümüzdə kitabxanaların informasiya məkanına təsir imkanlarını genişləndirmək üçün kitabxanalarda çalışan kadrlara yalnız ənənəvi kataloqla işləmək bacarığı, oxucuya xidmət göstərə bilmək yetənəyi kifayət etmir. Müasir kitabxanaçı həm də yaxşı menecer olmalıdır, müasir kitabxanaçı çoxdilli bir şəxs kimi həm bir neçə dünya dilini mənimsəməli, həm də müasir texnologiyalarla peşəkarcasına davranmalıdır. Belə kadrların yetişdirilməsi isə vaxt tələb edir. Məhz buna görə də Mərkəzi Elmi Kitabxana kadrların seçilməsi ilə deyil, yetişdirilməsi ilə daha çox məşğul olur. Hər il onlarca əməkdaşımız dünyanın dörd bir yanında təşkil olunan beynəlxalq simpoziumlara, tədbirlərə qatılır, bilik və təcrübə mübadiləsi aparır. Kitabxanamızın əməkdaşları ingilis, türk, rus, alman, fransız, ərəb, fars dillərini mükəmməl bildikləri üçün beynəlxalq əlaqələrimiz günbəgün intensivləşir və dayanıqlı, etibarlı partnyorluğa çevrilir. Təsadüfi deyil ki, Mərkəzi Elmi Kitabxana Şpringer, Sviits, EBSKO kimi nəhəng elektron nəşr paylayıcıları ilə sıx əməkdaşlıq edir və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 30-dan artıq institutuna mütəmadi olaraq dünyada nəşr olunan ən son dərgi və kitabları həm də elektron şəkildə çatdırır.

Hazırda kitabxanamızda 150-dən artıq peşəkar kitabxanaçı çalışır, 10-dan artıq şöbə fəaliyyət göstərir. “Qərbi Avropa ədəbiyyatı”, “Şərq ədəbiyyatı”, “Ədəbiyyatın elmi komplektləşdirilməsi”, “Kitabxanaşünaslıq”, “Biblioqrafiya”, “Kitabşünaslıq”, “Azərbaycanşünaslıq” və “Xidmət” şöbələri ümumilikdə 50 mindən artıq alimə xidmət göstərir. Son illər ərzində kitabxanamızda “Kitabxana proseslərinin avtomatlaşdırılması şöbəsi”nin fəaliyyəti daha da aktivləşib. Şöbənin yaradılması ilə kitabxanamızda bir çox ənənəvi iş sahələri yeni texnologiyalarla təchiz olunub, ənənəvi kataloq sistemi elektron kataloqla əvəzlənib, fondun elektron daşıyıcılara köçürülməsi işinə, elektron kitabxananın qurulmasına başlanılıb ki, bu da AMEA MEK-in həm milli, həm də qlobal informasiya məkanına daha intensiv inteqrasiya etməsinə müsbət təsir göstərib.

Hazırda Mərkəzi Elmi Kitabxanada dünyanın ən qabaqcıl avtomatlaşdırılmış kitabxana-informasiya sistemi tətbiq olunur. Həmin sistemə əsasən Mərkəzi Elmi Kitabxana Milli Elmlər Akademiyasının digər institutları ilə birgə korporativ şəbəkə-toplu elektron kataloq yaradıb. Yaxın gələcəkdə Milli Elmlər Akademiyasının bütün elmi tədqiqat müəssisələrinin vahid elektron kitabxanası və elektron kataloqu olacaq.

Eyni zamanda Mərkəzi Elmi Kitabxananın 5 dildə fəaliyyət göstərən saytı vasitəsilə də oxuculara xidmət həyata keçirilir. Kitabxanamızın veb səhifəsi 2008-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının “Avard” mükafatına layiq görülüb. 2009-cu ildə UNESCO-nun illik veblioqrafiyasında Mərkəzi Elmi Kitabxananın saytı haqqında məlumat dərc olunub. Bütün bunlar kitabxanamızın ən son texnologiyalardan istifadəsinin nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir.

Məlumdur ki, artıq Mərkəzi Elmi Kitabxana üçün yeni tipli binanın inşasınnın başlanmasına qərar verilib. Hörmətli Prezidentimizin sərəncamı ilə həyata keçiriləcək bu proses bütövlükdə ölkəmizdə elmə, təhsilə, kitabxana işininin inkişafına böyük töhfədir. Kitabxanamız üçün yaradılacaq yeni infrastruktur, tətbiq ediləcək yeni avadanlıq, yeni texnologiyalar, heç şübhəsiz ki, işimizi daha da sürətləndirəcək və çoxminli alim auditoriyasına xidmətin səviyyəsini xeyli yüksəldəcək. Bütün bunlar isə AMEA MEK-in müasir informasiya məkanındakı payını artıracaq, informasiya cəmiyyəti quruculuğu işlərinə müsbət təsir göstərəcək.

Aybəniz ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ,

AMEA Mərkəzi Elmi Kitabxanasının direktoru,

filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2010.- 4 iyun.- S.2.