UÇUŞ

O, şeirə gələndə şeir yaxşı günlərini yaşamırdı.

Təntənələrdən sonra bir təngnəfəslik başlamışdı.

Yaxın və Orta Şərqin ənənəvi şeiri ənənənin əsarətinə elə qır-saqqızcasına giriftar olmuşdu ki, daha təzə söz deyə bilmirdi, köhnə sözü təzə tərzdə demək imkanını da qeyb etmişdi və iş gəlib çatmışdı yerində saymağa.

Elə böyük şairlər dövran sürüb getmişdilər ki, onlardan sonra şeir aləmində hansısa uğura ümid bəsləmək xam xəyal təsiri bağışlayırdı.

Və Saib gəldi.

«Saib» sözünün mənası «hədəfə dəyən»dir.

Saib Təbrizi şeir dünyasına gəldi və düz hədəfə vurdu.

Çoxlarının tuş alıb yan atdığı halda onun söz oxları hədəfin tən mərkəzinə dəyirdi və digərləri üçün də örnəyə çevrilirdi.

Saib diksindirdi, şeiri, ədəbiyyatı sükunətdən, mürgüdən qurtarmaqdan savayı ona yeni bir səmt verməyi də bacardı.

Vaxt keçəcək, bunu şairlər də, şeirşünaslar da təsdiqləyəcək.

Lakin onların hamısından əvvəl nə etmiş olduğunu Saib özü yaxşı anlayırdı və belə bir alimanə qəzəl də yazmışdı:

Bu məhəbbət söhbətin mən bu cahana salmışam,

Səbkimin ülgüc dilin çünki əyana salmışam.

Eşq bir ülvi kəlam olmuşdu dillərdə, fəqət

Mən ona can vermişəm, doğma məkana salmışam.

Fikirlər cövlan edərdi, tapmaz idi bir hədəf,

Bu pərişan oxları mən bir nişana salmışam.

Çör-çöp altında itib-batmışdı çün söz çeşməsi,

Mən ona yol açmışam, indi asana salmışam.

Böylə bir səs salmamışdı Misrə Yusif hüsndə,

Saib, indi bu səsi mən İsfahana salmışam.

Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndan-i Azərbaycan» təzkirəsində XVII yüzilin şairi Saib barəsində yazdığı bircə cümlə şairin ömür və yaradıcılıq yolunun da, şəxsiyyətinin də necə əngin hüdudlara malik olmasını sərrast tuş verir: «Saib bu əsrin dörddə üç hissəsini yaşamış, bir çox ölkələri, o cümlədən Ərəbistan, Əfqanıstan, İran, eləcə də Osmanlı ölkəsini gəzmiş, o dövrün sultanları və şahları, vəzirləri və dövlət xadimləri, alimləri və filosofları, şair və ədibləri, başqa sözlə, həmin əsrin bütün məşhur və müdrik şəxsiyyətləri ilə görüşmüş, onlarla söhbət etmiş və çoxusu ilə dostluq əlaqəsi saxlamış, yazışmışdır».

Yalnız çox oxuyanın deyil, çox gəzənin də çox bilən olmasını söyləmiş atalar bolluca müşahidələrə əsaslanırdılar və o səbəbdən də, əlbəttə ki, haqlı idilər.

Saib həm çox oxuyan, həm çox gəzən oldu.

Ona görə də həm çox bildi, həm çox yazdı, həm də ünsiyyətlərinin hər şöhrətli yaradıcıya nəsib olmayan iri bir əhatəsi yarandı.

Sağlığında oturub-durduğu şəxsiyyətlərin, qələm qardaşlarının ona verdiyi yüksək qiyməti, Saiblə eyni dövrdə, ya ondan bir-iki əsr sonra yaşamış təzkirəçilərin heyran öygülərini qoyaq bir yana (tamam yox, az sonra onlara mütləq qayıdacağıq. Çünki bu dəyərləndirmələrsiz Saibin nəhəng surətini bütün ayrıntılarıyla görə bilmərik).

Gələk iyirminci yüzilə, bu qüdrətli sənətkarı vaxtın hündürlüyündən seyr edən məşhur avropalı söz, ədəbiyyat araşdırıcılarının baxışlarını izləyək.

Onlar hamısı Saibə XVII əsrdə yaşamış heç bir sənətkara rəva görmədikləri ən təmtəraqlı tərifləri səxavətlə yönəltmişlər.

Bunlar elə imzalardır ki, dedikləri sözlər çək-çevir edilməyərək, adətən, meyar kimi qavranılır, qiymətlərinin dürüstlüyü və ədalətliliyi mübahisəsiz qəbul edilir.

Əbdürrəhman Cami farsdilli klassik şeirin son dahisi hesab edilirdi.

Saib gələndən sonra bu nöqte-yi nəzərdən imtina edilib.

İsveçrə mənşəli ingilis şərqşünası Çarlz Pyer Henri Rio (1820–1902) Saibi yeni dövr farsdilli şairlərin ən görkəmlisi, Elias Conn Vilkinson Gibb (1857–1901) isə Camidən sonrakı şöz ustalarının ən üstünü kimi qəbul edirdi.

Digər böyük ingilis şərqşünası Edvard Braun (1862–1926) Saibi onyeddinci əsrin nisbətən sönük ədəbi mühitində «parlayan ən böyük şair», bu əsrin şairləri arasında «haqqında yerli-yataqlı bəhs etməyə layiq yeganə şəxs» sayırdı.

Rus alimi Yevgeni Bertelsin nəzərincə, Saib onyeddinci əsrin Hafizi, çex alimi Yan Ripkanın qənaətincə, «Səfəvilər dövrünün birinci dərəcəli şairi» idi.

Həmin avropalı alimlərin müasiri olan şərqli araşdırıcılar, təbii ki, Saibi daha dərindən duyduqlarından, onu zamanca yaxın-uzaq ətrafı ilə daha geniş müqayisə edə bildiklərindən qiymətləndirmələrində bir az da əliaçıq idilər.

Hind araşdırıcısı, dünyaca məşhur Şibli Nemani Saibi «İranın son böyük şairi» adlandırıb.

Ən mükəmməl ədəbi antolojilərdən birinin tərtibçisi, söz sərrafı Mirzə Tahir Nəsrabadi sanballı və inanımlı «Təzkire-yi Nəsrabadi»sində sanki Saibin böyüklüyünü vəsf edəcək tutuma yaraşan söz tapmayaraq belə nəticə çıxarırdı: «Fitri istedadının, dərin zəkasının və ucsuz-bucaqsız şöhrətinin tərifə ehtiyacı yoxdur».

Saib şeirlərinin şirinliyindən məst olan Məhəmməd Əfzəl Sərxoş «Kəlamət üş-şüəra» əsərində belə heyran idi: «Bədii söz meydana gələndən bəri yer üzündə Saib kimi ülvi mənalı sözlər qoşan, nazik düşüncəli və ali fikirli şəxsiyyət dünyaya gəlməmişdir. O hələ sağ ikən «Divan»ı bütün dünyada məşhur olmuş və şeirləri hər yerdə tanınmışdır. Rum dövləti elçisi və Hindistan hökmdarı İran şahına məktub yazaraq onun «Divan»ını istəmiş, İran şahı da Saibin «Divan»ını bir töhfə kimi onlara göndərmişdi».

Bu sözlər həqiqətdən uzaq və ifrat şişirtmə təsiri bağışlamasın deyə Sərxoşun «yer üzü, dünya» deyərkən, əslində, bütün Yer kürəsini deyil, Şərqi göz önünə aldığını fərz etməliyik.

Şərqdə isə Saib müstəsnalığı elliklə etiraf edilən gerçəkdir.

Təzkirəçi Xoşqunun «Safinə»si Saib haqqında ən cazibəli məxəzlərdən sayılmalıdır. Tək ustada verdiyi dəyərə görə yox, həm də onun şəxsiyyəti, həyatı ilə bağlı son dərəcə maraqlı bilgiləri təqdim etdiyinə görə.

Fars və türkdilli söz meydanında Saibin şəksiz birinciliyini təsdiq edən Xoşqu onu ən qüdrətli şeir pəhləvanı mərtəbəsinə ucaldırdı: «Nə İranda, nə Turanda, hətta, bəlkə də yeddi iqlimdə şairlik qüdrətində onunla höcət etməyə kimsənin qüdrəti çatmaz və bir kəs ola bilməz ki, onun müqabilində məna toru toxumağa qadir olsun. Rüstəm Zal güc sahibi, Saib söz sahibi yaranmışlar».

Xoşqu xəbər verir ki, Zəfərxan Əhsən müasiri olan bir sıra başqa şəxslərlə yanaşı, Saibin də rəsmini çəkmiş, rəsmlərin arxasında təsvir etdiyi şəxslərin şeirlərindən nümunələr yazaraq bir təzkirə-albom düzəltmişdi.

Özü də şair olan Əhsənlə Saib İsfahandan Hindistana səfəri əsnasında yolüstü Herat və Kabil şəhərlərinə baş çəkəndə tanış olmuşdu.

«Əhsən» təxəllüslü, «Nəvvab Zəfərxan» ləqəbi ilə tanınmış Mirzə Əhsənulla Asəfxan Əkbərşahi orada hökmdarlıq edirmiş.

Xoşqu Əhsənin tərtib etdiyi həmin əlvan təzkirənin nüsxəsini Şah Əyan adlı bir şəxsdə gördüyünü bildirir.

Və albomda baxdığı o təsvirlə Mirzə Bidildən eşitdiyi sözləri qovuşduraraq Saibin çöhrəsini bizə göstərməyə cəhd edir – arıq, hündürboy, qaraşın…

Ömrü uzunu yollar yorğunu olan, hey bu eldən o elə səyahətə üz tutan şəxsin qiyafəsi elə məntiqlə də bu cür olmalıdır.

Saibin yaşlı vaxtlarındakı görkəmini bizə əyan edən başqa mənbə də var.

Təzkirəçi Xoşqu həmin məxəzi də görübmüş.

O qaynağa görə, Saib dolu, ağşın bir adamdır.

Artıq ayağını yollardan üzmüş, qəlyanını tüstülədə-tüstülədə oturub ömrün ahıllıq, qocalıq əyyamlarını yaşayan, «Divan»larını tərtibləyən Saib.

Sifətinin erkən təsvirlərdəki əsmərliyi yollar boyu, ardıcıl səfərləri gedişində qızmar günəşin çəkdiyi sığalmış, asta-asta sovuşub.

Dəvə belində, at tərkində, yeri düşəndə piyada adladığı uzun yollar onun qamətini də şux, şax saxlayırmış. Oturaq həyat ustadı bir az şişmanlaşdırır da.

Vaxt axdıqca, yaş artdıqca həyatında çox nəsnələr dəyişir, hətta zahiri də xeyli başqalaşır.

Dəyişməyən Saibin sözə, sənətə həssas, vasvası münasibəti olur.

Özünün və başqalarının şeirinə ilk gəncliyindən necə tələbkarmışsa, axıracan da o təhər qalır.

Belə olmasaydı, ona ağızdolusu «Ən Birinci!» qiymətini verərdilərmi?!

Başqalarının sözünə, şeirinə zərgər münasibəti bəsləməsini də boşuna vurğulamırıq.

Oxuduğu, bəyəndiyi şeirlərdən örnəkləri köçürərək bir toplu da düzəldibmiş.

Təzkirələr çox olub və onların hamısını tərtibləyənlər, aydın məsələdir ki, şeir məftunları idi. Lakin Saib onlar kimi şeir aludəsi və heyranı olmaqdan əlavə, həm də mütəxəssis idi, incə şeiri doğuranların ən ustalarından idi. Görün bu minvalla onun seçimi necə olar.

800 şairin yaradıcılığından bəyənib «dərdiyi» «gül dəstələri»ndən «hördüyü» 25 min beytlik «Səfine-yi Saib» adlı toplu bu gün, bir tərəfdən, böyük Ustadın zövqünün aynası kimi, onun ədəbiyyatda nələri sevdiyinin göstəricisi təki maraqlıdırsa, digər tərəfdən, elə şərhsiz də əsərlərindən iqtibaslar gətirilənlərə verilmiş «yaxşı şair və gözəl şeir», «ustadlar ustadı Saibin bəyəndiyi sənətkar» qiymətinin bariz ifadəsidir.

Bu da mənbələrin şəhadətidir – Mövlana Saib tənbəki və qəlyan çəkməyi çox xoşlar, həmişə yarızarafat-yarıciddi söylərmiş ki, tənbəki çəkmək olmasa, adam heç yuxudan durmaz.

Qocalıq illərindəki sadiq həmdəmi tənbəkiyə, qəlyana şeirlər də həsr edib.

Tənbəki dumanı ardında Saibin gördüyü uzun bir yol vardı ki, o həyat yolunun içərisi bir-birinə qovuşan sıra-sıra yollarla dolu idi.

Məhəmmədəli Saib 1601-ci ildə Təbrizdə doğulmuşdu, amma qaynaqlar onu yalnız «Təbrizi» deyil, həm də «İsfahani» yazır.

Səbəbsiz deyil.

15-16 yaşlarındaykən ailəsi ilə birgə İsfahana köç etmişdi.

Sonra oradan da çox köçləri, çox səfərləri olacaq.

Amma İsfahan ona ikinci vətən olaraq qalacaq.

Gəzib-gördüyü, elə övladca xidmət etdiyi şəhərlərdən yalnız ikisinin adı onun adıyla daim yanaşı çəkiləcək – İsfahanla Təbrizin.

Amma Təbrizə sevgisi xüsusi məhrəmliyi ilə fərqlənəcək və ömrü boyu yazdığı ən müxtəlif şeirlərində bu soyumaz məhəbbəti dəfə-dəfə dilə gətirəcək:

O bahar ömrümüzün günləri düşdükcə yada

Saibin fikri gəzər Təbrizin o cənnətini.

Saib tacir oğlu idi. Atası Mirzə Əbdürrəhim ticarətlə məşğul olsa da, sənətə də biganə deyilmiş və onun qardaşı, Saibin əmisi Şəmsəddin Sani, mənbələrin yazmasınca, qabil xəyyat – dərzi imiş.

Uşaqlığından həm ailə içində, həm də böyüdüyü Təbrizdə mədəni bir havayla əhatələnmişdisə də, tale Saibi qatmaqarışıq, qanlı-qadalı bir dövrdə dünyaya gətirmişdi.

Onun uşaqlıq, ilk gənclik dövrü Birinci Şah Abbas (1587–1629) zamanlarına təsadüf etdi.

Bu tarix kəsiyi isə arasıkəsilməz müharibələrlə səciyyəvidir.

Bir müharibə təzəcə toxtayıb, quruculuq yeni-yeni başlanan ərəfədə daha bir müharibə qızışırmış, amma qısa sülh fasiləsində tikilib-qurulanlar yenidən darmadağın edilirmiş, həyatlar yeni faciələrə ürcah olurmuş.

İskəndər bəy Münşinin «Tarix-i aləmara-yi Abbasi»də nəql etdiyi bir əhvalat ibrətlidir.

Amma bir anlıq o dövrü, Şərqi, Asiyanı bir kənara buraxaraq xeyli sonrakı zamanlara, Qərbə, müasir Avropanın rəmzi paytaxtlarından sayılan Strasburqa gəlirəm.

Bu xudmani şəhər uğrunda Almaniya ilə Fransa arasında çoxlu amansız dava gedib. Şəhər gah almanların əlində olub, gah fransızların ixtiyarında.

Bir müharibədən sonra Strasburq almanların tabeliyinə keçəndə abadlığa, tikintiyə başlayırmışlar, daha bir savaş qızışırmış, şəhər keçirmiş qalib fransızlara və onlar yarımçıq qalmış hansısa inşaatları nə dağıdırmış, nə yarımçıq qoyurmuşlar.

Öz memarlıq dəst-xətlərinə uyğun davam etdirirmişlər.

İndi həmin iki ölkənin arasında sərhəd yoxdur və şəhərdə də həm alman, həm fransız səliqəsini əks etdirən binalar yetərincədir.

İskəndər bəy Münşi xəbər çatdırır ki, osmanlılarla Şah Abbasın savaşları əsnasında Təbriz gah o ələ, gah bu ələ keçirmiş.

Osmanlılar Təbrizə sahib olanda uçulmuş divarların, binaların daşlarından özlərinə yeni evlər, karvansaralar, hamamlar inşa edərmişlər.

Şah Abbas növbəti dəfə zəfər çalaraq Təbrizi geri qaytarandan sonra ilk əmri bu olurmuş ki, rumluların tikdiyi nə varsa, yerlə yeksan edin.

Beləcə, mütəmadi olaraq xarabazara döndərilən Təbriz Saibin uşaqlıq hafizəsinə kədərli mənzərələriylə çökür.

Təbriz əhalisinin böyük bir qismini viranələr qoynunda yaşamaqdan qurtarmaq məqsədilə günlərin birində Birinci Şah Abbas onları İsfahan ətəklərində saldığı yeni qəsəbəyə – Abbasabada köçürür.

Artıq gənc şair kimi tanınmağa başlamış Saibin də ailəsi həmin köçürülənlərin arasında idi.

Osmanlılarla Şah Abbas arasında barışıq 1618-ci ilin payızında imzalanmışdı, təbrizlilərin İsfahan səmtlərinə köçürülməsi isə hissə-hissə o tarixəcən baş vermişdi. Beləliklə, Saib doğma şəhərdən yeni yurda köç edəndə 15-16 yaşlarında imiş.

Olmadı xurşiddən dağlarda rəngin qaşlar,

Gördilər ləl-i ləbin, qan tərlədilər daşlar.

…Gün ü dündən el dedim tərk etməsün yoldaşlığı,

Çün qara oldu günüm, yad oldular qardaşlar.

Yol əgər həqdir, çəkər yolsuzdan axır intiqam,

Elə tapşır, çıxdılar yoldan əgər yoldaşlar…

Bu, Saibin ana dilində yazdığı qəzəllərdəndir.

Sayca türkcə yazdığı şeirlər farsca yazdıqlarından xeyli azsa da, hər ikisində eyni ustalıq görünməkdədir.

Bəzən anadilli şeirlərini onun erkən yaradıcılığının məhsulu sayanlar, Təbriz dövrü qələm təcrübələrindən hesab edənlər olur.

Əlbəttə, bu, yanlış yanaşmadır, çünki türkcə şeirlərinin bəzilərinin məzmunu aşkarca onların artıq yaşlı şairin qələmindən çıxdığını anladır.

Elə bu qocafəndi şeirə baxılsa, yetər:

Ömr keçdi, səfər əsbabını amadə qılın,

Hər nə sizdən kəsə tiğ-i əcəl, ondan kəsilin.

…Gər umarsız ki, cavanbəxt olasız axir-i ömr,

Qocalar qədrini, zinhar, igitlikdə bilin.

Saib İsfahanda yaşayanda da anadilli bir mühit içərisində idi, hətta o çağda İranda sarayda da ünsiyyət vasitəsinin türk dili olduğunu tarixi vəsiqələr isbat etməkdədir.

Tanrı istəkli balalarına istedad payı göndərəndə İblis də o parlaqların böyrünə paxılları, xəbisləri yollayır.

Erkən parlamış ulduz olan Saibin də yan-yörəsində dargözlər elə onun şöhrəti təzə-təzə yayılmağa başladığı çağlardan peyda olur.

İlk səfərini Məkkə və Mədinəyə etmiş, o səyahəti zamanı yolüstü Rumda da olmuş Saib geri dönüncə onu Birinci Şah Abbasın gözündən salmaqçün saraydakı ilhamınaqislər riya tədarükünü hazır etmişdilər.

Və 24 yaşlı Saib İsfahanda duruş gətirə bilmir, Hindistana sarı dikəlir.

Onunçün vətən qədər əzizləşəcək və bala kimi sədaqətlə xidmət göstərəcəyi əfsanələr diyarı Hindistana.

Saib Hindistana özüylə ən əziz saydığı, ən qiymətli bildiyi sovqatı aparmışdı:

Nə ləl vardı, nə də gövhər gedəndə İsfahandan sən,

Özünlə şeir apar, Saib, bəzənsin sözlə Hindistan.

Və Hindistan səfərini (sonrakı tarix təsdiqlədi ki, bu, sadəcə, səfər deyil, missiya imiş) bitirərək qayıdanda Saibə daxili bir məmnunluq hissi hakim idi.

Çünki sözü ilə hind mülkünü məsud etdiyinə əmin idi:

Min gözlə ağlayarsa arxamca hindli dostlar,

Mən qala bilmərəm, yox, heç mahalında hindin.

Saib, sənin dilindən şəkər dadıb Hindistan,

Yoxdur belə şirinlik hətta balında hindin.

Saibin Hindistana, o yerin ədəbi aləminə bağışladığı yeni dad – balda belə rast gəlinməyən şirinlik nədən ibarət idi?

Bu sual elə Saibin özünün də ürəyindən keçmişdi:

Bu təzə səbkini Saib necə icad eləyib?

Gül kimi ətr saçır, duysalar əşarın əgər.

Yol yaratmaq həmişə çətindir.

Ancaq saysız yolların tapdaq-tapdaq olub döyənəkləşdiyi bir şəraitdə yeni cığır ixtira etmək, kəşf etdiyin yolla yüzlərlə başqasının irəliləməsinə təkanverici olmaq daha müşküldür.

Saib şeirdə elə yeni yolun əsas banilərindən və öndərlərindən birinə çevrildi ki, ona İran da, Hindistan da məmnuniyyətlə yiyə durmaq istədi.

Bu yola «İsfahan üslubu» da dedilər, «hind səbki» də.

Saibin özünə həm təbrizli, həm isfahanlı deyilən kimi.

Bu yazı üslubunun Hindistanda yayılması, Yaxın və Orta Şərqdə də məhz Hindistanın adına qoşularaq məşhurlaşması bu səmtin hindlilər tərəfindən icadına dəlalət etmir.

Onaltı-onyeddinci yüzillərdə Hindistana İrandan, Orta Asiyadan çoxlu şair pənah aparmışdı və Hindistanda farsdilli ədəbiyyat nəzərəçarpacaq tərəqqiyə başlamışdı.

Yeni üslubu isə oralara aparan və ədəbiyyatda bərqərar edən elə gəlmə şairlər idilər.

«Hind səbki»nin əsas özəlliklərindən biri xalq dilinin, el ifadələrinin, əvvəllər şeirə yad kimi qavranılmış sözlərin ədəbi dövriyyəyə daxil edilməsidir.

Qərb impressionizminə, duyğuçuluq cərəyanına uyğun olan «hind səbki»nin başlanğıcda bir çoxlarına əcaib gələn bəzi deyiş qəlibləri sonradan bəyənildi və gen-bol istifadə edilməyə başlandı.

Bu üslubda yazılmış şeirlərdə fikrin daha yığcam ifadəsi, söz ifratından qaçmaq ümdə tələblər cərgəsində idi.

Bunca böyük ola-ola Saib həm də sadə idi, təvazökar idi, özündən əvvəl yaşayıb-yaratmış şairlərə dərin ehtiram bəsləyirdi və onların bir çoxunun yaradıcılığından öz qəlbinə yatan qoşqulara nəzirələr yazmışdı.

Saibin bənzətmələr yazdığı şairlər arasında Sənai, Əttar, Zəhir Faryabi, Əvhədi, Cəlaləddin Rumi, Sədi, Hafiz, Cami, Xacu Kirmani tək çox məşhurlar vardısa, nisbətən az şöhrətli Fani, Fəğani, Zühuri, Vəhşi, Kəlim, Qafil, Seyid Yəzdi… kimilər də vardı.

Saib özünə ustad bildiyi şəxsiyyətləri də sayğıyla anırdı və istedadlı olduğuna görə deyil, dəyərli müəllimlərinə yaxşı şagirdlik edə bildiyi üçün yüksək mərtəbəyə yetişdiyini bəyan edirdi:

Şah Qasım Ənvara biz bəndəlik etdik, Saib,

İnamım var, bu səbəbdəndi sənətkar olduq.

Başqaları onu Sədiyə, Hafizə bənzər tutsalar da, özü heç vaxt bu iddiaya düşməyi ağlına belə gətirmirdi.

Uzaqbaşı həmin dahilərə oxşamağa çalışdığını söyləyirdi:

Bu gül bağında ötənlər içində, Saib, sən,

Çalış ki, Hafiz-i Şirazi tək qəzəlxan ol.

Saibin ən mühüm əxlaqi məziyyətlərindən biri də ondakı minnətdarlıq duyğusu, haqq itirməmək, yediyi çörəyin qədrini bilmək nəcibliyi idi.

Ustadlarını hər zaman uca tutduğu kimi, yaşadığı ömrün hansısa ayları, illəri ilə bağlı olduğu şəhərləri də munis həmdəmlər kimi xatırlayırdı:

İsfahanı belə oxşayırdı:

Cənnətə düşsə də Saib, qala bilməz, ordan

Bu gözəllər yenidən zorla İsfahana çəkər.

Bağdadı belə əzizləyirdi:

Əgər Saib edərsə bağ-i cənnətdə, inan, məskən,

Çıxarmaz bircə an olsun yadından mülk-i Bağdadı.

Saib yadigar qoyub getdiyi şeir məcmuələrindən birinə belə ad vermişdi: «Vacib ül-hifz» – «Əzbərlənməsi vacib olanlar».

Bu topluya şair, öz nəzərincə, ən lətif, yaddaşda saxlamağı münasib bildiyi şeirləri cəmləmişdi.

Amma onun özünün yaddaşında başqalarının çoxlu şahbeytləri gəzirdi.

Saib bir insan idi ki, həmişə şeirlə dolu idi.

O, yalnız şeir yazanda, şeir söyləyəndə yox, susanda da şeir saçırdı.

Bir söz ümmanı coşar dalğalı sinəmdə mənim,

Dünyaca məna yatır susduğum hər dəmdə mənim.

Onun insani və yaradıcı keyfiyyətlərinin ən müsbətlərini çeşidli təzkirələrin soraqları əsasında M.Tərbiyət belə sıralayırdı: «Xoşxislət, xeyirxah, fərasətli, təşəbbüskar, incə duyumlu, bədahətən şeir deməkdə usta…»

Sərvəti itirməyincə onun qədrini layiqincə bilmirlər.

İran, təqribən, 10 il Saibin sorağını uzaqdan-uzağa eşidir, onun şeirlərinin siftəsini edə bilmir.

Buralarda Saib mənzumələrini qürbətdən vətənə əldən-ələ keçərək gəlib yetəndən sonra oxuya bilirlər.

Onyeddinci yüzilin otuzuncu illərinin ortalarında İrana qayıdan və artıq yarımsəyyaha çevrilmiş Saib bir yerdə qərar tutmur.

Unudulmaz Təbrizə baş çəkir.

O şəhərə ki, göz açıb oranı görmüşdü və pərəstiş etdiyi Sədi üçün Şiraz nə idisə, az gördüyü, lakin daim qəlbində yaşatdığı Təbriz də Saibçün o demək idi.

Sədi əgər yarandı Şirazın palçığından,

Saib doğdu Təbrizin müqəddəs torpağından.

(Elə Təbrizdəykən Saib səyyah Övliya Çələbi ilə də salamlaşmışdı.

Bəlkə, belə yazmaq daha dəqiq olardı ki, Övliya Çələbi Saiblə görüşmüşdü.

Çünki bu görüşü məhz Övliya Çələbinin arzuladığı şəkk doğurmur.

Səyahət etdiyi hər yerdə maraq kəsb edən hər şeyi və hər kəsi görməyə can atan Övliya Çələbi Saib kimi Təbriz məşhurunu aramaya bilməzdi.

«Səyahətnamə»sində yazır ki, Təbrizdə «Divan» bağlamış 78 şair var. «Rəvan dilli, şirin sözlü» həmin şairlərin bir neçəsinin, təbii ki, ən üstünlərinin adlarını da sadalayır Övliya Çələbi: Yavəri, Ədhəmi, Çakəri, Canibi, Razi, Vahidi.

Saibin adını lap əvvəldə çəkir.

Və Təbrizdə olmasının, deməli, həmin görüşün dəqiq tarixini də verib – 1640-cı il).

Daha sonra Saib Ərdəbilə rəvan olur, Yəzdi, Qumu, Məşhədi, Qəzvini gəzib dolaşır.

Nəhayət ki, o, İsfahana təşrif gətirəndə taxtda artıq İkinci Şah Abbas (1642–1666) oturmuşdu.

Ancaq yaş da, ad-san da elə bir həddə idi ki, artıq Saib özü də bir hökmdara bərabər idi.

İkinci Şah Abbas Saibi sonsuz ehtiramla dərbara dəvət edir və onu bir şair üçün sarayda təklif oluna biləcək ən yüksək rütbəyə layiq görür – məlik üş-şüəra – baş şair, şairlər rəisi.

Lakin rəsmən ona şamil edilən bu rütbə olmasaydı da, Saib artıq zövq əhlinin təsəvvüründə yalnız bir saray çərçivəsində yox, bütün Yaxın və Orta Şərq hüdudlarında həm birinci şair idi, həm Baş Şair!

Onun ustadlığına kimsənin iradı yox idi və onu yalnız məcazi mənada müəllim saymırdılar.

(Sədinin «Gülüstan»ı, Hafizin «Divan»ı əsrlərcə savad təlimi almağa başlayanlar, əlifba öyrənənlər üçün ilk dərsliyə çevrilib.

Bu baxımdan Sədi və Hafizlə yarışa girən tək şair elə Saib olub.

Mənşəcə azərbaycanlı olan adıbəlli türk alimi Müəllim Naci «Əsami» («Adlar» – R.H.) sərlövhəli əsərində yazırdı ki, «Saibin «Divan»ı Rumda ən ziyadə şöhrət bulan «Divan»lardandır. Hətta əvvəlləri Hafiz «Divan»ı kimi tədris olunurdu»).

Lakin həsədin qəlblərini irinlə doldurduğu nadürüstlər yaşlı şairə ömrünün axır-uxurunda qismət olmuş rahatlığı da çox görürlər.

İkinci Şah Abbasın ölümündən sonra yenə Saibin başı üstündə buludlar qatılaşır.

Şahın vəliəhdi Səfimirzə Şah Süleymanın (1666–1694) hökmranlığı zamanında yenə istedaddanqısırlar onu gözdən salmaqçün məkrli tələlər qurmağa girişirlər.

Saibsə artıq yorulmuşdu.

Mübarizə aparmağa nə həvəsi, nə heyi vardı.

Saraydan birdəfəlik aralanır.

Bu dünyadakı son görməli olduğu vacib işin icrasına başlayır.

Yaratdıqlarını sahmana salır.

Bu irsin hansı həcmdə olması barədə rəylər, soraqlar müxtəlifdir.

Saibin 200 min beyt yazdığını bildirən mənbələr də var, 200 min beytlik ədəbi mirası olduğunu təsdiqləyən məxəzlər də.

Məhəmmədəli Tərbiyət onun 120 min beytlik əsərləri toplusunu şəxsən gördüyünə şahidlik edir.

O nəhəng irsin cüzi bir hissəsi xalqımıza çatıb.

Farsca bilənlər, əlbəttə, Saib «Külliyyat»ının İran nəşrlərini daha geniş biçimdə mütaliə etmək imkanına malikdirlər.

Lakin Saibin farsca irsinin kiçik bir hissəsi dilimizə çevrilib.

Burada da Saibin bəxti onda gətirib ki, bu işi Balaş Azəroğlu kimi bişkin bir alim, mahir bir şair, həm də farscanı ana dili kimi bilən, çevirmələri vasitəçisiz edən duyğulu bir insan yerinə yetirib.

Azəroğlunun çevirmələri farsdilli klassik şeirimizin ana dilinə edilmiş bədii tərcümələrinin ən gözəllərindəndir.

Şairin Saib barəsində tədqiqatı nə qədər əhəmiyyətlidirsə də, bunu, olsun ki, bir ayrı araşdırıcı da ortaya qoya bilərdi. Amma Azəroğlu səviyyəsində bu tərcümələri edə biləcək ikinci şəxsi ədəbi mühitimizdə görmürəm.

Sən bu dərdin, kədərin hikmətin hardan biləsən?

Hələ sağlamdı canın, qiymətin hardan biləsən?

…Özünü tərk edərək çıxmamısan sən kənara,

Göyü seyr eyləməyin cürətin hardan biləsən?

O kiçik şəbnəm əgər cəlb eləmir diqqətini,

Sellərin hay qoparan hiddətin hardan biləsən?

…Bu cahan ilə sənin yoxsa işin, Saib, əgər,

Onla həmsöhbət olub, ülfətin hardan biləsən?

Elə bil, Saib özü öz dilimizdəcə yazıb…

Tutuşdurun.

Bunu isə, həqiqətən, elə ana dilində yazıb:

Eldən çıxaram zülf-i pərişanını görgəc,

İşdən gedərəm sərv-i xuramanını görgəc.

…Bülbül ki gülün ləl-i ləbindən söz alırdı,

Dili dolaşır qönçe-yi xəndanını görgəc.

Rizvan ki, behiştin yemişi gözünə gəlməz,

Dişlər əlini sib-i zənəxdanını görgəc.

Saibin türkcə vur-tut 17 şeiri əlimizə çatıb.

Bu, Ustadın anadilli irsinin hamısı deyilsə də, farsdilli ədəbi mirası ilə müqayisədə yaradıcılığının bu hissəsi, onsuz da, qat-qat az imiş.

Amma diqqətədəyər cəhət ondan ibarətdir ki, Saibin anadilli irsi bunca seyrək olduğu halda türkdilli şeirə təsir göstərməyə müvəffəq olub və həmin şeirlərə bir sıra nəzirələr də yazılıb.

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Saib haqda hər kəsdən daha əvvəl – 1928-ci ildə birinci dəfə bəhs etmiş İsmayıl Hikmət bir sıra osmanlı şairlərinin, o sıradan Nabi və Qoca Rağibin Saib təsiriylə yazdığı şeirlərə örnəklər gətirirdi.

Saibin bəhrələndiyi, nəzirələr yazdığı qaynaqlar sırasında Rumi və Şəmsi də görürük. İsmayıl Hikmətsə ümumən Saibin mövləvi təriqəti ilə bağlılığını fərz edirdi.

Ahəngdarlıq, mütənasiblik, sabit nizam Saibin taleyinə, narahat və nahamvar ömür-gününə xas olmasa da, yaradıcılığının ayrılmaz müşayiətçisi idi.

Təqdir ediləsi şeirin şəkillə mənanın vəhdətində ortaya çıxdığını, əsl şeirin həm zahirən, həm batinən nəfis olmasını diləyən Saib belə kamil şeiri canla canana bərabər tuturdu:

Sözlə mənanı ayırmaq heç zaman mümkün deyil,

Öylə kim, Saib, mahaldır ayrıla cananla can.

Və Saib qəzəllərindən birində mehrab önündə dayanmış kimi sözə diz çökmüşdü, ona dua edirdi, onu tərənnüm edirdi:

Hansı qəlbdə yandısa, bil ki, çıraqban etdi söz,

Söz qanan insanları gülşəndə mehman etdi söz.

Hansı söz ki dinlədikdə qəlbə təsir etmədi,

Bil, təbil tək hay salıb boş yerdə cövlan etdi söz.

Öz qələmin dişləyərsə söz yazan sözdən sarı,

O qələm əhlin axırda çox pərişan etdi söz.

Xızrın o ab-i həyatı zülmət içrə axsa da,

Çün damarlarda axanda sanki tüğyan etdi söz.

Özgələrdən bircə fərqim vardı bu babətdə kim,

Hamıdan artıq məni mənada heyran etdi söz.

Kim təvazölə dedi qönçə kimi bakirə söz,

Böylə söz sahiblərin vaxtında xəndan etdi söz.

Mehribanlıq eyləyib mən sözlərə verdim sığal,

Quş kimi açdı qanad, göylərdə cövlan etdi söz.

Gərçi İskəndər üçün lövhə qoyuldu qəbrinə,

Qəbrimi rövşən edib xalqa nümayan etdi söz.

Çün qələm tək öz başından keçdi Saib söz üçün,

Bu səbəbdəndir onu məşhur-i dövran etdi söz.

Saib bu qəzəlinin son beytlərində qəbir söhbətini açarkən, bəlkə də, haqsızdır.

Doğrudur, Saib 1676-cı ildə İsfahanda gözlərini əbədilik yumub, «Saib təkyəsi» deyilən yerdə, öz bağındaca dəfn edilib, lakin ruhu ürək kimi sözlərində döyünənlərin məzarına da inanmaq çətindir.

Əslində, onun elə bu qəzəldə dediyi kimi, canlı sözləri, ölməz şeirləri onun məzarının nişanvericisi yox, həmişə hər mehmanı qəbul etməyə hazır olan könül qapılarının açarıdır.

Onyeddinci yüzildə və ondan da sonra xeyli müddət boyunca İrandan Hindistana, Qafqazdan Orta Asiyayacan iri bir məkanda ədəbi aləmi qaçılmaz təsirində saxlayan Saib dünyaya gəlişinin, yerinə yetirdiyi işin bir təyinat, bir ali tapşırıq olması inancındaydı:

Eşq gər örtülüdür, amma yenə məşhurdur,

Hüsn açıq olsa belə, gözlə görünməz nurdur.

Saibin şövqü gəlibdir, yenə də şeir yazır,

Təzə sözlər deməyə sanki o da məmurdur.

Saib çoxlu qəzəllər, qəsidələr yazdı, amma həmin qəzəl və qəsidələrdə yalnız gözəlləri öymədi.

Sözləri kağıza köçürən, onları qeyb aləmindən vərəqlər üzərinə qonduran qələm də ona işvəli bir sənəm kimi simsardı, əzizdi və Saib onları da bir nazənin kimi belə vəsf edirdi:

Dərya təbim şeirdə çün gövhərəfşan eyləyər,

Ağzını açmaz sədəf, dürrü o pünhan eyləyər.

Xızrtək hərdəm qələm zülmət mürəkkəbdən çıxar,

Ağ vərəqlər üstünü bir sünbülüstan eyləyər.

Leylinin karvanıtək səf-səf duranda beytlər,

Hər sözün bülbül kimi ahənglə əfqan eyləyər.

İlhamım məşşatətək hər dəm sözə ziynət vurar,

Sanki solmuş qönçəni o bir də əlvan eyləyər.

Şeirimin misraların qövs ü qüzeh eylər səma,

Gün mənim rəyimlə öz hüsnün nümayan eyləyər.

Duzlu sözlərdir düşən hərdəm qələmdən dəftərə,

Məna süfrəm çün qələmdanı nəməkdan eyləyər.

Ömrün bir möhnətli anı yetişir ki, vaxtın içində qəribləşirsən.

Tay-tuşların bir-bir gedir, səni duyanlar, anlayanlar seyrəkləşir, zəmanə divarları arasında təklənən kimi olursan.

Başlayırsan sənin də mütləq keçməli olduğun körpü haqqında fikrə dalmağa.

Dünyanın hər mətləbini iliyindən, qanından süzüb keçirmiş Saib çözülməsi mümkünsüz bu düyün haqda xəyallara dalmaya bilərdimi?

Ölüm ilə aramız bircə nəfəs, çoxmu qalıb?

Sel gəlir, himmət elə, qarşını kəs, çoxmu qalıb?

Vaxt çatıb, ayrılaraq tərk eləyir ruh bədəni,

Düşəcək dam qırağından bu qəfəs, çoxmu qalıb?

Saib zəmanəyə rəng, mühitə ahəng verən müstəsna insanlardan idi.

Gəzib-gördüyü yurdlarda məqbul hesab etdiyi sənətkarları da, zərif sözə qiymət qoymağı bacaranları da az görməmişdi.

Lakin ömrün qürubuna yaxınlaşdıqca payına düşmüş həyat dövrünü ədəbiyyat baxımından, sən deyən, parlaq olmayan çağ adlandıranlarla razılaşan kimi olurdu.

İxtiyarlaşdıqca tənhalığın xofunu daha qabarıq hiss edirdi.

O hünər sahibləri köçdü cahandan, qalmadı,

Sərbəsər boşdur tamam indi gülüstan, qalmadı.

İldırımtək yandı, söndü fikri aydınlar hamı,

Bir ovuc kül də desən, bu karivandan qalmadı.

…Nəğməkar quşlar vətəndən uçdular qürbət elə,

Bu yuvada onlara artıq bir imkan qalmadı.

…Çox qələmdanda suya döndü mürəkkəblər tamam,

Nə qələm dindi, nə də dillərdə dastan qalmadı.

Saibin də qələmi susdu qələmdanda daha,

Çün sözə qiymət qoyan vaqif bir insan qalmadı.

Orta çağ Şərq şeirinin ən mahir bilicilərindən olan, həm ərəb, həm fars, həm türk şeirinin tarixini mükəmməl izlədiyindən yaxşının ən yaxşıdan fərqini müasiri olan böyük şərqşünasların əksərindən daha dəqiq sezən A.Krımski Saibi onyeddinci əsrdəki bütün İran şairlərinin müəllimi adlandırırdı.

Amma müəllimin də müəllimi olmuşdu.

Müəllimin qanan pərəstişkarları, canına yatan çevrəsi olmuşdu.

Saib indi onlarsız idi.

Çoxu qürbət elə uçub getmişdi.

Yox, Saibin nisgilli qəzəlində işarə vurduğu bu qürbət bir vaxt özünün tez-tez, həvəslə yollandığı qürbətlərdən deyildi.

Bu, qayıdışsız qürbət idi.

Gec-tez hamının uçmağa məhkum olduğu qürbət.

Saib o barədə çox düşünmüşdü və mütəfəkkir şairin təxəyyulümüzün fövqündəki başqa zamanlar, başqa məkanlar haqqında həmin düşüncələrinin bir qismi misralaşıb da:

Bizdən ucada, bəlkə də, bir sirli cahan var?

Varsa, orada özgə həyat, özgə zaman var.

…Övlad-i bəşərdən kənara varmı bir insan?

Kim görmüş onu, varmı, hanı? Harda nişan var?

…Sən aləmə baxmaqda, çalış, sadədil olma,

Bu torpağın altında məgər özgə cahan var?

…Gəlmirsə iki dünyada bir iş ki əlindən,

Bir küncə çəkil, gözlə, hələ ömrə aman var.

Saib küncə çəkilənlərdən deyildi, çünki əlindən iş gələnlərdən idi.

Və hələ lap cavankən o, başqa uçuşdan da yazmışdı.

Adi Allah bəndələrinə qismət son uçuşa heç vəchlə bənzəməyən sevimli, azad, süzdükcə doyulmayan, seçilmişlər alnına yazılan bir xoşbəxt uçuşdan.

İmkanın varsa əgər, uçmağa səy et, Saib,

Tufana düşsə də ömrün, sözün əzbər qalacaq.

Öz tövsiyəsinə əməl etmişdi Saib.

Hər kəsə qismət olan labüd son uçuşun gəlməsindən çox-çox öncə tədbirini görmüşdü.

Şeir səmalarında ən ucalara pərvaz etməkçün güclü qanadları vardı və lap cavankən, sözü qələminə ram etdiyi andan o, ənginliklərə uçmuşdu.

Bu, üç əsrdən də bir az qabaq baş vermişdi.

Saibin baxdığı səmalardan görünən o vaxtkı Yer indiki Yerə qətiyyən bənzəmir.

Adı və sözü dodaqlarda əzbər olan, o vaxtdan indiyədək diri qalan Saibsə uçmaqdadır…

Rafael HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2010.- 6 mart.- S. 15-18.