NƏŞRLƏRDƏ İXTİSAR VƏ “REDAKTƏ” EDİLMİŞ ƏSƏRLƏRİNİN TAM MƏTNİ

Milli iftixarımız Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 125 illiyi tamam olur. Bu tarixi xalqımız milli bayram kimi qeyd edəcəkdir. Hazırlıq işləri artıq başlanmışdır. Üzeyir bəyin, onun zəngin irsinin pərəstişkarı kimi mən də, neçə ildir ki, bu dahi şəxsiyyətin yaradıcılıq irsini, xüsusilə bu vaxtadək olan nəşrlərdə kənara qoyulmuş, hətta heç yerdə adı belə çəkilməyən mətbu əsərlərini aramaqla məşğulam. Hələlik 1904–1917-ci illərdə dövri mətbuat orqanlarında dərc olunmuş 150-dən artıq əsərini toplamış, onları ərəb əlifbasından müasir əlifbaya çevirmişəm. Bu əsərlərlə oxucuları “525-ci qəzet” vasitəsilə tanış etmək istədim.

Toplayanı, ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirəni və lüğətin tərtibçisi:

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

ORDAN-BURDAN

Bir neçə il bundan iləri erməni güruhi Rusiya ədəbiyyatına şiddətli bir “zərbə vurmuşdu”. Məsələn, mütəvəffa Veliçkonun* “Əfi ilanlar” adlı əsərini içində doğru sözlər olduğuna görə xoşlamıyıb kökündən yox etmək istəmişdilər. Və bu niyyətlə məzkur əsərdən minlərcə cildlər alıb cırırdılar, yandırırdılar, yerə basdırırdılar. “Məlum” yerlərdə tələf edirdilər. Bir kəlmə “doğru söz göz çıxardar” zərbulməsəlinin acı bir həqiqətdən ibarət olduğunu aydın bir surətdə izah və aşkar ediyordular. Lakin bu yaxınlarda, yəni Quriya dağıldıqdan sonra erməni güruhi Rusiya ilə dostlaşdı. Və bu dostluğu möhkəmləndirmək üçün, daimi adətlərinə görə təməllüqçü libasına girib Rusiya üçün neçə-neçə “xidmət”lər göstərdilər. Əzoncümlə keçmiş “zərbə”ni təsviyə etmək qəsdilə rus ədəbiyyatını zənginləndirməyə qeyrət etdilər. Bir neçə kitab yazdılar. Onlardan “məşhur”u- “Cəhad” və “Gəncə qanlı günləri”dir. Əvvəlinci kitabın məzmunu ilə qarelərimizi aşina etmişdik. İkinci kitab isə Gəncədə vaqe olan erməni-müsəlman davasından bəhs ediyor. Lakin bu kitabı yazan erməni Gəncə hadisatını tərsinə nəql edibdir. Yəni müsəlmanlar edən işləri ermənilərə isnad veribdir. Ermənilər edən vəhşilikləri müsəlmanların üstünə yıxıbdır. Və bu bihəyalıqla iktifa etmiyib müsəlmanın pişrovlarını sögübdür. Amma çifayda, mərqum erməninin bu kitabı ruslara xoş gəlmiyibdir. “Malades” əvəzinə rusun bol söyüşlərindən birisini alıbdırlar. Lakin sögüşdən rəncidəxatir olmuyub (çünki imdi yeri degil!) öz kitablarını özləri tərif və tövsifə başlıyıbdırlar. Böylə ki, erməni “daşnaksüyun” firqəsinin vasiteyi-nəşriyyatı (orqan) “Araç” qəzetəsi yazıyor ki, daha bundan gözəl bir kitab tapılmaz: içində yazılanlar doğru, bir sözündə yalan yox və sairə, sairə ... Lakin ... “Araç”a nə var? Arı yeyib, namusu qurşağına bağlıyıbdır. Yalançıya diyor-peyğəmbərsən. Doğruçuya diyor-bizə düşmənsən. Böylə qəzetənin özü nə, sözü nə?

Qəzetə dedim, yadıma rəhmətlik “Şərqi-rus” düşdü... Heç bilirsinizmi bu Bakı, nə Bakıdır. Yazıq “Şərqi-rus”ı batırdı. Əvəzində guya yanıq vermək üçün iki qəzetə çıxartdı! Odur ki, “Şərqi-rus” baş mühərririnin acığı tutub imdi “Şərqi-rus”u diriltmək qəsdilə rus və müsəlman dilində “rəsmi” bir qəzetə vermək istiyor. Özü də diyor ki, müsəlmanların içində pis-pis fikirlər törəməkdədir. O fikirləri dağıtmaq üçün rəsmi qəzetə lazımdır. Və bundan sonra müsəlmanları ruslara bitişdirmək lazımdır ki, bu da rəsmi qəzetə vasitəsilə mümkündür...

Bəd degil: qoy cənab Şaxtaxtinski bizləri ruslara bitişdirsin ki, görək bu təcrübədən nə çıxacaqdır!

Mühüm suallar və əhəmm cavablar:

Sual: erməni-müsəlman məsələsi nə vəqt qurtaracaqdır?

Cavab: ermənilərin əqli başlarına gəlib, ürəkləri təmizləndikdən sonra. Bunun da nə vəqt olacağını mən bilmiyoram, “daşnaksüyun” firqəsindən xəbər al desin.

Sual: Biz nə üçün geridə qalmışıq?

Cavab: Çünki bizi irəli aparanlar cibləri ağırlıq etdiyinə görə yorulub yolda qalıbdırlar. Ciblərinin də nə səbəbə ağır olduğunu mən bilmiyoram. “Vısşi kurs” qurtarmışlarımızdan xəbər al desin.

Sual: İdareyi-ruhaniyyələrimiz nə vəqt düzələcəkdirlər?

Cavab: İdareyi-ruhaniyyələrimizin düzəlməsi “Stanislav” və “Anna” nişanlarının çoxalmasına bağlıdır. Döşümüz nişanlar ilə təzyin edildikcə idareyi-ruhaniyyələrimiz də müzəyyən olub düzələcəkdir. Nişan almağın da yolunu mən bilmiyoram, “Molla Nəsrəddin”in əvvəlinci səhifəsilə bərabər “Tərcüman”ın 36-cı nömrəsindən xəbər al desin.

Sual: Məktəblərimiz nə vəqt islah olunacaqdır?

Cavab: Ana dilimizi bilmərrə unudandan sonra. Ana dilini unutmaq yolunu da mən bilmiyoram. Zaqafqaz seminariyası müəllimlərindən xəbər al desin.

Sual: Bizə nə lazımdır?

Cavab: Dinc dinməz oturub öz hüquq və ixtiyaratını almaq üçün mübarizə edən millətlərə tamaşa eləmək. Məşğuliyyət üçün bir-birimizi öldürmək, qanlılıq salmaq. Amma “heç bir kağızda qol qoymamaq və heç bir məclisdə iştirak etməmək”, bunun da hikmətini mən bilmiyoram. Peterburq şəhər hakimi ilə bərabər Axund Bayazidovdan xəbər al desin.

Sual: Biz nə vaxt qəflət yuxusundan oyanacağız?

Cavab: “Mədəniyyət” sübhi açılıb “mərifət” günəşi çıxandan sonra. Bunun da nə vəqt olacağını mən bilmiyorum. Bizi ruslara bitişdirmək istəyən Şaxtaxtinski kibi müəzzinlərdən xəbər al desin.

Sual: Biz nə etməliyiz?

Cavab: Sözün doğrusu, heç nə! Çünki bir işə iqdam etdikdə onu başa aparmaq lazımdır, biz isə-hər bir işimizi daim yarımçıq qoyuruz, bunun da səbəbini mən bilmiyoram, “bütün” adamlarımızdan xəbər al desin.

Sual: Nə üçün bizim elmimiz yoxdur?

Cavab: Hanı elm??

Filankəs

“İrşad” qəzeti, 17 aprel 1906, № 91

Felyetonun 1-ci hissəsi ixtisar olunub, 2-ci hissədə bəzi ifadələrə əl gəzdirilib. Məsələn: “Bizi ruslara bitişdirmək istəyən Şaxtaxtinski kibi müəzzinlərdən xəbər al desin” cümləsi görün necə təhrif olunub: “Bizi ruslara yetişdirmək istəyən Şaxtaxtinski kimi məzunlardan xəbər al, desin”. Bir var “bitişdirən”, bir də var “yetişdirən”.

Müəzzin- azan verən

Məzun-məktəbi bitirmiş

*Veliçko “Qafqaz” qəzetəsinin sabiq baş mühərriri olub, rus ədiblərindəndir- Ü.H.

BİR TƏDBİR LAZIMDIR, YA YOX?

Zaqafqaziyada işlər xarabdır. İrəvan və Gəncə quberniyalarından bir-birindən həyəcanlı, bir-birindən qorxulu xəbərlər gəlməkdədir. Quldurluq, qatillik bu zavallı quberniyalarda adi hadisələr halını çoxdan bəridir ki, kəsb edibdir. Bir tərəfdə öldürürlər, bir tərəfdə soyurlar. Bir tərəfdə əsir edib heç bir təqsiri olmiyanları min cürə əziyyət və əzaba giriftar ediyorlar. Qəzetələr böylə hadisələri öz stunlarında xəbər verib onu dəxi qeyd ediyorlar ki, filan yerə qoşun göndərilib, filan yerə top aparıldı. Lakin bu qoşun, bu top məzkur hadisələrin gün-gündən şiddətlənməsinəmi kömək ediyor, yaxud əksilməsinəmi? Biz isə bu hadisələrin əksilməsini görmiyib hər gün yeni hadisələr vüquini xəbər veririz. Şübhəsizdir ki, əgər işlər bu tərz ilə davam etsə, yəni vaqe olan hadisələrə qarşı yalqız bir qoşun və top göndərməklə tədbirlər görülsə, bu ölüm, itim, quldurluq, basqınlığa bir intəha olmaz. Bəlkə bunlar hamısı o qədər şiddətlənər ki, axırda ümumi bir qırğına mübəddəl olub ölkəni ağzına alar. Ondan sonra ... “əsaslı” tədbirlər görülməsinə mübaşirət edilər, tədbirləri işə buraxmağa, tətbiq etməgə başlarlar. Lakin üç gün keçməz ki, genə sahibi-tədbirlər boşalar, tədbirlərin əsəri, nüfuzu azalar, yenə ölüm, itim, hücum öz qaidəsinə girər. Top və qoşun göndərilər, heç bir faidəsi olmaz. İşin axırı qırğın və ixtişaşa müncər olar və habelə ... Bunlar hamısı təkər kibi fırlanmağa başlar və bunların hər bir fırlanmasına ölkənin hər dəfə bir qismi qurban olub gedər...

Lakin bir fikir edəlim, məgər doğrudan da bu qanlı hadisələrə qarşı əsaslı tədbirlər görmək lazım degilmi? Məgər doğrudan da qət edilibdir ki, hər nə olursa-olsun? Məgər keçən erməni-müsəlman şurasından hüsni-nəticələr çıxa bilmədigi rəislərimizi, baş bilənlərimizi daha həvəsdən saldı? Lakin bu erməni-müsəlman şurasından arzu edilən nəticələr çıxa bilmədiginə səbəb nə oldu?

Əgər işə diqqət ilə baxılırsa, məlum olar ki, bu şuranın səmərəsiz qalmağına və qanlı hadisələrin, hətta qırğınların davamına və şiddətlənməsinə yalqız bir o həqiqət səbəb oldu ki, məzkur şuranın qərarı ilə canişin, qubernator, naçalnik və pristavlar hüzurunda təşkil olunmuş sülh və səlah komisyonları öz vəzifələrini layiqincə yerinə yetirə bilmədilər.

Ən əvvəl bu həqiqəti yadımıza salalım ki, yuxarıda zikr olunan erməni-müsəlman şurası qurtarıb canişini-Qafqaz hüzurunda komisyon qurmağa başlandıqda erməni cəmaatının ifratpərvər hissəsi öz vəkillərini məzəmmət edib, hətta onların vəkilligə həqləri olmadığından danışmağa şüru etdilər. Bu da ondan naşi idi ki, məzkur şurada müsəlmanlar tərəfindən biməhaba rast və mərd-mərdanə danışan vəkilləri bu erməni müsəlman ixtişaşına böyük səbəb ermənilərin “daşnaksyun” adlanan ixtilalçı firqəsi olduğunu dəlil və sübutlar ilə hökumət hüzurunda bəyan etmişdilər? Erməni vəkillər isə bu aşkara həqiqəti inkar edə bilmiyib iqrar və etirafə məcbur olmuşdular. Bu isə məlum olduğu üzrə ermənilərə xoş gəlməmişdi.

Lakin nədən isə canişin hüzurunda komisyon təşkil olunandan sonra etiraz və protest edən erməni hissəsinin məzəmmət səsi kəsildi. Görünür ki, bilaxir aşkara göründü ki, bunlar ilə öz vəkilləri arasında itlaf və razılıq hasil olmuş imiş. Lakin dərd burasıdır ki, bu etilaf və razılığın yalqız bir qərəz və tərəfgirlikdən ibarət olduğu müruri-zaman ilə kəmali-təəssüf ilə göründü. Daha doğrusu komisyon təşkil olunan gündən etibarən indiyə kibi getdikcə kəsbi-şiddət edən bu cinayətlər və qanlı hadisələr erməni vəkillərinin tərəfgirliklərini güzgü kibi göstərdi. O vəqt ki, erməni qəzetələrinin müsəlman tərəfindən filan yerdə, filan cinayət baş verdi-deməklərinə heç bir həqq və səlahiyyətləri yoxdur. Bizim qəzetələrdə hər gün ermənilər tərəfindən cinayət olduğu yazılıb şikayət ediliyordu. Biz ümid ediyorduz ki, “sülh”, “səlah” komisyonu bu şikayətlərə qulaq verib müsəlmanların dadına çatmaq degil, gələcək qorxulu hadisələrin önünü almaq üçün bir tədbir ittixaz edər. Lakin komisyon tərəfindən heç bir təşəbbüs görünmiyordu?...

Pəs, o vəqt ki, ölkənin orasında-burasında müsəlmanlar ölüm, itim və hücuma giriftar olurdular, canişin hüzurundaki “sülh və səlah” komisyonu bu cinayətlərə qarşı bir tədbir görməgi artıq hesab edirdi, o vəqt ki, hökumət qulluqçuları öz provakatorluqları ilə və fitnəvü fəsadları ilə aranı qızışdırırdılar. Və müsəlmanları erməni bədkərdarlarının ayağına verib, erməniləri müsəlmanların üstünə qalxızırdılar, yenə məzkur komisyon kəmali-istirahət ilə oturub, böylə bir şeytanətkaranə əməllərə etina etmiyordu və diqqət yetirmiyordu. Demək olmaz ki, bu cinayətlərin sədası və zülmdidələrin ah-naləsi komisyon üzvlərinin qulaqlarına yetişmiyordu. Xeyr, onlar bunun hamısını yaxşı bilirdilər. Lakin bilə-bilə özlərini bilməməzligə vururdular.İştə bu əhvalat, erməni vəkillərinin qərəz və tərəfgirliklərini aşkar etdi. Və erməni vəkillərindən də Xatisov və Kalantar cənablarının ciblərini pul ilə doldurub Qazax uyezdinə getmələri və “müsəlmanların pullarını gətirmişik, müsəlmanlar da bizim pulu versinlər” –deyib, müsəlmanlardan lap iki qat artıq pul tələb etmələri onların bu tərəfgirliklərinə rüşvət qəbul etməgə qabil olmuyan böyük bir şahid oldu... Komisyonun ancaq “erməniləri incidirlər” sədası eşidilən tək iş görməgə şüru etməsi dəxi erməni vəkillərinin tərəfgirliklərini qəti surətdə bəyan və aşkar etdi!

İştə fikir edəlim: bir komisyon ki, adı “Sülh və səlah” olub da özü tərəfgirlik təriqilə iş görə-həqiqi sülh və səlahın bərqərar olmasına yardım edə bilərmi? Bir komisyon ki, xüsumət və düşmənçilikdə bulunan iki tərəfi barışdırmağı boynuna alıb da bir tərəfə qərəz və digər tərəfə tərəfçilik nəzərilə baxa-bu iki tərəfin barışması oyanda dursun, təkrar vuruşmaya səbəb olmazmı? Bir komisyon ki, “sülh və səlah” komisyonu adlandığı yerdə durub əksinə iş görə, sülh və səlah nəfinə cüzi bir əhəmiyyəti, azca bir nüfuz və əsəri olarmı?...

Biz qərəz və tərəfgirlikdə bütün komisyonu behəqq ittiham ediyoruz. Çünki, məzkur komisyonu adlandırdıqda biz ancaq erməni vəkillərini nəzərdə tuturuz və xəta da etmiyoruz.

Zira əvvəla həmin komisyanın əksər üzvləri ermənidirlər və saniyən orada müsəlman üzvləri dəxi vardırsa da, onların olmaları olmamalarına bərabərdir. Vaqeən bir üzv və vəkil ki, müvəqqətən təyin olunub da öz keyfilə yerində əbədilik otura və otura-otura da öz millətinin qeydinə qalmiyə, biz müsəlmanlardan ötrü yox mənziləsindədir.

Və salisən, tutalım ki, biz müsəlman “vəkil”lərinin məzkur komisiyasında varlığını iqrar ediyoruz. Lakin dərd burasıdır ki, bu müsəlman “vəkil”ləri dəxi bitərəf və biqərəz degildirlər!! Əgər bu müsəlman “vəkil”lərinin əvəzindəki gürcü və yaxud ədalətli rus olsaydı, əvvəlcə ermənilər tərəfindən baş verən cinayətlərə onlar qeydsiz və etinasızmı baxardılar, zənn edirsiniz? Xeyr, insaf və vicdanları buna yol verməzdi. Hətta qeydsiz baxmağa məcbur olsa idilərsə də, “sülh və səlah komisyonunun üzvü” namini üstlərindən götürüb özlərinə özgə bir yaraşıqlı ad qoyardılar. Və yaxud üzvlükdən əl çəkərdilər! Müsəlman “vəkil”ləri isə nə onu edirlər, nə də o birini. Və özlərini də “sülh və səlah komisyonunun üzvləri” adlandırıb sahibi-qərəz və tərəfgir olan erməni vəkillərinin düdügünə oyniyorlar, yəni özləri də tərəfgirlik ediyorlar ...

İştə bir ölkədə ki, orada iki tərəf düşmənçilik edə və o iki tərəfin sülh və səlahına məsalimət və fəlahinə səy edən böylə bir qərəz və tərəfgirlik ilə iş görən “sülh və səlah” komisyonu ola, o ölkədə xüsumət və ədavətin baqi qalması heç bir halda mövcibi-istiğrab və təəccüb degildir!?

Demək olar ki, əgər bu sülh və müsaliməti özünə vəzifə ittixaz etmiş canişin hüzurunda olan bu baş komisyon öz müqəddəs vəzifəsini layiqincə ifa edə bilsə idi, yəni qərəz və tərəfgirligi kənarə qoyub sidqi-dil ilə işə baş qoşsaydı, əbəs yerə bir bu qədər qan tökülməzdi. Əgər İrəvan quberniyasında baş vermiş erməni cinayətləri dürüst istintaq edilib canilər tutulsaydı və layiqincə tənbih olunsaydı, o cinayətlərin nəticələri müsəlmanlara bir o qədər təsir etməzdi. Əgər Gəncə quberniyasında erməni tərəfgiri olub provakatorluq edən hakimlər komisyonun hökmü ilə öz vəqtində qulluqdan kənar olunsaydılar, onların provakatorluğu bu zavallı quberniyada arzu olunmayan hadisələrə səbəb olmazdı...

İmdi hər iki tərəfdən biruz edən cinayətlər şiddətlənməkdədir, “sülh və səlah” komisyonları isə bir tərəfdən qərəz və tərəfgirlik və digər tərəfdən ətalət və cəbunluq illətinə giriftar olduqlarından əlan bu qorxulu hadisələrin önünü almaqda gücsüzdürlər. İş komisyonun bu axırki qərardadından necə ki, gözlənirdi heç bir hüsni-nəticə hasil olmadı... General Qoloşçapovun Qarabağa təkrar təyin olunub getməsindən heç bir şey çıxmadı, generalın burnunun qabağında neçə-neçə cinayətlər baş verdi. General isə buna qarşı heç bir tədbir görmədi. Hətta ermənilər ilə rus soldatları tərəfindən Əskəran denilən səngərin yanında icra olunan bir cinayətin üstünə özü çıxıb nöqteyi-etina etməmişdi və zülmdidələrin şikayətinə və sədai-istimdadlarına qulaq asıb bir tədbir görəcəgini vəd etmək əvəzində bunu demiş ki: bu cinayət yoldan kənarda vaqe olubdur, mənim vəzifəm isə yola baxmaqdır.

Məzkur komisyon tərəfindən general Qoloşçapovun öhdəsinə həvalə olunmuş köç məsələsi əlhal namücməl qalıbdır. Köçün bir yarısı dağda və bir yarısı arandadır. Dağdakılar ermənilər tərəfindən cövrü-cəfa görürlər, arandakılar isə adətkərd olmadıqları istidən zərər və əziyyət çəkirlər.

Komisyon qərar qoymuşdu ki, Gəncə quberniyasının provakatorluq edən hakimləri qulluqdan kənar olunsun. Əlan o provakatorlar öz başçıları olan Xankəndi pristavı Voskresenski, Zəngəzur pristavlarından Saxarov ilə bahəm hələ hökm sürməkdədirlər...

Şayani-diqqət və təəccüb burasıdır ki, İrəvanda mayın 27-ndə vaqe olan hadisədən sonra baş “sülh və səlah” komisyonumuz şiddətli tədbirlər görüb gələcəkdə möhtəməl hadisəni qabaqlamaq əvəzində bununla iktifa etdi ki, İrəvan komisyonundan sordu: Sizə kömək lazım degilmi?

Və bu sualdan sonra hər nə cavab aldısa, bir iş görmiyib istirahətə məşğul oldu. Amma iyunun 6-da İrəvanda ixtişaş tazələndi və indiyə kibi şəhərin ətraf və əknafında dəvam etməkdədir...

İştə tərəfgirlik, ətalət və cəbunluğun nəticələri aşkardır. Ölkəsinin və millətinin qeydinə qalıb dərd və qəmini çəkən və yalançı “millətpərəstlik” örtügü (maskası) altında özünü gizləmiyən və millətbaz olmayan şəxs bu işlərə və bu əməllərə diqqət yetirməlidir və gələcək vəxamət və təhlükələri nəzərdə tutub sual etməlidir ki, aya, dəvam edib də şiddətlənməkdə olan bu hadisələrə qarşı cəsi tədbirlər görmək lazımdır, ya yox?

Tədbir vacibdir və əzəldən vacib idi. Lakin indiyə kibi görülən “tədbirlər” necə ki, görürük, heç bir hüsni-nəticə verə bilmədi. İndi isə ciddi tədbirlər görmək vacibdir. Hal-hazırda neçə-neçə firqələrin bu əhvala dair nəzərləri bizə məlumdur. Bu firqələr dəxi keçən “tədbirlər”in və əzoncümlə “sülh və səlah” komisyonlarının puç və bihudə olduqlarını görüb də gələcəyə dair təsəvvürlərini izhar etməklə bərabər öz tərəflərindən dəxi əqidələrincə həqiqi saydıqları tədbirlər təklif ediyorlar. Məsələn: erməni sosial-demokratiya partiyası, bizim ictimaiyyun-amiyyun firqəsi ilə bərabər isbat ediyorlar ki, hal-hazırdaki tərzi-idarə (rejim) in vücudu ilə ölkənin sükut və istirahəti-tamməsi, yəni bilmərrə sakit və salim olması mümkün degildir. Bainhəmə bu tərzdə bir tədbir təklif ediyorlar ki, bu ixtişaşın qəti yalqız bir Qafqazın zəhmətkeş hissəsinin əlilə mümkün ola bilər. Binaənileyh haman zəhmətkeşlərdən, yəni füqərayi-kasibə deyilən fəhlə ilə kəndçi sinfindən cəmiyyətlər təşkil edib ixtişaşı qət etmək işini onlara həvalə etməlidir. Lakin əvvəlcə təşviqat və təhrikat vasitəsilə bu füqərayi-kasibə firqəsini o məqamə yetirməlidir ki, onlar işin əslindən xəbərdar olub öz xeyir və şərlərini qansınlar.

Bu nəzər və bu tədbiri hər halda təqdir və təhsin etməmək olmaz. Bu yaxşıdır. Lakin iş buradadır ki, bu tədbirin işə qoyulması çox uzun çəkər, istər ermənilərin və istər biz müsəlmanların kəndçi qismini xeyir və şərr tanımaq məqamına gətirmək üçün neçə illər sərf etmək lazımdır. Halbuki, bu böhranlı zamanda iti, əsərli tədbirlər görmək lazımdır.

Ermənilərin digər bir firqəsi ki, onun içində hər sinif və silkdən olanı vardır, bu ixtişaşın hamısını polisənin üstünə yıxır və ah provakator!-deyə söylənir. Lakin məəttəəssüf bu firqənin sözlərinə inanmaq müsəlmanlardan ötrü çox çətin və çox da qorxuludur. Çünki, bu iki ilin ərzində biz qonşularımızın içinə və çölünə, üzünə və astarına yaxşıca bələd olub bilaxirə bunu dəxi duyduq ki, bunlar provakator ismi ilə yalqız o çinovnik və məmurları adlandırırlar ki, onlar provakatorluqlarında müsəlman tərəfini gözləyib, erməniləri bizim ayağımıza verirlər. Amma o polisə sahibləri ki, erməni tərəfdarı olub fitnə və fəsadlarını müsəlman başında çatlatmaq istiyorlar. Haman erməni firqəsinin yanında ən adil və ən insaflı qulluqçu hesab olunurlar... Odur ki, bunların “Filan məmur çıxsın, filan məmur təyin olunsun” –deməklərinə biz bir o qədər etimad və etibar ilə baxa bilmiyoruz degil, hətta xoşlamiyoruz da. Gah vəqt bunlar öz “xozeyn”ləri üstünə tökülməgə layiq olan təqsiri bizim bəgbəstlərimiz, ağalarımız və xanlarımız üstünə töküb qəti surətdə diyorlar: bu bəglər və xanlar və ağalar olmasa, Qafqazda bir damcı da qan tökülməz! Lakin bu sözləri deyib də onlar öz-özlərini aldadırlar və öz vicdanlarının sədasına müxalif danışdıqlarını batinən iqrar ediyorlar, çünki, bizim bəg, xan və ağalarımızın kim olub-olmadığını ermənilər özləri bizdən yaxşı tanıyırlar. Ümumiyyət etibarı ilə bu firqənin sözü, nəzəri və təklif etdikləri tədbirlər boş və bimənidir. Və nəzəri-etibara layiq degildir. İndiyə kibi ölkəmizdə ixtişaşa qarşı ittixaz olunan “tədbirlər” bu firqənin səlahdidilə olmuşdu. Fəqət məlum olduğu üzrə onlardan bir şey çıxmamışdı.?

Biz müsəlmanlar dəxi rus məmurlarının provakatorluqlarını iqrar və etiraf edib də, erməni “daşnaksuyun” firqəsinin də bu ixtişaşın dəvamına səbəb olduğunu anlıyıb ölkənin sakitlik və rahətligi xatirəsi üçün tələb ediyoruz ki, provakator olan məmurların bərkənar olması ilə bərabər onların əlində kor alət olan “daşnaksutyun” firqəsi dəxi daxılıb puç olsun. Əlbəttə, bizim bu tələbimizə tez əncam verilsə, ixtişaş tez bir zamanda sükunət və rahətligə mübəddəl olar. Bu şübhəsizdir. Lakin iş buradadır ki, bizim bu haqq-tələblər tez bir zamanda əncəmpəzir ola bilməz, çünki, doğrudur erməni cəmaətinin özü bu halda öz “mühafiz”ləri olan “daşnaksuyun”dan incikdir. Amma bainhəmə illər ilə təşkil və təqviyə edilmiş bu firqə bu gün özünü öz cəmaəti arasında öylə möhkəmləndiribdir ki, tez bir zamanda puç olması çox məhaldır. Onun terror vahiməsi hələ cəmaətin canından çıxmıyıbdır...

Bəs nə etməli?

Məlumdur ki, ixtişaş və qan tökmək olmamaqdan ötrü lazımdır ki, provokasiya olmasın. Bu provokasiya həm hökumət tərəfindən ola bilər və həm də hər iki cəmaətin ərzəl və dəni şəxsləri tərəfindən. Və saniyən bir qanlı hadisə vaqe olandan sonra səy etmək lazımdır ki, bu hadisə təkrar dəvam etməsin və sair yerlərə yayılmasın. Bu da o zaman mümkündür ki, qanlı hadisəyə səbəb olan şəxslər bilatəxir adilanə, lakin şədid cəza və tövbixə yesinlər, yəni təkrar ediyoruz, ölkəni bari heç olmasa indiki halına nisbətən sükunət və rahətlik üzrə saxlamaq üçün lazımdır ki, ümdə diqqət iki şeyə cəlb olunsun: provokasiyanın olmamağına və müqəssirin bilatəxir layiqincə cəzalanmasına, zatən bu düşmənçilik, bu iki millətin arasına kənar əlilə soxulmuş bir şeydir, əsası degil. Binaənileyh kənardan gəlmiş bu düşmənçiligi yuxarıda zikr olunan tədbirlər ilə rəf etmək mümkündür. Lakin bu şərtlə ki, o tədbirlərin tətbiqində heç bir qüsur və müsamihə olmasın.

Üzeyir HACIBƏYLİ

(Ardı var)

Şirməmməd Hüseynov

525-ci qəzet.- 2010.- 14 noyabr.- S.20-21.