Nəşrlərdə kənara qoyulmuş mətbu əsərləri

Milli iftixarımız Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 125 illiyi tamam olur. Bu tarixi xalqımız milli bayram kimi qeyd edəcəkdir. Hazırlıq işləri artıq başlanmışdır. Üzeyir bəyin, onun zəngin irsinin pərəstişkarı kimi mən də, neçə ildir ki, bu dahi şəxsiyyətin yaradıcılıq irsini, xüsusilə bu vaxtadək olan nəşrlərdə kənara qoyulmuş, hətta heç yerdə adı belə çəkilməyən mətbu əsərlərini aramaqla məşğulam. Hələlik 1904–1917-ci illərdə dövri mətbuat orqanlarında dərc olunmuş 150-dən artıq əsərini toplamış, onları ərəb əlifbasından müasir əlifbaya çevirmişəm. Bu əsərlərlə oxucuları “525-ci qəzet” vasitəsilə tanış etmək istədim.

Toplayanı, ərəb əlifbasından latın qrafikasına çevirəni və lüğətin tərtibçisi:

Şirməmməd Hüseynov

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

ORDAN-BURDAN

Evlənmək məsələsi

Dünyada hər bir şey asandır, amma bircə şey çətindir.

O şey – Evlənməkdir.

Bu əyyamda bizdə hər bir şey “aziatski” və “yevropeyski” olduğuna görə arvadlarımız da həmçinin “aziatski” və “yevropeyski”dir.

“Aziatski” – yəni oxumamış arvad almaq çox asan şeydir və nəticəsi də qorxulu deyildir. O iş at almaq kimi bir şeydir.

Məsələn:

Sən istəyirsən bir at alasan, pulun da var. Gəlirsən dəllal yanına, o sənin üçün bir at alır. Sən o atı gətirib töylədə bağlayırsan. Lazım olanda minirsən, olmayanda at tövlədə qalıb arpa-samanını yeyir. İndi bu gün sən özününkünü tövlədə qoyub gedib bir ayrı at minsən və ya fayton minəsən və ya lap eşşək minəsən, öküz minəsən, sənin tövlədəki atın heç vaxt deməz ki, ey mənim sahibim, nə üçün mən burada ola-ola sən gedib ayrı şeyə minirsən? At bu sözü deməz.

Bəs oxumamış arvad almaq da buna bənzər bir şeydir. Məsələn, sən arvad almaq istəyirsən. Anana və bacına deyirsən ki, get mənim üçün bir qız al. Anan, ya bacın çarşabını başına salıb gedir, oranı axtarır, buranı axtarır, axırda öz xoşuna gələn bir qız seçir. Sən də o qızı alırsan. Qız olur sənin arvadın və oturub evdə saqqızını çeynəyir. İndi bu gün sən durub... ya gedəsən və ya pulunu qumarda uduzasan və ya “piyanskə” olsan və ya “matışkə” saxlayasan – sənin arvadın heç vaxt deməz ki, vay mənim sahibim, neçün mən burada dura-dura sən pis-pis işlər görürsən? Arvad bu sözü deməz.

Amma oxumamış arvadın evinə gedərsən, otaq səliqəsiz, zir-zibil, çirk, toz-torpaq.

Süpürən yox, süpürtdürən yox. Balış üzü, keçinəcək, ərinin tuman-köynəyi sapsarı.

Yuyan yox, yudurtduran yox. Uşağın burnunun fırtığı ağzının suyuna qatışıbdır.

Silən yox, sildirən yox. Uşağın üzünü it yalasa doyar.

Təmizləyən yox, təmizlətdirən yox. Ona görə bizim elm oxumuş və kamal qazanmış cavanlarımız “aziatski” arvad almaq istəmirlər. Onlar axtarıb “yevropeyski”sini tapırlar.

“Qıraxmal” taxan cavanlarımızdakı onların bir çoxu sövdəgər oğlanlarıdır və özləri də türk dilini “matışkə”lərdən ögrənibdirlər-elmli cavanlarımızın bu işini görüb “həvəsə” düşürlər və diyorlar ki:

–Kərbəlayi Novruzun oğlu hərçənd “kurs” qurtarıbdır, amma onun heç dövləti yoxdur, bununla belə gedib bir oxumuş müsəlman qızı aldı. Mən hərçənd kurs qurtarmamışam, amma pulum çoxdur, gərək mən də oxumuş qız alam.

“Qıraxmal” taxan cavan bu həvəsə düşüb özünü vurur cavanlar oxumuşlar cərgəsinə: diyor, danışır, gülür, cibindəki puldan söhbət salır, barmağındaki brilyant üzügü göstərir və elmi-kəmali göstərmək üçün diyor: on kərə Məskoyə getmişəm, iki kərə Fitilbörkə, bir kərə istədim Parijə gedim, amma tək səbir gəldi. Qərəz bir növlə oxumuş qız alır.

Alandan sonra həvəsi yatır. Axşam durur bir yerə getməgə, arvad soruşur ki, hara gedirsən? Diyor: heç, yoldaşlarımgilə gedirəm. Arvad diyor: mən də gedəcəgəm. Bu razı olmuyor ki, orada qumar oynanılacaqdır, şərab içiləcəkdir. Arvad diyor: öylə isə mən səni o cürə yerə qoymaram.

–Qoymazsan?

–Bəli, qoymaram!

“Qıraxmal taxan” görür ki, xeyr, bu oxumuş arvad xətalı şeydir. Bu bunun əl-ayağını bağlıyacaqdır. Diyor, vaxsey, mən özümü əcəb işə saldım!... fikir edir və diyor ki, yaxşı, əlbət bir gün olar özümü salaram Məskoyə.

O gün olur, cavan gedir Moskvaya və şəhərə varid olan kimi özünü ölü kimi salır “kafeşantan”lara... Matişkələr düzülür bunun dörd ətrafına, arvad-filan yaddan çıxır. Kef, nə kef! Pul xəzəl kimi səpələnir. Hər gecə belə, hər gecə belə ...

Amma heyf iş belə gətirir ki, bunun oxumuş arvadının student qardaşı və bir qohumu Moskvada olub, cavanın bu hərəkətini görür və diyor ki, filankəs, bu yaxşı iş degildir ki, sən edirsən. İndiyə qədər kef çəkirdin, çünki subay idin. Axmaq, indi evli adamsan. Arvadın da oxumuşdur. Belə şeyləri eşidib bilsə, səndən inciyər və razı olmaz ki, azarlı matişkələrdən sonra gedib onu da azara salasan.

“Qıraxmal taxan” cavan görür ki, evlənmək onun üçün böyük əngəl oldu. Diyor, yox gərək evə qayıdan kimi arvadı çadralayam. Çünki çadrası olsa, danışmaz. Amma arvad çadraya girmək istəmiyor. Dava düşür, qalmaqal çıxır, səs-küy qalxır, axırda baş yarılır. Qərəz çox pis-pis işlər əmələ gəlir və “qıraxmal taxan” cavan diyor ki:

O günə bir daş düşə idi ki, mən oxumuş arvad almaq fikrinə düşdüm ... Baisin evi yıxılsın!

Pəs bundan məlum olur ki, elm və kəmalı bir “qıraxmal taxıb” “guşbərə papaq” geyməkdən ibarət bilən cavanlardan ötrü oxumuş arvad almaq “xətadır”. Məsəl var ki: zər qədrini zərgər bilər.

Filankəs

“İqbal”, 25 sentyabr 1912, № 170

ORDAN-BURDAN

Ah! Martınov ki getdi-heç nə! Genə olacaq “köhnə hamam, köhnə tas”.

–Yəni necə?

–Yəni yenə ki, gənə qoçuluq, adam öldürmək, soyğunçuluq-hamısı tazədən başlanıb məişətimizi korluyacaqdır!

Bu gün cəmaət əfradi ağzından belə-belə sözlər eşidilməkdədir.

Bu sözləri ağızlara alıb deyənlər axırda özlərinə təsəlli verib bunu da əlavə eləyirlər:

–Görək, bəlkə tazə qorodonaçalnik bu barədə Martınovdan şiddətli və ondan da zirək olacaqdır!

Sonra da:

–Allah eləsin, elə olsun!-deyib işlərinə məşğul olurlar...

lll

Ruslar diyorlar ki: Asiya adamlarını “ögrətmək” üçün zor və güc lazımdır! Zor və gücdür ki, Asiya adamları onun qabağında əl bağlayıb, boyun bururlar və qurdluğdan çıxıb quzuya dönürlər.

Keçən gün “R.S” (“Russkoye slovo”-Ş.H.) qəzetəsinin müxbiri İranın tazə vəzirləri olan Fərmanfərmanı, Sibəhdari-filanı tərifləyib, yaxşı piliyib qurtarandan sonra, axırda diyor ki: Amma hamısından yaxşı rus qoşununun gücü və zorudur. Çünki Asiya adamlarının yaxşılığı və yamanlığı güc və zordan asılıdır!

İndi Fərmanfərma və Sipəhdarlar ilə işim yoxdur: onlar özləri bilərlər. Mən qatışmayacağam!

Bizə qalsa, –axı biz də Asiya adamlarındanıq. Biz gərək bu cürə sözlərdən inciyək: çünki insanı “ögrətmək” üçün Allahtəala ağız, dil, söz yaradıbdır. Zor və güc isə heyvanı ögrətmək üçün yaranmışdır. Çünki heyvan dil bilmiyor, söz qanmiyor, başa düşmüyor.

Ancaq incimək iki cürədir, bir var ki, inciyib-inciməkligində qalasan, bir də var ki, inciyib, incidilməgə layiq olmadığını bildirəsən.

Heyflər olsun ki, biz ancaq inciyib və inciməkligimizdə də qalanlardanıq!

lll

“Asiya adamlarını ögrətmək üçün zor və güc lazımdır”.

“Ögrətmək” iki şeyə olar:

Yaxşı işə ögrətmək, bir də pis işə ögrətmək.

Bu saət biz yaxşı işə ögrətmək xüsusunda danışırıq: bu iş: adam kimi dolanıb qoçubazlığı, adam öldürməgi, soyğunçuluğu aramızdan götürüb bilmərrə tərk eləməkdir.

Martınovdan qabaq bu pis hərəkətlər müsəlmanlar içində kəmali-tərəqqidə idi. Martınov gəlib güc və zor göstərdi: qoçubazlıq bir dərəcəyə qədər yatdı, tək-tük oldu.

Deməli, bu cürə pis-pis hərəkətləri aramızdan götürmək üçün biz müsəlman cəmaətinində qüdrət yox idi. Bu pisligin əlində aciz və naçiz qalıb, ax-vay eləməkdən başqa əlimizdən heç zad gəlmiyordu. Sonra hökumət adamının güc və zoru ilə işə əncam tapılmağa başladı.

Pis-pis işləri aradan götürmək üçün bir hökumət mübarizəsi var, bir də cəmaət mübarizəsi. Bizim cəmaətimiz də heç bir orqanizatsiya olmadığına görə, pis-pis işlər ilə mübarizə eləmək orqanizatsiyamız da yoxdur. Odur ki, bu cürə pis işləri aramızdan götürmək üçün bütün ümidimizi ancaq martınovlara, yəni hökumət mübarizəsinə bağlamışıq...

Özümüzdə qüdrət yoxdur: bacarıqsızıq, acizik, bişüuruq. Odur ki, Martınov gedib-deyə təşvişə düşürük ki, genə qoçubazlıq, adam öldürmək və soyğunçuluq başlanacaqdır. Və təsəllimiz də budur ki, bəlkə tazə qorodonaçalnik dəxi bu barədə Martınov kimi zirək olacaqdır!...

Bu cürə təşvişə düşənlər, rusların “Asiya xəlqini zor və güc ilə ögrətmək olar” etiqadına qol qoyan kimi, müsəlman cəmaətinin də bu işdə bişüur, bivec, qüdrətsiz və bacarıqsız olduqlarına da qol qoyurlar.

Yaxşı da eliyorlar, həqləri vardır!

Çünki:

– Həqiqət meydandadır!

Filankəs

“Yeni İqbal”, 27 dekabr 1915, № 192

fərmanfərma-buyuran, əmr edən

sibəhdar-qoşun böyüyü

ORDAN-BURDAN

Birdən görürsən ki, su çəkdiyin yerdə “ip” qırılıb “dol” düşdü quyunun dibinə. Gedib “çəngəl” götürürsən, quyuya salıb buluyursan, buluyursan, axtarırsan, axtarırsan. Hərgah dol çəngələ ilişib çıxdı – qübbə əlmorad! Yox çıxmadı – gərək xərc qoyub “kənkan” gətirəsən! Qərəz çətin iş!

Odur ki, bu əhvalat zərbülmisal olub diyorlar ki:

–Filan iş elə bil ki, quyunun dibindən çıxır!

lll

İndi mən də diyoram ki:

– Müsəlmanın işi elə bil ki, quyunun dibindən çıxır! Yəni o qədər çətinlik ilə əmələ gəlir ki, axırda adam lap həvəsdən düşüb az qalır ki, çəngəli də buraxsın quyunun dibinə!

Bir görün ha türk dili dərsi verə bilən müəllim nədir ki, –o da lazım olanda tapılmıyor! Bakı direksiyasının Bakıdaki ikiillik müəllimlər kursuna bir nəfər türk dili dərsi verə bilən müəllim lazımdır:

– Müəllim tapılmıyor!

Erməni dili dərsi verən müəllim əvvəl gündəncə tapıldı! Ermənilərə nə var: onlar həmişə hazırdırlar. Müəllim lazımdır-əlini at sağa müəllim çıxsın, incinar lazımdır-əlini at sola-incinar çıxsın! Amma iki-üç aydır ki, direksiya axtarmamış yer qoymuyubdur. Soruşmamış adam qalmayıbdır. Elan verməmiş qəzet buraxmıyıbdır-türk dili müəllimi tapılmır ki, tapılmır!

Öldür-tapılmıyor!

Belə olan surətdə, əlbəttə, ya gərək “çəngəli” əlindən buraxıb birkərəlik qəti-ümid olasan, yada ki, “kənkan” çağırasan ki, gəlib “quyu”nun dibini axtarsın ki, bəlkə bir nəfər türk dili bilən müəllimin qulağı onun əlinə keçə ki, çəkib bayıra çıxarda.

Hər işin bir “orası” və bir də “burası” var.

Bu işin “orası” budur:

Hərgah bu kursda oxuyan müsəlmanlar türkcə savadlıdırlarsa, o halda daha onlara müəllim nəyə lazım?

Hərgah savadlı degildilərsə, onda da müəllim lazım degildir. Çünki kurs ikiillikdir: və iki il ərzində türkcə nə oxumaq olar ki, hələ oxuduqdan sonra şagirdlərə dərs verməlisən!

İndi gələk “burasına”:

Kursda beş nəfər erməni və on iki nəfər müsəlman olub, ermənilərin erməni dili müəllimi var. Amma müsəlmanların yoxdur. Bunun adına rusca “nenormanıye yavleniye” diyərlər ki, tərcüməsi müsəlmanca budur:

– Məzəli iş!

Hər halda bu “məzəli işin” səbəbinin səbəbi başqa bir şey olmuyub, məna odur ki, müsəlmanın hər işi quyunun dibindən çıxır! Yəni necə ki, bizə mötəbər mənbədən xəbər veribdirlər, dərs verən tapılmıyormış!

Filankəs

“Yeni İqbal”, 30 dekabr 1915, № 195

dol-dolça, vedrə

qübbə – yarımdairə şəklində çatılmış taz

əlmorad – qısasını desək

Üzeyir HACIBƏYLİ

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2 oktyabr.- S.21.