Azərbaycanda ailə ənənələri: milli və etnik əlamətlərə tarixi-etnoqrafik müstəvidə baxış

(Əvvəli ötən sayımızda)

Bir neçə kəlmə də rus əhalisinin ailə məişəti və bununla bağlı adət-ənənlər haqqında mövcud olan qeydlərə nəzər salaq. Rus ailəsi özünün etnik xüsusiyyətlərinə görə, yerlilərdən xeyli fərqlənmişdir. Patriarxal azərbaycanlı ailəsindən fərqli olaraq, rus ailəsi bərabərlik əsasında qurulmuş, qadın kişi ilə eyni hüquqa malik ailə əsasən oğlan və qızın ümumi razılığı əsasında təşkil olunmuşdur. Sektantlar arasında evlənmə həddi 15-16 və ya 19-20 yaş hesab olunurdu. Həm də ərə gedən qız oğlandan 2-3 yaş böyük olardı. H.Kalaşevin yazdığına görə, qızların 14-15 yaşında ərə verilməsinə az təsadüf olunurdu, 18-20 yaş isə qızlar üçün münasib ərə getmə dövrü sayılırdı.

Qeyd edilir ki, rus ailələrində nikaha girmək oğlan və qız tərəfindən həll edilər, ata-ana isə bunu tamamlayardı. Rus kəndlərində qızın seçilməsi üçün həm də şərait mövcud idi. Belə ki, bayram günləri qız və oğlanlar dəstə-dəstə kəndin kənarlarına gəzintilərə çıxar, burada çalıb-oynayar və beləliklə fürsətdən istifadə edib bir-birinə nişanlı tapardılar. Qış vaxtları isə belə görüşlər evlərdə keçirilərdi. Gənclərin bir-birini tanımasından, bir-birinə bələd olub, öz aralarında həyat qurmaq məsələsinə həll etdiklərindən sonra valideynlər işə qarışardı. İvanovka kəndində mövcud adətə görə, oğlan evindən qız evinə elçi göndərilərdi. Ruslarda buna “svaşka” deyilərdi. Elçi qızın razılığını alıb, bunu oğlan evinə bəyan edər və oğlan bunun müqabilində qız evinə “kladka” adı ilə 15 rubldan 100 rubladək başlıq aparardı. Pulu qızın atası və ya anası qəbul edər, qız isə buna cavab olaraq oğlana ərə getməyə razılıq nişanəsi kimi ipək yaylıq bağışlayardı. Nişanlı olmasını göstərmək üçün oğlan həmin yaylığı bir müddət boynunda gəzdirməli idi. Qıza verilmiş pul isə onun şəxsi mülkiyyəti sayılardı, bu pulu anası saxlayardı. Bundan sonra ailələr arasında qohumluq münasibətləri başlar, toy ərəfəsində ata-analar toyun keçirilməsi, qızın cehizi, oğlan evinin qız evinə köməyi haqqında sövdələşmələr aparılardı. XX əsrin birinci yarısında Azərbaycan etnoqrafiyasında müəyyən qədər ailə-nikah məsələlərinə toxunulmuşdur. Ə.Ələkbərov XX əsrin 30-cu illərində apardığı tədqiqat nəticəsində belə bir qənaətə gəlir ki, kürd ailəsində qadının kölə vəziyyətində olmasının səbəbi dini fanatizmdir. Kürd ailəsində oğlanın doğulması sevinclə, qızın doğulması isə təəssüflə qarşılanırdı. Patriaarxal xarakter daşıyan kürd ailəsində qadınlar yaşmanır, çadrada gəzir, gəlin çox vaxt qaynana və qaynatadan gizlənirdi. Atası isə qızı istənilən oğlana ərə verirdi, gənclərin rəyi nəzərə alınmırdı.

Onu da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin 30-cu illərində Stalin repressiyası, ikinci dünya müharibəsi, müharibədən sonra da repressiyaların dayanmaması və s. proseslər Azərbaycan etnoqrafiya elminin inkişafına öz mənfi təsirini göstərmişdir.

XX əsrin 30-cu illərində repressiyaya məruz qalan Ə.Ələkbərovun əsərlərinin yalnız 1960-cı ildə kitab halında işıq üzü görməsi, 1946-cı ildə “Quba şəhərinin toy adətləri” adlı kitabı nəşr olunan R.Babayevanın şəxsən Mir Cəfər Bağırovun istehzası ilə üzləşməsi sadaladığımız proseslərin məntiqi nəticəsi idi.

Çox təəssüf ki, XX əsrin ikinci yarısında ailə-nikah məsələlərinin etnoqrafik baxımdan öyrənilməsinin ilk təcrübəsi birbaşa olaraq, Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin rəhbəri Mircəfər Bağırovun tənqidi və təzyiqi ilə üzləşib. R.Babayevanın Qubanın ailə-nikah məsələləriylə bağlı əsəri Mircəfər Bağırovun birbaşa hücumuna məruz qalıb. Bu əsərə iztehza olunması Kommunist Partiyasının etnoqrafik tədqiqatlara yanaşmasının ən bariz nümunəsi idi. XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan etnoqrafiyasında daha sürətlə və geniş şəkildə tədqiq olunmağa başlayan sahə ailə məişəti, ailə-nikah münasibətləridir. XX əsrin 50-ci illərinin ortalarında keçmiş SSRİ-də hakimiyyət dəyişikliyi, Stalin repressiyalarına son qoyulması, şəxsiyyətə pərəstişin nəticələrinin aradan qaldırılması cəmiyyətdə bir “yumşaltma” yaratdı. Buna baxmayaraq, ötən əsrin ortalarından başlayaraq “sosializm cəmiyyəti qurmaq” üçün onun əsasların yaratmaq məqsədilə siyasi sifariş cəmiyyətin bütün sahələrində olduğu kimi, ictimai elmlərdə, o cümlədən etnoqrafiya elmində də özünü göstərməyə başlamışdır. “Sovet ailəsi” termini, cəmiyyətdəki ailə-nikah münasibətlərini bu qəlibə uyğunlaşdırmaq cəhdləri tədqiqat mövzularının seçilməsinə, tədqiqatların ruhuna mənfi təsir göstərmişdir. Ancaq Azərbaycan ailəsinin tarixi formaları, nikah növləri, toy, dəfn adətləri, ailədaxili münasibətlərin sistemi yaradılmışdır. Etnoqraflar torpaq və təsərrüfat münasibətləri, nəsil əlaqələri və s. məsələlərdən asılı olaraq Azərbaycanda kiçik və böyük ailələrin mövcudluğunu, xüsusiyyətlərini araşdırmışlar. Məhz XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan etnoqrafiyasında nikah növləri təsnifatlandırılmağa başlanılır. Bu proses 50 il ərzində yeni tədqiqatlarda özünü göstərir. Bəzən terminlər, adlandırılmalar bir-birindən fərqli olsa da, amma ailə-nikah münasibətlərinə bir-birindən bir o qədər də fərqlənməyən yanaşmalar üzə çıxırdı. Bu illər ərzində Azərbaycanda tarixən təkkəbinli və ikiarvadlı nikah formaları, ekzoqam, enloqam nikah qaydaları, köbəkkəsmə (beşikgərtmə), levirat, sororot, kuzen nikah adətləri, qızqaçırma və toy ilə nikahagirmə formaları təsdiq edilirdi. Toy adətlərinin təsnifatında da ciddi fərqlər yoxdur. XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan etnoqrafiyasında toy qızın bəyənilməsindən nişan aparılmasına qədər birinci mərhələyə, qızın nişanlanmasından toya qədərki ikinci mərhələyə, toyun başlanmasından gəlinin ər evində üzə çıxarılmasına qədərki üçüncü mərhələyə bölünür. XX əsrin ikinci yarısında azsaylı xalqların və etnik qrupların ailə və nikah məsələlərinin öyrənilməsi də genişlənir. XX əsrin birinci yarısında, eləcə də ikinci yarısının ilk onilliyində ailə-nikah məsələləri ilə bağlı məsələlərin öyrənilməməsinin bir səbəbi də konkret siyasi qadağalarla bağlı idi. Bolşevik-sovet rejiminin qanlı repressiyaları, İkinci Dünya müharibəsi başqa xalqlarda olduğu kimi, azərbaycanlıların da ailə sistemində dəhşətli iz buraxmışdı. Həm bu fakt, həm də ailə-nikah məsələlərinin öyrənilməsi xalqın milli kimliyi ilə məsələlərin üzərinə işıq saldığından tədqiqatların istiqamətləri dəyişdirilmişdir. Kolxozçu ailələrin, fəhlə ailələrinin, ümumiyyətlə yeni sovet ailəsinin yaranması ilə bağlı mövzulara daha çox önəm verilirdi.

Ancaq ailə-nikah məsələlərinə daxil olan yas adətləri, əksər hallarda keçmişin və şəriət qaydalarının tənqidi üzərində qurulduğundan kifayət qədər etnoqrafik material olmasına baxmayaraq, etnoqrafik izahına tam tapmır. Ailə və nikah münasibətlərində ən az öyrənilən ailədaxili münasibətlərdir. Ailədaxili münasibətlərin (uşaq tərbiyəsi, qadının vəziyyəti və s.) tədqiqinə adətən, yeni “sosializm cəmiyyəti” quruculuğu baxımından yanaşılır. Məhz ailə-nikah məsələlərindən çıxış edərək ötən əsrin 80-ci illərində etnososial mövzulara maraq artır.

Maraqlıdır ki, Azərbaycan etnoqrafiya elmində ilk elmi dərəcələrə layiq görülən alimlər məhz ailə məişətilə bağlı tədqiqatlar aparıblar. H.A.Quliyev “Azərbaycan kolxozçu kəndlilərinin sosialist mədəniyyəti və məişəti (Quba rayonunun materialları əsasında)” 1953-cü ildə dissertasiya müdafiə edib və elmlər namizədi alimlik dərəcəsinə layiq görülüb. Dissertasiyada qadınların vəziyyəti, ailə başcısı, ailədə əmlak məsələsi, ailənin gəliri, ailədə uşaqlarin tərbiyəsi, ailə-nikah məsələləri, toy və doğum adətləri əksini tapib. H.Quliyev sonrakı illərdə ailə münasibətlərinə başqa əsərlər də həsr edib.

M.İ.Atakişiyeva isə elə həmin il “Azərbaycanlıların ailə məişəti keçmişdə və indi (Xaldan rayonunun materialları əsasında)” adlı dissertasiyanı müdafiə edib və elmlər namizədi adı alıb. R.Babayeva Abşeron toylarının elçilik, nişan (bu mərhələdə oğlan evi üzük və şal gətirərdi), paltarkəsdi (toy paltarlarının tikilməsi), sərpayı (yaxın qohum qadınlar toplaşardılar, “başıbütöv” qadın gəlinin başına xına qoyardı), xinə-nahana (xına və hamam gecəsi) bölündüyünü yazır. Müəllif sırf dövrün ideoloji tələblərindən irəli gələrək, qeyd edir ki, XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrdə oktyabr inqilabınadək azərbaycanlılar arasında nikah sırf iqtisadi məsələlərə görə bağlanırdı: “...Əksər valideynlər sosial baxımdan bərabər olan yaşlı dul kişiyə qızlarını vermirdilər. Bu vəziyyətdə evlənmək istəyən dul kişi daha aşağı təbəqədən arvad seçməli idi və ya öz təbəqəsindən dul qadın ilə evlənməli idi. Yüksək təbəqədən olmayan qadın üçün daha yüksək təbəqədən olan dul kişi ilə nikaha girmək şərəf sayılırdı”. Valideynlərin nikaha razılıq verməməsi, onların aralarındakı düşmənçilik və maddi vəziyyətə görə, oğlanın “qızqaçırmağa” üstünlük verdiyini bildirən müəllif hərdən toy xərclərinin ödənməsi üçün vəsait olmadığından yalançı qızqaçırmağa əl atıldığını, amma kəbin bağlanılanadək qızın evdə qonaq sayıldığını göstərir.

R.Babayeva məqaləsində monoqam (təkkəbinli), poliqam (çoxkəbinli) və siğə (müvəqqəti nikah) haqqında məlumat verir, şəriət qaydaları oğlan üçün 15 yaş, qız üçün 9 yaşda nikaha icazə versə də, əksər hallarda oğlanların 18 yaş, qızların isə 12-13 yaşda nikaha girdiklərinə bildirir. Məqalədə kəbin, kənd yerlərində evlənənlər üçün yeni ev tikilməsi, toy zamanı oğlan evinin qız evindən oğurluq etməsi adəti və s. barədə də məlumat verilir. R.Babayeva bildirir ki, qızın valideynlərinin nikaha etirazı və oğlan ailəsinin maddi çətinliyi “qız qaçırmağa” gətirib çıxarırdı.

XX əsrin birinci yarısında ailə və nikah məsələləriylə daha çox başqa elm nümayəndələri məşğul olmuşlar. Məsələn, R.B.Əfəndiyev “başgərtmə” nikah forması haqqında araşdırma aparıb: “Əgər iki qohumun eyni vaxtda iki uşağı olub və bunlardan biri qız, o biri oğlandırsa, onda onları beşikdəcə nişanlayırdılar və uşaqlar böyüyəndə nikaha girirdilər”.

Q.T.Qaraqaşlı apardığı müşahidələrə əsasən, XX əsrin əvvələrində Qazax qəzasında 30-40 nəfərlik böyük ailələrin olduğunu yazır. Azərbaycanla bağlı tarixi-etnoqrafik ədəbiyyata dair araşdırmalara görə. “Azərbaycanlılarda müxtəlif tarixi dövrlərdə ailə və nikahın tədqiqi yolunda çoxlu çətinliklər vardır. Bunun əsas səbəbi ailə və nikaha aid qədim yazılı mənbələrin yoxluğudur. Bu barədə etnoqrafik səziyyəli yazılı məlumatlar XIX əsrin əvvələrindən başlayaraq Qafqazda olmuş rus müəlliflərinin əsərlərindədir...Lakin həmin məlumatlar çox ötəridir, azərbaycanlılarda ailə məişətinin bütün sahələrini əhatə etmir, bu əsərlərdə ailə və nikahın tarixi etnoqrafik təhlili yoxdur”. Q.Qeybullayev kuzen, levirat, soorat nikahlarını bir-birindən fərqləndirir: “Kuzen (fransızca, kouzin əmioğlu deməkdir) nikahlar mənşəcə qrup nikahının qalığıdır. Qəbilə quruluşu dövründə nikahlar bir qəbilənin qadınları ilə digər bir qəbilənin kişiləri arasında mövcud idi və bu nikah münasibətləri qrup nikah formasını əmələ gətirirdi. A.İ.Sadıqov və Q.A.Qeybullayev birgə yazdıqları əsərdə qeyd edirlər ki, Azərbaycanda böyük ailələr onun əsasını qoyan şəxslərin adına –lar,-lər şəkilçiləri əlavə edilməklə əvvəlki nəslin hansı sənətlə məşğul olması ilə (məsələn, dəmirçilər), məhəllənin coğrafi mövqeyi ilə (yuxarı, orta, aşağı) və s. adlanırdı. Böyük patriarxal ailələr Azərbaycanda inqilabaqədərki və sovet etnoqrafiyasında öyrənilməyib. Ötən əsrin 60-cı illərində böyük və kiçik ailələrin tədqiqinə diqqət çoxalır. Quba rayonunun materialları üzrə böyük ailələri tədqiq edən Q.Qeybullayev yazır ki, bəzən kiçik ailələr təsərrüfat səbəblərinin təsiri nəticəsində böyük, bölünməz ailələrə çevrilir, bir neçə nəsildən sonra isə əks proses gedir və kiçik ailələr seqmentləşir. Torpaq münasibətlərinin xüsusiyyətləri, primitiv əmək alətləri, nəsil əlaqələrinin güclü qalıqları ailələrin XX əsrin əvvələrinə qədər birgə yaşamasını şərtləndirib. Xüsusən Şahdağ xalqları yaşayan Xınalıq, Qrız, Buduq, Cek, Əlik, Soub və başqa kəndlərdə böyük ailələrin qalması natural təsərrüfatın qalığı idi.

Bəhmən ƏLİYEV

525-ci qəzet.- 2010.- 14 oktyabr.- S.6.