Nəşrlərdə kənara qoyulmuş mətbu əsərləri

Milli iftixarımız Üzeyir Hacıbəylinin anadan olmasının 125 illiyi tamam olur. Bu tarixi xalqımız milli bayram kimi qeyd edəcəkdir. Hazırlıq işləri artıq başlanmışdır. Üzeyir bəyin, onun zəngin irsinin pərəstişkarı kimi mən də, neçə ildir ki, bu dahi şəxsiyyətin yaradıcılıq irsini, xüsusilə bu vaxtadək olan nəşrlərdə kənara qoyulmuş, hətta heç yerdə adı belə çəkilməyən mətbu əsərlərini aramaqla məşğulam. Hələlik 1904–1917-ci illərdə dövri mətbuat orqanlarında dərc olunmuş 150-dən artıq əsərini toplamış, onları ərəb əlifbasından müasir əlifbaya çevirmişəm. Bu əsərlərlə oxucuları “525-ci qəzet” vasitəsilə tanış etmək istədim.

Toplayanı, ərəb əlifbasından

latın qrafikasına çevirəni

və lüğətin tərtibçisi:

Şirməmməd Hüseynov

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

BİR QƏRİBİN HEYRƏTİ

Qərib bir dostum Bakıdan aldığı təəssüratı böylə nəql ediyordu:

Nikolayevski küçənin böyük və gözəl imarətlərini gözdən keçirib tazə gəldigim şəhərin küçə və binalarını görmək üçün mehmanxanədən çıxıb bir nəfər bələd ilə üzü yuxarı gedirdim. Nəzərim üç böyük mülk tərəfə düşdü. Xırda qəsəbcədən gəlmiş adam-cəmiyyəti xeyriyyə və realni məktəb və uprava binaları kibi böyük mülklər. Daha gözümü çəkə bilmirdim. Ancaq bir şey çəkdirdi.

Bir vəqt gördüm ki, üz yuxarı bir çox adam gedir. Amma düşmən qoşunu qabağından qaçmış əsgər kibi bunların hamısının ayaqqabılarının altı gedib: bunlar qədəm atdıqca ayaqqabılarının üzü qalxıb topuqlarına dəgir. Soruşdum bunlar kimdir və haraya gedirlər. Bələdçi dedi ki, bunlar qənd alış-verişçisidir, upravaya gedirlər.

Gördüm bələdçi yaxşı başa sala bilməyəcək, ona görə də haman adamlardan birinə yanaşıb haraya və nə üçün getdiklərini və niyə hamısının başmağı yırtıq olduğunu soruşdum.

Kişi dərin bir ah çəkib uzun bir şikayət başladı. Şikayətinin xülasəsi bu idi ki, guya bunlar hər gün saət 8-dən gəlib upravanın qənd işinə baxan kabinəsi qabağında səf çəkirlər. Saət 9-da “Ağa” təşrif gətiriyor. Bunlar kəmali-ehtiramla səcdə edib qol bağlayaraq hazır dururlar. “Ağa” kabinəyə daxil olub saət birə-ikiyədək öz işini görür. Sonra işini qurtarıb evə qayıtdıqda bir dəfə bunların hamısına xəbər veriyor ki: sabah gələrsiniz.

Sabah yenə haman qərar ilə yığılır, haman təzim edirlər. Saət 2-yədək gözliyorlar. Ağa çıxıb buyurur ki: “bu gün qənd yoxdur”.

O biri gün yenə gəlirlər. Haman mərasim keçir. Saət 2-də ağa çıxıb “sabah saət 11-də gələrsiniz” –deyə uzaqlaşır. Xülasə bu minval ilə tacirlər həftələr ilə iş-güclərini atıb upravada “növbət”ə dururlar. Çəkmələri haman gəlib-getməkdən dağılmış imiş. Hələ bu şəhərin öz adamlarıdır.

Amma bir küncdə də bir dəstə durub söyləşirlər: hamamda tapışmış dərdli arvad kibi hər şeyi unudub ərindən və qayınanalarından şikayət edirlər.

Dedim görüm bunların dərdi nədir. Yanaşıb gördüm birisi diyor ki: bir aydır ki, (...) uyezdindən gəlmişəm. Şaşkovskidən izn almışam. Uyezd naçalniki dəxi teleqraf çəkib alacağım qəndin bütün bir uyezd əhalisi ehtiyacı üçün olduğunu bildirmiş və qənd buraxılmasını təvəqqe etmişdir. Amma bir aydır hər gün gəlirəm-qənd buraxmırlar ki, buraxmırlar. 500 put qənd aparıb 200 manat pul qazanacağam. Amma qabaqca 90 manat qəstin kirayəsi vermişəm. Biri, ikisi, üçüncünü danışdırdım, hamısının dərdi “Ölülər” pyesası oynanan gecə Şəfiqə xanım əfəndiyə şikayət edən xanımın dərdindən çox imiş.

Yəqin ki, “Açıq söz” oxuyanlar o arvadın şikayətini oxuyublar. A kişi, görün dünya necə xarab olub: heç görün arvad da öz dərdini açıq danışıb şikayət edərmi? Heç görün arvadın da dərdi qəzetələrdə yazılarmı?

Biz eşitmişdik ki, arvad dərdini söyləməz. Söyləsə də, barı toyda, təziyədə, hamamda tapışıb danışar, batıb da gedər. Yoxsa gəl teatroda dərdin açılsın danış, sabah da qəzetədə yazılsın rüsvayçılıq olsun-bunu nə Allah qəbul edər, nə bəndə ... Yaxşı olur: nə üçün onları teatra buraxırlar ki, onlar da böylə bədnamçılıq çıxarsın.

Heç bilmirəm bu söz hardan yadıma düşdü. Xülasə.

Qənd müştərilərinin hərəsi bir dil ilə şikayət edirdi. Ancaq məlum oldu ki, hamı bu qədər bədbəxt degil “bəzi xohbəxtlər” olur ki, istədiklərini tez ala bilir. Hamı da bunlara həsəd aparır.

Bən iki şeyə məəttəl qaldım:

Əvvəla, nə üçün bunlara vəqtli-vəqtində qənd verilmiyor. Yaxud, nə üçün “Ağa” bir dəfə demir ki, filan vəqt olacaq. Axır oraya yığışanlar iş sahibidir. Həftələrlə hər gün 5 saət dükanı bağlayıb gələ bilməzlər. (Məxfi qalsın ki, qənd almaq istəyən gərək kildisini də götürüb özü bilzat gəlsin. Odur ki, dükan əksəriyyən bağlı qalır).

Saniyən daha artıq təəccüb burasıdır ki, bu tacirlərin məgər işi, gücü yoxdur, məgər bu bahalıqda ayaqqabılarına heyfi gəlmir?

Bir nəfər

“Açıq söz” qəz., 22 may 1916, № 191

(İlk dəfədir qəzetin mətnindən yenidən çap edilir)

ABAD OLASAN ABADANLIQ

Bitmişdi hər yarağımız,

Qalmışdı saqqal darağımız.

Şəhərimizin abadanlıq işlərinə o qədər diqqət veriliyormuş ki, hər işi düzələndən sonra indi növbət qəzetəsatan uşaqlara çatıyor.

Şəhər idarəsi qorodonaçalnikə müraciətlə istida eyləmişdir ki, küçələrdə əldə qəzetə satan uşaqlar haqqında 1913 sənəsində uprava tərəfindən verilib, qubernator və qorodonaçalnik tərəfindən təsdiq edilmiş olan qərarlara əməl edilməsi üçün tədbirlər görsün.

Məzkur qərarda diyor: Əldə qəzetə satan uşaqlar, yayda ağ və qışda qara mahud fortuka geyməlidirlər. Fortukanın boynu uca, düymələri qabaqdan, özü də altı dənə, papaqlarının qırağı qırmızı mahud, qabağında xüsusi nişan olmalıdır.

Yəni qəzetəsatan uşaqlar hökumət məmurları kimi forma geyməlidirlər.

Bu axır ildə hökumət qulluqçuları forma ilə libas tikdirə bilmiyor; Həmişə zahirpərəstliklə məşhur olan Rusiya məktəbləri uşaqlara bahalıq naminə formadan xaric paltar geyməyə izin veriyor.

Amma rəsmi dəftərxana rəisləri xalqın dərdinə qaldığı bir halda cəmaətin öz nümayəndəsi olan uprava tələb edir ki, gündə beş-üç quruş qazanan qəzetəsatanlar müəyyən forma geyinsinlər.

Bilmirəm uşaqlar aylar ilə qazandıqlarını yığıb bir dəst formalı libas alacaq olursalar, onların yemək-içməyini uprava təmin edəcəkmi? Təəssüflə burasını bildirməmişdir.

Heç bir də insaf deyil ki, Bakı kimi gözəl və abad bir şəhərdə qəzetəsatan uşaqlar forma ilə geyinməsinlər. Əlbəttə, böylə məmur bir şəhərin upravası razı ola bilməz ki, bir qarış torpaq və hər növ zibil ilə dolu olub başdan-ayağa çala-çuxurluqdan gündə iki-üç dəfə at arabası aşan bir küçədə qəzetəsatan uşaq formasız gəzsin.

Amma araba aşmaq deyirəm-deyirsiniz görəsən bu nə təhər olur. Qulaq asınız, mən deyim:

Məsələn, götürəlim Gimnaziçeski küçəni. Məzkur küçə Verxni Naqornudan o yanə daşlanmamışdır. Ona görə yayda toz-torpaq, qışda da palçıqdan keçmək mümkün deyil. Əlbəttə, böylə küçələrdə çala-çuxur dəxi çox olar. Küçənin bir tərəfi ilə o biri tərəfinin yarım arşın təfavütü var. Bu təfavütdən başqa bir də çuxurlar olur. Ona görədir ki, haman küçə ilə gedən arabalar həmişə bir böyürlü qalaraq bir az cəld sürdükdə, atı basmamaq üçün böyrü üstə uzanır ki, rahat getsin. Amma bəzi vəqt olur ki, böyrü üstündə də dayana bilməyərək çoxları havaya qalxıyor.

Bax, haman böylə küçədə qəzetəsatanların forma geyinməməsi təhəmmül olunacaq şeylərdən degildir. Ona görə də abadanlıq komissiyası yaxşı eyləyir ki, bu bahalıqda uşaqlardan forma tələb ediyor.

Ancaq bir şeydən baş aça bilmədim: görəsən, upravanın fikri cəmaətə gülməkdir, yoxsa xəlqi özünə güldürmək?

BİR NƏFƏR

“Doğru söz” qəz., 18 iyun 1916,

№ 15

(Məqalə ilk dəfədir qəzetin mətnindən çap edilir).

istida –xahiş

O YANDAN-BU YANDAN

–Belə də bahalıq olar? Hər şeyə yaxın gedirsən, od qiymətinə! Doğrusu, bir az da belə getsə, daha onda heç; Onda gərək yeməyəsən, içməyəsən, geyməyəsən, tərki-dünya abidlər kimi gedib oturasan bir dağın ətəgində, gecə-gündüz Allaha ibadət edəsən!

–Xeyr a ... Özünü nahaq qorxudursan! Bunlar nahaq, nahaq fikirdir. Nə olub məgər? Çörəkçi çörəyin qiymətini artırıbsa, başmaqçı da başmağın qiymətini artırıbdır. Bəzzaz parçasının qiymətini artırdığı kibi, dəllək də başın qiymətini artırmışdır. Baqqal soğanın, kələmin, kökün qiymətini artırıbsa, dərzi də paltarın qiymətini artırıbdır. Doktor bir manatı iki manat etdigi kibi (özü də qabaqca), qəzetəçi də beş qəpigi yeddi qəpig edibdir. Müxtəsər hərə öz işini əməllicə bilir. Yəni çörəkçi başmaqçıya deyəndə ki, çörəyin girvənkəsi doqquz qəpikdir, başmaqçı da çörəkçiyə deyir ki, başmağın cüfti altı manatdır. Bəzzaz da dəlləgə deyəndə ki, qara çitin arşını dörd abbasıdır, dəllək də bəzzaza deyir ki, başını üç abbasıya qırxıram. Baqqal dərziyə deyəndə ki, acı soğanın girvənkəsi beş şahıdır, dərzi də baqqala deyir ki, donun birini üç manata tikirik. Qərəz hamısı bu ayaqdan! ... Yəni mən demək istəyirəm ki, lap arxayın ol, elə bahalıq-zad yoxdur ki, ondan ötrü də tərki-dünya olub, dağ ətəkinə gedib ibadət edəsən. Çünki bahalıq ona deyirlər ki, ətir girvənkəsi ola on şahı, çörəgin girvənkəsi ola iki şahı, amma dəllək başın birini qırxa bir şahıya, dərzi donun birini tikə on dörd şahıya, baqqal da yumurtanın birini verə bir qəpiyə! Doğrudan da buna deyərlər bahalıq! Yoxsa sən onun kisəsinə zar gəl, mən də viziti edim iki manat! İstəyirsən, çörəgin girvənkəsini çıxar bir manata, əlüstü baqqal da yumurtanın birisini verəcək on şahıya! Böylə olanda yenə bahalıq degil. Bir yandan da ki, Allaha şükür, nə çoxdur indi pul! ... Bizim qədim şəhərdə bir baqqal var imiş, yaz olanda tərəkəmədən biri satmaq üçün tuluğda onun dükanına süd gətirər imiş. Baqqal xalis musurman olduğu üçün tərəkəmənin südünü çəkib təhvil alanda gah olan gücünü gələr imiş tərəzinin daşı olan tərəfinə, gah da pudluğu batman deyə hesab edərmiş! Tərəkəmə də əvvəllər xam olduğu üçün bir söz demiyormuş. Amma sonralar getdikcə ustalaşdığından tərəkəmə baqqala südü evində çəkib gətirər imiş. Bununla belə yenə görərmiş ki, süd əksik gəlir. Nə isə tərəkəmə öz-özünə deyir ki, buna hiylə etməkdən başqa çarə yoxdur. Bu dəfə tuluğun yarısına qədər süd töküb, o biri yarısını da “Paşa bulağı” adlanan bulaqdan su ilə doldurarmış. Tuluğu gətirib baqqalın tərəzisinin gözünə qoyduqda baqqal yenə daş tərəfə güc gələrkən tərəkəmə başını silkələyə-silkələyə deyir imiş: “Heç eybi yoxdur, sən daşa güc gəl, mən də Paşa bulağına!”

Doğrudan da o tərəkəmə demişkən, indi sən qəndə güc gəl, mən də soğana! ...

–Bu sözlər hamısı düzdür, hamısı doğrudur. Axı mən məvacibə qulluq edirəm! ... Bir də qulluqçulardan başqa fəqir-füqəra da var.

–Hə öylə isə sənin də sözün doğrudur. Onda siz qulluqçular ilə fəqir-füqəralar tərki-dünya etməgə həqqiniz var? Yoxsa biz kazinodan, klubdan-filandan əl çəkəsi degilik, çünki imdi hər kəs özünə görə əvvəlkindən çox qazanır. Məgər görmürsən ki, bu axır vaqtlarda “Aşıq Qərib” operası üç dəfə oynandığı halda, yenə bilet çatmır? Halbuki imdiki teatrların tamaşaçılarının çoxu Quba meydanı adamlarıdır? Əgər böylə degilsə, pəs ədəbsiz sözlər nədir?! O gecəki dava nə idi?!

Bir nəfər

“Sovqat” qəz., 9 oktyabr 1916, № 32

cüft-cüt

O YANDAN-BU YANDAN

Bu çərənçi xalamın əlindən lap təngə gəlmişəm. Elə ki, əlimi çörəgə uzadıram diyor: a qara geymiş, çörəgi az tıx, onsuz da görürsən ki, un tapılmır. Deyirəm: a xala! Qorxma Allah kərimdir. Unumuz qurtarar, kartof yeyərik, kartof qurtarar, kələm yeyərik. Qərəz bir şey yeyərik. Daha ağzımızı göyə açıb acından ölməyəcəgik ki ... Yemək sarıdan qorxma, bu dünyada əlindən gəldigi qədər ye ki, öləndə gözün dalda qalmasın. Odu bax! Adam gərək o bir nəfər milyonçudan dərs alsın. Kişi erməni, rus arasında ad qoydu. Özü də xaricilər arasında müsəlmanların başını lap ucaltdı. Bu zalım milyonçu proporşik olana kimi bir əli qumar kağızında, bir əli ağzında oldu. Elə yedi, içdi, oynadı. Daha bundan başqa alayı bir işi yox idi. Doğrudur diyorlar: o milyonlar qurtardı, o böyük evlər hamısı qumara getdi. Amma nə olsun ki, kişi bu gün şöhrət qazandı. Elə gərək belə də olaydı. Çünki: adam dövlətli olanda gərək bir şöhrət qazansın. Bir müsəlman dövlətlisi ki, şöhrət üçün iş görmədi, onun nə ləzzəti?! Onlar da bir neçə əqilsiz xaricilər kimi degillər ki, bir xeyir işə pul verəndə şöhrət üçün verməsinlər və bir iş tutanda özgələr ondan ibrət götürməsinlər. Xülasə, zalım milyonçu pulları yaxşı yedi, doğrudan da daha öləndə gözü dalda qalmaz. Bən hələ bu sözlərin dalını deyəcəgdim, birdən xalam başıma elə qapaz saldı ki ... bir də onda gördüm ki, xalamın ləçəgi hirsindən xadimi-millət Məşhədi Məmişin papağı kimi qulağının dibinə düşüb. Gördüm ki, bir az da dayansam, daha da şuluq olacaq, yavaşcadan sovuşmaq istədim. O saət xalam fikrimi bilib gözlərini bərəltdi və əlimdən tutub məni elə sirkələdi ki, gözlərim qaranlıq gətirdi və elə bildim ki, mən də müharibə meydanında 42 santimetroluq toplar qabağındayam. Doğrudan da xalam çox qüvvətli imiş, baxdım ki, xeyr, qapazın biri də gələcək. Ona görə yaltaqlığa başlayıb, təsəlli üçün dedim ki: Ay xala! “Un”dan ötrü fikir eləmə! Qoy bu fikri o ac nemsələr etsinlər ki, taxıllarını damlarda əkirlər, bizə nə var?!

Bizim o qədər yerimiz var ki, igirmi il dava olsa, əkib yeməglə qurtarmaq olmaz. O ki, bahalıq məsələsidir: onu da yazıq dəgirmançılar ondan ötrü ediblər ki, cəmaət ayıq olsun, bilsinlər ki, bəli! Bu gün davadır. Daha bir də gedib dəgirmanları-filanı dağıtmasınlar. Bir də nə var ki, Allaha şükür, biz kasıb-filan degilik ki! ... Mən bu sözləri deyəndə xalam bir az sakit olmuşdu. Odur ki, yumuşaqlıq ilə mənə dedi ki: bu sözlərin düz! Amma o əlindəki bir-iki parça yerə güvənmə! Həmişə dayın oğlu “Zərbəli”dən ibrət al! Hanı onun o atadan qalma o gözəl yerləri? Hamısını o zalım “Veysəl” onun əlindən alıb dostu “Cəfər”in əlinə salmadımı? İndi dayın oğlu ha tullanıb düşür ki, əlinə bir yer salsın, sala bilmir. Ona görə, balam, əqlini başına cəm et! Bu gün yerə-filana güvənməli vəqt degildir. Yaxşısı budur ki, çörəgi az ye, sabaha da qalsın. Yoxsa sonra acından ölərsən!

Bu sözlərin qabağında mən daha bir söz deyə bilmədim. Çünki deyəsən xalamın sözləri yaman söz degil idi ...

Bir nəfər

“Sovqat” qəz., 12 oktyabr 1916,

№ 35

İlk dəfə aşkarlanıb qəzetin mətnindən çap olunur.

TEATR VƏ MUSİQİ

Qara bəla

Dekabrın 2-də cümə günü gecə Tağıyevin teatrında Hacıbəgov qardaşlarının müdiriyyəti tərəfindən artist Bağdaşbəgov cənablarının benefisi olaraq benefis sahibinin təbdil etmiş olduğu məşhur Namiq Kamal bəgin “Qara bəla” adlı faciəsi mövqei-tamaşaya qoyuldu.

Faciənin məzmunu böylədir: Hindustan padşahı Əkbər şah hindinin övlad naminə “Bəhrəvərbanu” adında yalnız bircə qızı olur ki, bu qız vətən üçün müzəffəriyyət və qalibiyyət qazanmış vəzir oğlu Xosrov Mirzəyə aşiq olmuş və yekdigərini atəşin bir eşq ilə sevmişlər. Eyni zamanda Əxşit namində əslən məchul və quldur bir ərəb hiylə və quldurluqla qazanmış olduğu yüz minlər ilə parasını sərf etmiş də Bəhrəvərbanuya malik olmaq üçün Əkbər şah hindinin sarayında saray ağası rütbəsinə nail olmuşdur.

Bəhrəvərbanu isə daima Xosrov Mirzənin eşqilə dəmgüzar olduğu üçün əsla aram olmaz və bu yolda onsəkkiz ildən bəri dayəsi olan Mehrdilin verdigi nəsihətlərə qətiyyən qulaq asmayıb getdikcə Xosrov Mirzənin cangüdaz eşqilə zəif olmağa başlar və eyni məhəbbətlə kui cananda dolaşan Xosrov Mirzə dəxi bir çarə vüsal arar. Bunları görən Əmir Əxşid Xosrov Mirzəni bir hiylə ilə aldatmaqdan sonra Bəhrəvərbanunun yanına gəlib Xosrov Mirzənin ona layiq olmadığını və binaənileyh bu sövdadan vaz keçməsini mələ-nətkəranə bir surətlə bəyan etdikdə Bəhrəvərbanu ona acıqlanar, lənət oxuyar və əlhasil burada da hiylənin lüzumini hiss edən Əmir Əxşid tərzi ifadəsini dəgişər və yumuşaq bir lisan ilə Bəhrəvərbanunun ürəgini ələ alaraq Xosrov Mirzəni saraya gətirib də onunla görüşdürəcəgini vəd edər. Biçarə və namuslu dayə işin dərəcəyi-vəxamətini anlarsa da, ümidi-vüsal ilə sərməst olan Bəhrəvərbanu və onun sözünü rədd edər. Və əlhasil Əmir Əxşid sarayı xəlvətliyərək Bəhrəvərbanu ilə Xosrov Mirzəni görüşdürər. Az bir fasilədən sonra bir bəhanə ilə onları yekdigərindən ayırar və Bəhrəvərbanunu təkləyərək bu dəfə öz qəddar eşqini xanım sultana izhar edər. Bəhrəvərbanu qəzəblənər, küfr edər. Əmir Əxşid isə kəndi arzusuna nail olmaq üçün Xosrov Mirzənin həbs edildigini söylər. Bəhrəvərbanu qəş edər. Xanım sultanın bu halından istifadə edərək Əmir Əxşid onu aparar və məlum məqsədinə nail olar. Bəhrəvərbanu tutulmuş olduğu bu rüsvayçılıqdan ölüm döşəginə düşür. Atası Əkbər şah isə işin künhündən xəbərdar olmadığı üçün hər növ tədabir və nəsihətdə və hətta Xosrov Mirzə ilə izdivac vədində bulunursa da, karkir olmaz. Nəhayət, Bəhrəvərbanu Əmir Əxşidi çağırdıb daha Xosrov Mirzəyə məhəbbət etmədigi üçün onu qətl etməgə qərar verdigini söylər və buna dəstərs olmaq üçün bir qədər zəhər istər. Ümidi-vüsal ilə sərgərş olan Əmir Əxşiddən aldığı zəhəri xanım sultan özü içib çabalamağa başlar. Bu səsə təlaşla gələn dayədən Bəhrəvərbanu atasını və axır nəfəsində Xosrov Mirzəni görmək istədigi üçün onların hazır olmasını arzu edər. Hamısı gələrlər. O halda Bəhrəvərbanu əli ilə məlum qara ərəbi göstərərək: “Bu bənim namusuma təcavüz etdi!...”-deyə ona nifrin edər. Bu məlum xəbəri eşitməklə haldan çıxan Xosrov Mirzə Əmir Əxşid ilə qılınclaşar, onu qətl edər və Bəhrəvərbanudan sonra özünün dəxi sağ qalmasını istəmiyib oradaca intihar edər və faciə xitam bulur.

İştə gözəl bir qələm və üslub ilə yazılmış bu faciədə nə qədər şairanə təşbihlər, nə qədər ruhnəvaz hallar, nə qədər gözəl şivə və ədalar var ki, əfradı ğayət az və hər pərdəsində eyni adamlar görüldügü üçün təbii tamaşaçıları usandırıb kəlalə gətirəcəgi yerdə biləks hər kəs də böyük bir maraq, dərin bir diqqət, talğın bir hal görülürdü. Ğayət məhdud olan bu faciə nə qədər böyük bir qüdrət qələmiyyə ilə yazılmışdır ki, o hər zaman şikayət edilən tamaşaçıları belə bilaixtiyar özünə ram edib, onlara şairanə bir ğəzai-ruhani verirdi. Bərəkət versin ki, bunu təbdil edən Bağdadbəgov cənabları o cümlələrə, o incəliklərə toxunmadan təbdil etmişlər.

Artistlərə gəlincə, Əmir Əxşidin rolunu oynayan benefis sahibi Bağdadbəgov əməginin qiymətini və benefisinin parlaq çıxmasına təqdir etmiş olmalıdır ki, bu dəfə rolunu olduqca gözəl oynaya bildi və qiymətli hədiyyələr aldı. Xosrov Mirzə rolunda olan Abbas Mirzə Şərifov həmişəki kibi bu dəfə dəxi müvəffəq oldu. Fəqət Bəhrəvərbanunun o odlu məhəbbətinə layiq bir surət və sima ilə degil, aşiq olmalı bir libas geyinməgi tərcih etmiş olmalı idi ki, surətindən çox libasına əhəmiyyət vermişdi. Bəhrəvər rolunu ifa edən Alinskaya xanıma bir artist olursam, doğrusu həsəd aparram. Onun o gözəl əda və hərəkətini gördükcə insan kəndi-kəndinə “əcəba bir gün olur da bu Alinskaya bizim səhnəmizi tərk edərsə, onun yerinə kim qaim olur?”-sualını verir də-Heç!-cavabını alınca məyus olar. Dayə mehrdil rolunda olan ikinci Alinskaya isə rolunu o qədər apara bilmədi. Əkbər şah hindinin azca rolunu oynayan Mirzə Muxtar dəxi çox zəif idi. Gözəl, sakit və müvəffəqiyyətlə keçən bu oyunun tamaşaçısı əvvəlkilərə nisbətən az idi.

“Sovqat” qəz., 5 dekabr 1916, № 78

İlk dəfədir yenidən qəzetin mətnindən çap olunur.

dəmgüzar-vaxt keçirən

mələnət-lənətə layiq

vəxamət-təhlükə

sərgərş-coşmuş

kəlal-bezikmə, usanma

DİL DAVASI

“Parisdən “B.V” qəzetəsinə verilən məlumata görə Fransa əsgəri mütəxəssislərindən Feyler Almaniya tərəfindən İsveçrənin bitərəfligi pozulması ehtimalı həqqində şayiə olan xəbərlərdən bəhsə “Jurnal”da yazıyor ki, onun zənnincə Almaniya baş komandanlığı gərək sövqəlgeyş və gərəksə siyasi mülahizələrdən dolayı bu işə iqdam etməz. Zira ...

Qəzetələrimizdə böylə bir xəbəri oxuyan kibi görürsən oxucular ağzını əgdi, gözünü qıydı, yoldaşına baxıb şikayət dilini açdı:

–Bu nədir canım? Yazıçılar özlərini lotu qayırıblar, yoxsa sizi dəli hesab edib ələ salırlar. Bu nə dildir, nə üçün öz dilimizdə yazmırlar ki, biz də oxuyub başa düşək?

–Yaxşı sizin diliniz hankıdır? “Türkcə?”

Uzun bəhs başlanır. Biri isbat edir ki, yazıçılar savadlı olduqlarını göstərirlər, o biri deyir bizim əsla dilimiz yoxdur; Üçüncü, dördüncü ... Xülasə, hərə bir söz diyir; Saətlər ilə höccətləşirlər, ancaq ildə bir dəfə möcüz qəbilindən bir adam tapılır ki, özünün savadsız olduğunu da boynuna alır.

Əlqissə, yazılar hamısı türkcə yazılmalıdır ki, oxuyanlar hamısı başa düşsün.

Türkcə ... Əlbəttə, əlifəlbəttə türkcə yazılsın.

Aradan bir müddət keçir: dəlinin birisi qəzetə böylə bir şey yazır:

“Əkinçilər-işçilər” tükədənlər dərnəgini düzəldənlər Əmirhacyan və yanı olanları ellərini “Əkinçilər-işçilər” dərnəginin özəgi ilə tanış etmək üçün bu adına günü öylədən sonra saat dörd sonunda məkatib yapısına çağırır”.

Qəzetə şəhərlərdə, kəndlərdə yayılır, oxunur. Gülürlər, istehza edirlər. Qəzetənin abu qismini kəsib ciblərinə qoyurlar, uşaq dərs əzbərləyən kibi əzbərliyirlər. Beş adam bir yerə yığışanda oxuyurlar, danışırlar. Bəzi alicənablar tapılır ki, “a kişi dəlinin birisidir, bu da böylə fokus ilə çıxıbdır”-deyə “dəli”ni əfv edirlər. Amma çoxları onun günahından keçmək istəmir, keçə də bilməz. Çünki:

Bu nədir, kim başa düşür; Nə dildə yazılıbdır. Nə üçün bunu öz dilimizdə yazmırlar ki, görək nə demək istiyor. Bəlkə bizi bu dil ilə sögür, təhqir edir ...

–Balam, bircə de görüm axır sizin öz diliniz hankıdır? Yazan nə dildə yazsın?

“Türkcə, türkcə, türkcə! ...”

–Qardaşım, bu yazı tamamilə türkcədir. Saət və məktəb sözlərindən başqa burada bir əcnəbi sözü yoxdur. Sən türkcə istiyorsun, bu kişi də sırf türkcə yazıbdır. Pəs acıqlanmaq nə üçündür?

Yox, bir şey yazanda gərək diqqət edilsin ki, oxuyan başa düşsün. Ona görə oxuyucuların öz dilində yazmaq lazımdır.

Baxdım gördüm, xeyr, söhbət çox uzundur. Söz verdim ki, bundan sonra oxuyucuların öz dilində yazım. Hətta nümunə olmaq üçün bir şey də yazdım. Hamının xoşuna getdi. Yazdığım bu idi:

Bu gün yanvarın 12-dən etibarən “Açıq söz” çitatellərinə obeşşat edirəm ki, min bəd bundan sonra bir şey yazanda inostrannı söz və qəliz ibarə işlətməyib həmişə öz radnoy dilimizdə prostoy yaziq ilə yazacağam. Hanki dildə yazmaq istədigimi bildirmək üçün də bunu bir obrazes yazıb oxucularıma predstavit edirəm”.

Bu əmrin istehkamı üçün öz dəst-xəttim ilə qol yazdım.

Bir nəfər

“Doğru söz” qəz., 14 yanvar 1917, № 39

Məqalə ilk dəfədir ki, qəzetin mətnindən çap edilir

sövqəlgeyş-strategiya

əlifəlbət-mütləq, yəqin

BALACA FELYETON

Qənd, çörək və ətin bəhsləri

Mirzə Təhmasib qulluğunu bitirəndən sonra şkafın alt gözündən möhkəm bir kağıza sarıqlı üç girvənkə qəndi götürüb paltovunun altına vurdu və üsulluca divanxananın qapısından çıxıb evlərinə gəldi. Gizlin gətirdigi qəndi mizin üstündə duran çörək və ətin yanına qoydu. Qənd onları görcək ğayət mütəkəbbiranə bir tövr ilə gözlərini ağarda-ağarda sözə başlayıb dedi ki:

–Görsən indi bu saətdə dünyada məndən əziz, məndən istəkli bir şey varmı? Mənim mərtəbəm o qədər böyümüşdür ki, bu saət dillərdə mənim adımdan başqa bir söz yoxdur. Məndən ötrü hər şəhərin böyük adamları yığılıb gündə məsləhət və məşvərət edirlər. Cürbəcürə işlər düzəldirlər, kartoçka paylayırlar. Bilirsinizmi ki, bu kartoçka məsələsi nə qədər əngəl-üzar və bulaşıq bir məsələdir? Bu kartoçka üsulunu düzəltmək üçün minlər ilə adam, milyonlar ilə para işləyir də yenə başa bir şey çıxara bilmiyorlar. Düz indi tazə ildən iki ay keçir, hələ Bakı kibi zorba bir şəhər bu kartoçka məsələsilə çalışıb-vuruşur. Axırda başını itirdigindən şıltaq edən uşaq kibi indi də diyor ki, gərək hamının başbortu əlində olsun ki, ona beş çetver qənd verilsin.

Görürsünüzmü mənim gücümü?

Bundan sonra gərək Qədiməlinin anası dabanı çattağ xalanın, səfilin arvadı Ağcanın əllərində paşportu olsun ki, onlar mənim üzüm görə bilsinlər! Yoxsa hələ-hələ məni görmək olmaz. Doğrudan da mən çox əziz olmuşam. Məsələn: mənim adım hər gün qəzetələrdə yazılır. Hətta o gün qəzetədə var idi ki, bədəfkarlar Məşhədi Qulaməlinin evini kəsib üç yüz manat pulunu, beş yüz manatlıq müxəllifatını və iki girvənkə də qəndini oğurlamışlar! Mən buraya gəlməzdim. Ancaq birisi öz nahaq işini xoda vermək üçün məni rüşvət verib işini qabağa saldı. Bilirsinizmi ki, mənim sayəmdə nə qədər aclar dolandırılır: nə qədər dəmir yol məmurları yüklərini tutdular? Qərəz ki, imdi bu saət də məndən əziz, məndən istəkli bir şey yoxdur.

Qəndin bu lovlağını görən ət hirsindən qızarıb acıqlı bir surətdə dedi ki:

–Mən özüm demirəm, get sən məni qəssabların kassalarından xəbər al, gör ki, nə qiyamətlər qoparmışam. Hətta şanım o qədər ucalıb ki, böyük-böyük adamlar məni qəssablardan telefon ilə xəbər alıb qayət ehtiram ilə məni evlərinə aparırlar. Bu saət mən öylə bir vəlvələ salmışam ki, qəssabları şümür edib, şümürə rəhmət oxutdururam. Dəvə əti o yana dursun, eşşək, it ətlərindən xəbəriniz yoxdur. Ha, ha, ha-deyə acı bir qəhqəhə çalıb vüqarlı bir halət aldı.

Bu sözlərə təcrübədidə bir nəzər ilə baxan salxorda çörək bir söz deməyib, ancaq mənalı bir təbəssüm etdi. Guya o demək istiyordu ki:

–Mənsiz vay insanların halına! ... Bilmirəm məndən sonra insanlar nə edəcəklər!

Bu halda içəri girib bunların söhbətini eşidən Mirzə Təhmasib məişətin tünlügindən və çolux-cocuğunun çoxluğundan bir söz deyə bilməyib, dili tutuldu və hönkür-hönkür ağlamağa başladı!...

“Sovqat” qəz., 1 mart 1917, № 149

Felyeton ilk dəfədir ki, qəzetin mətnindən çap edilir.

üzar-ayıb

salxorda-dünya görmüş

(Ardı var)

Üzeyir HACIBƏYLİ

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2010.- 16 oktyabr.- S.20-21..