Yol, yaxud

SÖZÜN DÖL KOMPANİYASI

Novruz Nəcəfoğlunun “Azərbaycan” jurnalının ikinci nömrəsində “Çarəsiz yolçu” povestini oxuyandan sonra bu əsər haqqında təəssüratımı bölüşməkdən başqa çarəm qalmadı...

Doğulduğum Yaz çağından bu günə qədərki altmış beş ildə fəsilləri iki yüz altmış beş dəfə qarşılayıb Yol-a salmışam. Əgər fikir verdinizsə Yol sözünü cümlənin ortasında (elə burda da) böyük hərflə yazmışam, çünki sözümün canı var. Yer üzündə nə varsa hamısı bir-birindən gözəldi, ağac, ceyran, quş, kəpənək, dağ kəli, canavar... hətta adam da...

Gözəldi və gözəlliyin cazibə qüvvəsi Yerin cazibə qüvvəsindən dəfələrlə qüdrətlidir, cəzbedicidir. Çünki böyük, sonsuz ətrafımızdakı gözəlliklərin vahid və şəriksiz müəllifi Allahdır. Necə deyərlər, Allahın əl işidir (ruçnaya robota). Bu mənada qismətimin və umacağımın ancaq özümə məxsus ərazisində mən də çox şey görmüşəm. Bəlkə də gördüyümdən çox baxdığım olub, çünki adam hər baxdığını görmür-baxmaq ayrıdı, görmək başqadı. “Baxar kor” ifadəsi var dilimizdə – baxır, ancaq görmür. Baxıb gördüklərimin içində məni ən çox sehrləyib cəzb eləyən, yerimdən oynadan, əlimdən tutub dünyanı dörd dolandıran bilirsiniz nədi – Yol. Özümü tanıyandan, ağlım kəsəndən bu fikirdəyəm; uşaq vaxtı Cığır xoşuma gəlirdi, böyüdükcə Yol-a daha çox bağlandım. Hiss eləyirdim ki, Yol mənim varlığımdı. Sizi inandırmaq üçün cavan, sütül vaxtı yazdığım “Yollar, ayaqlar” şeirimdən bir bəndi də yadınıza sala bilərəm: Gözümdə qaranlıq, gözümdə sabah, Yol var cığır yükü daşıya bilmir. Deyirəm dünyanın işlərinə bax, Yollar tapdanmasa yaşaya bilmir...

Və təxminən otuz yaşından sonra əvvəlcə duydum, sonra isə dərk eləyib möhkəm inandım ki, İnsan elə Yol-dur, Yol deməkdir. Mən, həm də Yol-am. Yol həmişə baş götürüb harasa gedir; adamın adama qovuşmaq həvəsi olduğu kimi, Yol da Yola qovuşmaq eşqində və qüdrətindədir. Güney tayındakı evimizin ikinci mərtəbəsindən uşaq vaxtı baxanda kəndimizdən baş alıb gedən Yol-lara qoşulub harasa getmək istəmişəm həmişə. Şəhərdə dəmiryol vağzalının, yaxud hava limanının yanından keçəndə harasa çıxıb getmək istəmişəm həmişə – elə indi də eləyəm. Yol! Yol! Yol! Əlqərəz...

Novruz Nəcəfoğlunun bu povesti məni uzaq və çətin bir səfərə Yol-a saldı, arxamca Allahın bir ovuc suyunu da atmadı. Mən Qıztamamla yayın bu cırhacırında Yol gedirdim; Qıztamam povestin baş qəhrəmanı olaraq, mən isə onunla əl-ələ tutuşub gedən bir oxucu kimi. Bu qadının vəziyyəti o qədər qəliz idi ki, mən onu tək qoya bilməzdim, axıra kimi onunla getməli idim, necə ki, Novruz Nəcəfoğlu getmişdi. Qıztamam məni necə görə bilərdi ki? Ancaq mən onu görürdüm, kirpik çalmadan onu gözümdən qoymurdum. Biz gedirdik. Mən onu qarabaqara izləyirdim. Köç əhli xeyli aralanandan sonra mənim də, Qıztamamın da yadına düşdü ki, altmış kilo, bir xaral tıxılı-təpili yunu qoyub gəlmişik. Geri qayıtdıq, xeyli gedəndən sonra pay-piyada asfalt yola çıxdıq. Birdən Qıztamamın da, elə mənim də qulağıma əri Məmişin bağırtısı gəldi. Qıztamamın əziz-xələf qardaşının, qohum-əqrəbasının, yeddi arxa dönəninin qarasına yağdırdığı söyüşlər bu cəfakeş qadının arxasınca vədəsiz külək kimi vıyıldayırdı. Qıztamam da, mən də diksindik. Məmiş nə gəzirdi, qulağımız səsə düşmüşdü. Qıztamam köçlə gedən uşaqlarından da nigaran idi, çünki Məmiş arvadının acığını uşaqlarından çıxa bilərdi və qadının ürəyi nanə yarpağı kimi əsirdi. Əsər boyu Məmişlə “oturub-durduqca, yaxından tanış olduqca fikirləşirdim ki, Allahın altında cavan vaxtım olaydı, məsələn iyirmi beş yaşım, dünyanın bu ən əzazil, ağızdan pərto heyvərəsini salaydım təpiyimin altına. (Qıztamam məni bağışlasın, necə olsa da bir yastığa baş qoyublar.) Əslində biz üç nəfər idik – Qıztamam, qaynar günəş və mən; inanın ki, Qıztamamın az qala sümüyünü yandıran, üz-gözünü qarsalayan günəş məni də əldən salmışdı. Səhrada qəfil qızıl ilana rast gəldik. Biz onunla xeyli üzbəüz dayandıq, elə bil ofsunlanmışdıq.

O, uzun, haça dilini çıxardıb fısıldayırdı. Elə bil günəşin saysız-hesabsız şüalarından biri yerə sancılmışdı. Qıztamamı elə bil dizinə qədər yerə basdırmışdılar. Ona yazığım gələn kimi ilanı Məmişə oxşatdım. Ancaq ilan Məmişdən qəşəng idi... Qəşəng olduğuna görə də biz onun böyründən sakitcə keçib getdik. İlan nə Qıztamamı söydü, nə də məni... Yol elə bil ki, getdikcə uzanırdı. Birdən ağlıma gəldi ki, bəlkə də Yol-un ortasında otursaydıq Yol qurtarardı. Ancaq yox, Qıztamam nəfəs dərmədən gedirdi – daha doğrusu gedirdik. Ana gedirdi ki, bu bir xaral yunu, ömrünü didən kimi didib, yuyub, təmizləmişdi ki, qızına cehiz eləsin, yorğan-döşək salsın. Əsas məsələ bu idi. Bir də ki, Məmiş onu kasıb itini döyən kimi döyəcəkdi, çomağıyla onun sür-sümüyünü qıracaqdı; buna yüz faiz əmin idi – əminliyə bax də... Məmişin əzazilliyi nəinki öz kəndlərinə, lap qonşu kəndlərə də artıqlaması ilə bəs eləyirdi. Qıztamam isə tez-tez bu əzazilliklə təkbətək, üzbəüz qalırdı. Ancaq balalarının xətrinə dözürdü, dözə-dözə də doğulduğu günü qarğıyırdı. Qıztamamın ətrafında yaxşı adamlar çox idi. Hamı onun xətrini istəyir, hörmətini saxlayırdı; zəhmətə qatlanan, müqəddəs ana, əsl qadın, qonum-qonşuya özünü vaxtında çatdıran... Bu, mənim də xoşuma gəlirdi. Ancaq Məmişin atgetməz işləri, heç kəslə Yol-a getməməsi, arvad-uşaq yanında ağzına gələni deməsi, böyük-kiçik qanmaması onu xəcalət eləmişdi-ərinin xəcalətini çəkirdi ki, qadın üçün də bundan ağır yük ola bilməz. Qıztamamın balaları, nə başınızı ağrıdım, bütün kənd Məmişin xəcalətini çəkib qurtara bilmirdi – evin tikilsin Məmiş, sən nə vaxt adam olub adamlar cərgəsinə qoşulacaqsan, nə vaxt? Oğlunun toyunda dava salan adama nə deyəsən? Bu hərəkətinə görə də müəllif onu hələ toy qurtarmamış tövləyə salıb Məmişin ağzını da, pəyənin qapısını da qıfılladı. Novruz Nəcəfoğlu kimi humanist yazıçının bu qərarını, zərərçəkənin – yəni, Məmişin yuxarılara şikayət etmək hüququ olmayan bir hökm kimi alqışlayıram. Adamları nə qədər bezdirmək olar axı, bəsdi də!!! Qıztamamın övladları da (Məmişin övladları deməyə dilim gəlmir), Balaxan da, Gülgəz də gül kimi uşaqlardı, hələ gəlinləri Nilufəri demirəm – aydan arı, sudan duru. Bu kənddə mən pis adam görmədim, məmə yeyəndən pəpə deyənə kimi hamısı ürəyi açıq, son tikəsini adamla bölən, bir-birinə əl tutan, çörəkli-sulu, istiqanlı adamlardı. Ancaq Məmiş bu adamların hamısının Yol-unun üstündə qara daş kimi bitən, gölə qələm sancan, qan qaraldan, zəhər tuluğu idi. İşi-peşəsi camaatın da, ailəsinin də yeyib-içdiyini burunlarından gətirib haram eləmək idi; Məmiş bu kəndin haram yeri idi, heç kəsə bənzəmirdi. Əslində o, bu kənddə kimə oxşasaydı bəxti gətirmiş olardı. Ancaq dilinin ucbatından bəxt ondan üz döndərib onu qəbrin də düzəldə bilməyəcəyi bir qozbel şəklinə salmışdı. Və məni tanıyanlar bilir ki, Mənim Məmişlə heç bir şəxsi-qərəzliyim yoxdu, ola da bilməz. Məmiş kim, mən kim? Onu deyə bilərəm ki, heyf Məmiş də o kənddədi. Məmişin, oğlu Balaxanın taleyindəki rolu barədə, əsərdən bir neçə kəlmə. “Qıztamam Almuradgilə ara-sıra gedib gəlirdi. Fürsət tapıb Zümrüdlə uşaqların məsələsini danışmışdı. Qızının Balaxana meyilli olduğunu bilən Zümrüd bu işə canı-dildən qol qoymuşdu. Di gəl ki, Almuradı razı sala bilmirdi. Daha kimlər qalmamışdı ki, Qıztamam Almurada minnətçi salmasın. Kişi daş atıb başını tutmuşdu: – Mənim Məmişə verəsi qızım yoxdu, yoxdu!” Məmiş qoymur də camaat yaşasın. Ancaq el ağsaqqalı Cahangir kişi saqqal tərpədəndən sonra Nilufərin atası Almurad imana-dinə gəlmişdi, cavanların ulduzları barışmışdı. Cahangir kişi, dediyim kimi, saqqal tərpətmişdi:

“ – Almurad, bilirəm Məmişə görə belə eləyirsən, ancaq nahaq. Düzdü, Məmiş bir az tündxasiyyət adamdı. Ancaq uşaqları ağıllı-kamallıdı, ay Almurad! Allah verən xasiyyətdi də neyləsinlər? Əslində bədbəxt oğlunun ürəyində bir şey yoxdur, ağızdan pərtöydü. Qasırğa kimi əsir-sovurur, sonra da bir tərəfə çəkilib uşaq kimi ağlayır”. Bu yerdə fikirləşdim: Bax, əsl Məmiş budur. Novruz Nəcəfoğlu Məmişi xilas eləyir, ona inanın, mənim bayaqdan bəri Məmiş haqqında dediklərimə fikir verməyin, əsəbiləşmişdim, olan şeydi. “Çarəsiz yolçu” povestinin məzmununu sizə danışmaq fikrində olsam belə, bunu əsərin müəllifi Novruz Nəcəfoğlu qədər gözəl, sərrast, əhatəli şəkildə bacarmayacağıma inanıb bu istəyimdən vaz keçirəm. Mən əsəri oxumağa başlayan kimi müəllif məni “intriqaya” çəkdi. Əgər mən də sizi şirnikləndirə bildimsə, buyurun, çünki yüz eşitməkdənsə bir dəfə oxumaq yaxşıdı. Hörmətli, hörmətli olduğu qədər də az saylı oxucular, sizinlə sağollaşıb, üzümü qələm dostum, (Allahın da qələmi var, o adamların alnına yazır, yazıçı vərəqə) yazıçı Novruz Nəcəfoğluna çevirirəm. Əziz həmkarım! Sənin bu povestin məni sarsıtdı. Sarsıntılar külli halında insan ömrünə hesablanmış zəruriyyətdir və onsuz keçinmək mümkünsüzdür. Bunun mükafatı da var; biz ətrafımızdakıların dözülməz-çıxılmaz vəziyyətinə adam balası kimi reaksiya verdikcə, elə bil ki, sarsılmağı məşq eləyirik və günlərin birində doğmamızın, əzizimizin taleyinə görə əzab-əziyyət çəkəndə məşq elədiyimiz sarsıntılar köməyimizə yetir və bizə o qədər də baha-başa gəlmir. Bəli, dediyim mükafat da budur. Mən həm də peşəkar oxucu olduğuma görə deyə bilərəm ki, əslində Qıztamam bir obrazdır; lap əslində isə Qıztamamı elə yaratmısan ki, bu, elə həyatın özüdür: onun sarsıntıları adamı yaxından tanıdığı, hörmət etdiyi, doğma, əziz bir insanın taleyi kimi göynədir və göynəyə-göynəyə ilahi məqama qovuşursan. Bu, birinci növbədə sənin, ikinci isə oxucunun, yəni mənim qələbəmdi, uğurumdu. Onu da deməliyəm ki, bu yerdə oxucunun ilahi məqama qovuşmaq uğuru, ancaq yazıçı uğurundan asılıdı. Bu belə...

İkinci, bu povest Azərbaycan nəsrinin şəksiz uğurudur, onun irəli atılmış halal addımıdır. İndiki halda bu uğurun, irəliyə atılmış halal addımın bir səbəbi sənin istedadındırsa, ikinci səbəbi –sənin kəndi gözəl bilməyin, bütün qatları ilə duymağın, dərk etməyindir. Ay Novruz Nəcəfoğlu, sən nə boyda kəndçi imişsən? Mənə elə gəlir ki, sən öz içində kənddən şəhərə gətirdiklərini yüz il “xərcləsən”də tükənən deyil. Bu, sənin bir yazıçı kimi ən böyük, tükənməz, “devalvasiyaya” məruz qalmayacaq var-dövlətindi. Öz ilkinliyinə qayıtmaq, elə Allahın yoluna qayıtmaq qədərdir, mükafatı da Allahdandır. Vecinə alma, axı dünyanın ilkin maketi kənddir. Axı, dünyanın ilkinliyi daha gözəldir... bakirədir! Bu da belə...

Nəhayət sənin dilin. Oxucunu dağa-daşa salıb yormadan, onu inandırmaq üçün təcili bir sitat-əsərdən:

“...Qoşa təpənin arasındakı bərədən durna qatarıtək düzülüb Cam bulağına tərəf enən o qızların qəhqəhəsi dağa-daşa səs salmışdı”. Bəlkə də oxucuya qəribə gəlir ki, nə olsun, qızlardı də, qəhqəhə çəkib gülürlər. Ancaq belə deyil. Siz sözlərin düzülüşünə fikir verin və bu düzülüşün gözlərimiz qarşısında açdığı genişliyə, bu genişlikdə azadlığa, bu azadlıqda məhrəmliyə və sərrastlığa fikir versəniz, yazıçının peşəkarlığına heyran qalarsınız. Elə bil ki, sözlər rus “matryoşkaları” kimi bir-birinin içindən çıxır, bir-birinin “çiyninə” toxuna-toxuna hərəkətə gəlib nöqtəyə doğru addımlayırlar, yük qatarı kimi adamın üstünə gəlirlər. Bu cümlədə bir dənə də bekar, işləməyən söz yoxdur. Bu cümlədə sözlər taqqıldamır, çünki hamısının içi doludur, yükü, çəkisi var. Burda sözlər bir-birindən doğulur, bir-birindən doğulduqlarına görə də doğmalaşır, öz sırasında, öz yerində daha möhkəm dayanır, bir az da sıxlaşıb cümlənin monolit arxitekturasını bütün əzəməti ilə canlandırır. Buna sözün döl kampaniyası da demək olar... Hörmətli Novruz Nəcəfoğlu və hövsələsini basıb bu yazını axıra qədər oxuyanlar! Əslində, janrından asılı olmayaraq istedadla yazılmış hər bir əsər, məsələn roman, öz-özlüyündə səması özündən böyük olan bir ölkədir. Dünyanın istənilən ölkəsində vətəndaşlar öz yerində olanda, daha doğrusu öz yerini biləndə gözəl olur, dünyada yaxşı tanınır, hamı o ölkəni gedib görmək istəyir. Bədii əsər də belədir. Çünki əsərin vətəndaşları sözlərdir. Sözlər öz yerində olanda, öz yerini biləndə gözəl əsər olur, bütün dünyada yaxşı tanınır, hamı o əsəri oxumaq istəyir. Burda mürəkkəb, qəliz heç nə yoxdur, çox sadədir. Hörmətli Novruz Nəcəfoğlu! Povestin, məni göynətdiyi, sarsıtdığı qədər də sevindirdi – elə bildim ki, özüm yazmışam. Belə bir əsərə müəlliflik iddiamın heç bir əsası olmasa da, oxuculuq iddiamın yetərincə əsası var. Qəribə də olsa, sənə cümlə qurmaqda uğurlar diləyirəm. Çünki cümlə qurmaq, dövlət qurmaq qədər çətindir. Cümlə də Yoldur, Yol...

Seyran SƏXAVƏT

525-ci qəzet.- 2011.- 2 aprel.- S.29.