“Yazmaq ləzzəti digər ləzzətlərin
əvəzedicisidi”
RZA BƏRAHƏNİ İLƏ SÖHBƏT
– Bir neçə günə
Rza Bərahəni gələcək – dedi. Telefonu qaldıranda
dostum, tanınmış şərqşünas Məsihağa
Məhəmmmədinin çoxlu şeylər deyə biləcəyini
təxmin eləsəm də, bunu gözləmirdim. Bir-iki ay əvvəl,
elə vərdiş elədiyimiz görüşlərimizin,
söhbətlərimizin bir neçəsində müxtəlif
ədəbiyyat layihələri haqqında
danışmışdıq, biri də bu idi ki, məşhur
dünya yazıçılarının Bakıya səfərlərini
və mühazirələrini təşkil edək, Nobel
mükafatçıları vardı düşüncəmizdə,
xəyal siyahımızda, məşhur yazıçı, həmvətənimiz
Rza Bərahəni də.
– Sən onun bir neçə
şeirini tərcümə edə bilərsən, türkcə
olan kitabından. Gəlişi münasibətilə Sabir
Rüstəmxanlı bir kitab nəşr etmək istəyir.
Şeirləri, məqalələri, müsahibəsindən
ibarət bir kitab olacaq.
– Sabir Rüstəmxanlı?!
– Hə, Sabir müəllimin
dəvətiylə gəlirlər.
Rza Bərahəni 1935-ci ildə
Təbrizdə kasıb, farsca bilməyən bir ailədə
doğulub. Təbriz Universiteti ingilis dili fakültəsini
bitirir. Türkiyədə ingilis ədəbiyyat üzrə
doktorluq müdafiə etdikdən sonra İrana qayıdır. Hərbi
xidmətdən sonra Tehran Universitetində ingilis ədəbiyyatı
və müqayisəli ədəbiyyatşünaslıqdan dərs
deyir. Tehranda yalnız professor köməkçisi işləyib,
ondan yuxarı qalxmasına imkan verməyiblər. İnqilabdan
öncə ABŞ-ın və İngiltərənin
nüfuzlu universitetlərində (
Rza Bərahəni İranda
Avropa tipli ədəbi tənqidin banisidir və buna görə
“İran ədəbi tənqidinin atası” kimi tanınır. Eyni
zamanda o, İranda modern və postmodern ədəbiyyatın
öncüllərindəndir. İndiyədək 20-dən
çox romanı, bir o qədər də şeir toplusu
çıxıb. Əsərləri ingilis, fransız, alman,
rus, ərəb, türk, ispan, isveç və b. dillərə
tərcümə edilib. İngiliscə orijinal əsərləri
var. Bir çox əsərləri Markes, Nabokov, Oktavio Paz, Nazim
Hikmət, Borxes, Şimborska kimi böyük dünya
yazarları ilə eyni antologiyalarda yer alıb. “Nyu York tayms”, “Vaşinqton
Post”, “Fiqaro”, “Mond”, “Taym” kimi nüfuzlu beynəlxalq nəşrlərdə
haqqında yazılar dərc olunub. Ədəbi fəaliyyəti
və insan haqları uğrunda mübarizəsinə görə
bir çox beynəlxalq mükafatlar alıb. Dəfələrlə
ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına təqdim olunub.
Rza bəyin portretini tamamlamaq
üçün onun başqa bir müsahibəsindən
fraqmenti təqdim edirəm:
...Məktəbdə
oxuduğum ilk illərdə dava-dalaşdakı
danışıqların hamısı türk dilində
olurdu. Dərsdə hamı türkcə
danışırdı. O zaman mən məktəbin divar qəzetini
türk dilində çıxarırdım. Ancaq Milli Hökumət
süquta uğrayandan sonra türk dili yasaq olundu. Əmr etdilər
ki, qəzet fars dilində çıxmalıdır. Əlbəttə,
bunu bizə türk dilində söylədilər. Həmin
dövrdə mən fars dilində yaza bilmirdim. Bu səbəbdən
də qəzetin çıxarılmasını başqa bir
şagirdə tapşırdılar. Cümə günü mən
evdə narahat oturmuşdum. Anam soruşdu: “Niyə tutqunsan?”. Mən
hadisəni ona danışdım. Anamın mənə dediyi
“Oğul, türkcə yaz!” – sözlərini heç vaxt unuda
bilmərəm. Mən yenə köhnə kağızları
bir-birinə yapışdırıb, mövzu tapıb
yazdım. Səhəri gün onu fars dilində çıxan
qəzetin yanından yapışdırdım. Sonra sinfə
getdim. Məktəbin müdir müavini gəlib onu qopardı.
Sonra zəngi çaldı. Hamını – şagird və
müəllimləri məktəbin həyətinə
çağırıb sıraya düzdü. O, bizdən
türk dilində soruşdu: “Türk dilində olan bu qəzeti
kim yazıb yapışdırıb?”. 11 – 12 yaşım var
idi. Mən qabağa çıxdım. Müavin mənə
türkcə dedi: “Məgər deməmişdim ki, türkcə
yazmayın?”. Dedim: “Bəli, deyibsiniz”. Yenə türkcə
soruşdu: “Bəs niyə yazıbsan?”. Cavab verdim: “Mən
farsca bilmirəm”. O, qəzeti yerə atdı. Sonra boynumun
kökündən tutub başımı aşağı əydi.
Türkcəmizdə mənə dedi: “Yala buraxdığın
bu qəzeti”. Mən o qəzetin hamısını əvvəldən
axıra qədər boyalarınadək yaladım...”
Rza Bərahənini
tanımağımda təsadüfi qəzet xəbərlərini
kənara qoysaq, səbəbkar elə Məsihağa müəllim
idi. Onun “Misdə qızıl” adlı kitabından bir essesini tərcümə
eləmişdi və biz o esseni 2004-cü ildə “Dünya ədəbiyyatı”
dərgisində çap eləmişdik. Bir az sonra isə
Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyində Londonda yaşayan həmvətənimiz
şairə Nigar Həsənzadənin kitabının təqdimatında
gərək ki, girişdə yazılardan birinin müəllifi
kimi rastlaşmışdım Rza Bərahəninin adına. Sonra
ABŞ-da, Kaliforniyada yaşayan həmvətənimiz
İsmayıl Cəmili, Məsihağa müəllimlə
üçlükdə olan söhbətlərimiz zamanı
xeyli danışmışdıq onun haqqında...
Gərək ki, bir günə
çevirdim Rza Bərahəninin 10 şeirini. “525-ci qəzet”in
8 oktyabr 2009-cu il sayında nəşr olundu. 5-6 gün sonra
kitabda çıxdı, ümid edirəm, müəllifin
özünə gedənədək təqdim olundu.
Çətinliklə
görüşdük Rza Bərahəniylə. Proqramları,
iş və görüş qrafikləri, türkiyəlilər
demiş, çox yoğundu. Əsasən də protokol, rəsmi
xarakterli görüşlərdi. Onunla birgə gələn
İsmayıl Cəmili də ələ
düşmürdü. Nəsə, birtəhər,
İsmayıl bəylə dəqiqləşdirib “Ambassador”
otelinə gəldik: mən, Sabutay, Rəbiqə
Nazimqızı, Qismət.
Rza Bərahəni,
İsmayıl bəy foyedə oturub çay içirdilər.
Başqaları da vardı, yaxınlaşdıq,
salamlaşdıq. Oturduq. Rza bəy qəzetdə şeirlərinin
çıxmasından xəbərsizdi, düzü, niyə xəbər
vermədikləri mənə təəccüblü gəldi.
Rəsmi görüşlərin yazıçı
üçün nə demək olduğunu bilirdim, qonaq qəbul
edəndə də hiss eləmişdim bunu, xarici səfərlərdə
də. Ona görə də ümumi söhbətlərə
vaxt itirmədən keçid aldıq peşəkar fikirlərə...
– Rza bəy, siz əsasən farsca,
sonra da ingiliscə də orijinal əsərlər
yazmış görkəmli yazıçı, şair və ədəbiyyatşünas
olmaqla yanaşı, həm də bir müddət Kanada “Pen”inə
rəhbərlik eləmisiz. Bu isə o deməkdir ki, qismən ədəbi
təşkilatçılıq işiylə də məşğul
olmusuz, cari ədəbi prosesləri və hadisələri bir
başqa cür öyrənmisiz, izləmisiz. Azərbaycan
müstəqilliyini yeni qazanmış bir ölkədir. Bizim
yazmaqda da olmasa, elə bəlkə bir az onda da, onu dünyaya təqdim
eləmək məsələsində sizin tövsiyələrə,
fikirlərinizə ehtiyacımız var... Biz dünyadan nəyi
əxz eləməliyik?
– Mənim oxuduğum qədər
bizim şeirdə forma baxımından iki
müşkülümüz var. Biri budu ki, biz şeirlərdə
hələ də vəzni özümüz düzəltmirik. Vəzn
normalardan, qaydalardan oturuşur, onlara tabe olur, yoxsa adamın
özündən, o normaları sındırmaqdan yaranır; əsas
odur ki, bir adam dillə özü bir dənə kontrakt
bağlaya, müqavilə bağlaya. Bu, çox-çox
mühümdür. İkincisi budur ki, türk şeiri, həm
İranda, həm burda, Türkiyəni demirəm a, hər
şey tanış bir ehsasla deyilir. Bircə zərrə o
yan-bu yan olmur, belədə bu, şeir deyil, sayılmır. “Convention”,
qərardad pozulmur. Biz, siz qərardaddan istifadə edərik. Ən
əvvəl ehsas, sonra da ritmlər, vəznlər. Şübhəsiz
ki, qafiyə də var. Bəzi adamlar, şairlər ki, içəriləri
çox-çox möhkəmdi, məsələn, Şəhriyar
təkin, hissi çox güclüdür, zatında bir ironiya
vardır, bu gün bir zadlar eləyə bilir. Məsələn,
Şəhriyarın türkcə şeirlərinə
baxasız: ”İtimiz qurd olalı biz də qayıtdıq qoyun
olduq / İt ilə qol-boyun olduq...”...Xub, bu elə həmin
“failatün failatün failatün”dü. Dibində bir düzənə
bağlıdı. Amma biz buna baxanda, onun mənası bizim
yanımızdadı. Cahani bir mənası yoxdu, universal mənası
yoxdu.
– Bəşəri deyil, demək
istəyirsiz.
– Bəşəri?
– Yəni, ümumbəşəri.
– Xub. Bu, bir
müşküldü. Bu elə bir zaddı ki, mən bununla
bağlı Şəhriyarın özüylə
danışmışam. Bu, əlbəttə, gözəl bir
şeirdir, amma... Ya qəzəlləri: “Mənsurvar mikeşədəm
sər fəraze dar / Ey sağərane sərkeşe qəm sər
fəraz kon”... Xub, gözəl düzəldibdi,
yazıbdı, amma bu şeir də sənətə
yaxındı. O şeir şeirdi ki, sənətdən
çıxa, gedə onun o tərəfində dura. Şeir
özü müstəqil şəkildə oluşa. Bizim
şeirimizdə bunu əvvəlcə Nima yazıb. Hətta
Nima da bunu tamamən eləyə bilməyibdi, vəzni dəyişə
bilməyib, Mövləvidə olanları bir az istifadə eləyibdi.
Mövləvidə də bu
bir qədər mexanikidi. Baxsaz, görərsiz ki, ilk beyt
orqanikdi, amma sonrakı mexanikidi. Orqanik dediyim budu ki, bir şey
özünü düzəltmiş ola. Fenomen ola, hadisə
ola. Bu fenomendən, hadisədən istifadə eləməlisiz,
o fenomenoloji mahiyyətdən yararlanmalısız və hər
sətir o biri sətirdən fərqli olmalıdır... Əgər
olsaydı, Mövləvi 3000 sətir yox, 250 sətir
yazacaqdı. Onda da bir sətir o biri sətrin vəzninə
möhtacdı. Sonrakı da digərinə. Vəzn ehtiyacı
şeiri şeirlikdən salır.
– Bizim tanınmış
şərqşünasımız Məsihağa Məhəmmədinin
tərcüməsində mən sizin “Misdə qızıl”
kitabından essenizi oxudum, daha doğrusu, onu “Dünya ədəbiyyatı”
dərgisində 2004-cü ildə çap elədik. Yeri gəlmişkən,
“525-ci qəzet”in şeirləriniz çap olunan, sizə təqdim
elədiyim sayındakı haqqınızda olan giriş
yazısını da, kiçik müsahibənizi də elə
Məsihağa tərcümə və təqdim eləmişdi.
Siz o yazınızda üç fenomenə toxunursuz: sufizm,
sürrealizm və freydizm. Onları tutuşdurursuz, hətta
birinci iksinin arasındakı oxşarlıqları müəyyən
edirsiz. Sufilik, təsəvvüf ədəbi fakt kimi fiksə
olunmaq baxımından sürrealizmdən çox-çox
öncəki hadisədi. Bəs nədən kökü,
özünəməxsus kodları daha dərində olan Şərq
poeziyası Qərb şeiri kimi bu gün pərvəriş
tapa bilmir?
– Biri budu ki, təsəvvüfün
dildə yaratdığı normativ, şərti tərkiblərdən
çıxmaq olmur, çətin olur. Halbuki təsəvvüf
fəza açır beyində və onu eləmək olar
ardınca. Mən sizə bir şey deyim. Məsələn, Həllac...
– Mənsur Həllac.
– Hə, Mənsur Həllacın
barəsində mən bir dənə roman yazmışam. Onun
birinci hissəsini mən 1965-ci ildə başladım yazmağa.
69-da qurtardım. İranda çap olundu. Lakin yayılmağa
qoymadılar. Sonra da hamısını məhv elədilər.
Amma o sonradan bir nəfərin doktorluq işinin mövzusu oldu.
Sonra mən ikinci cildini də yazmalıydım. İkinci
cildini mən 30 ildən sonra qurtarmışam. Və təzəcə
qurtarmışam. İkinci cildin adı “Mənsur”du. Birincinin
adı “Ayaz”dı ki, o özü danışır. Ayazın
Mənsurla heç bir fərqi yoxdur.
– Gəlin bir qədər dəqiqləşdirmə
aparaq. Mənsur deyəndə Mənsur Həllac nəzərdə
tutulur, düzdü?
– Bəli.
– Bəs, Ayaz kimdi? Yaxud nədi?
– Mahmud və Ayaz
yadınızdadı?
– Yox, Ayaz, yox. Tarixi personaj
kimi yox. Mahmud, yəni Sultan Mahmud?
– Bəli, Ayaz Mahmudun quluydu.
Gözəl qulamıydı. Məşuquydu. O zaman məşuqi-cismaniydi.
Bir cür ki, fars ədəbiyyatı hərəkət edir, o
Mövləvidə gəlir olur məşuqi-mənəvi.
– Şəmslə
Mövlananı nəzərdə tutursuz.
– Bəli. Mən gəlmişəm,
üç adamı qoymuşam bir-birinin yanına. Biri Sultan
Mahmuddu. Biri Ayazdı. Biri də Mənsurdu. Bunlar tarixdə həmzaman
deyildilər. Mənim romanımda həmzaman olurlar. Mən
bunları müxtəlif yerlərdən
götürmüşəm, ayrı bir məkanlarda, ayrı
bir halətlərdə şəxsiyyət vermişəm.
Düzdü ki, Mahmudla Ayaz bir zamanın adamlarıdır. Amma
Mənsur başqa zamandadı, ayrı bir şəhərdədi.
Bununla bərabər, Sultan Mahmudun dövründə Həsəni
dara çəkiblər, tikə-tikə ediblər. Mənsurla
ondan da 100 il əvvəl o işi görüblər
Bağdadda. Ondan da 100 il qabaq Babəki Samirədə eyni
cürə ediblər. Babək bu baxımdan, demək olar,
simvoldu. İlk adamdı ki, o cür asıblar, tikə-tikə
ediblər. Bu mühüm bir hadisədi. Mənim işim budu
ki, müxtəlif zamanlarda baş verən bu hadisələri
düşünəm. Sonra ayrı əsləhələr
qabağa gəlibdir. Əvvəl qılıncla boyun vurmaq
olub. Sonra...
– Gilyotin...
– Müasir dövrdə
gülləylə adam vurmaq. Dara çəkmək.
Bunların üzərində çox diqqət eləmişəm
ki, bunları biz nə cür yaza bilərik. Biz bu dövrdə
yaşamışıq. Biz irfan oxumuşuq. İrfan bir dənə
açılışdı islamda. Yəni, siz ayrı bir yer
açırsız, o yerdə təxəyyüllər-zadlar
başlayırlar əməl eləməyə. Xub, təxəyyül
bir ayrı yerdə də əməl eləyibdir bir ayrı
cür. Məsələn, biri budu ki, biri bir xanımla toy edir,
xub, məlumdu ki, toy edəndə nə baş verir. Biri də
budu ki, toy eləmir, amma yenə də həmin şey baş
verir. Mahmud sarayda elə eləyə bilir ki, Ayaz təqribən
xalqın qabağında eşqini ona göstərir. Bu eşq
özü də nəmənədi? Homoseksual bir eşqdi. Amma
hər adam bu işi görə bilməz. O, şah ola-ola bu
işi görür. Yəni, haramla məhrəmiyyətin
ikisinin arasında bu işi görür. Fəza
açılmaq üçün ədəbiyyatda biz bu
tabuları gərək qayçılayaq. Biz bu tabuları
qayçılamasaq, əcayib bir vəziyyətə
düşəcəyik. Məsələn, əgər bir nəfər
adam Ayaz vəziyyətində olmuş olsa, onu kim
yazacaqdır?! Bu, Azərbaycanın həqiqi faciəsini
açır, bunu təəssüf ki, heç kim yazmayıb.
Mənim qəhrəmanım Ayazın 2000-dən çoxdur
yaşı. Bu, roman içində üç romandı həm
də. Xaricdə, Fransada çap olundu. Yazdılar ki, bu, bəşəriyyətin
vəziyyəti ilə bağlı bəyanatdır. Senzuralar
tarixində nadir, heç olmamış hadisəydi ki, roman 35
il əvvəl yazılır, çap olunmur, 35 il sonra isə
özgə dildə çap olunur. Özü də bu
romanı yazıldığı dilin
daşıyıcısı yox, başqası yazır.
– Burda həm də
senzuranın həqiqi üzü açılır. Sən demə,
məsələ millətdə, xalqda yox, mətləbdə
imiş.
– Xub.
– Kim bilir bəlkə bundan
sonra çıxdı.
– İranda? Yox, ola bilməz
belə şey. Burda ola bilər. Amma mən istərdim ki, burda
“Mənim ölkəmin sirləri”ni çap eləsinlər.
Tabular orda çoxdu. Qafamızda da çoxdu. Qabaqda da
danışdıq... Biz bu tabuları
sındırmalıyıq ki, hər kəs özünü
yaza bilə. Elə deyil? Biz bunu heç vaxt
yazmayacağıq, adam özü yazmasa. Bu özü
yazmağın özündədi mətləb. Bəzi kəlmələr
vardır ki, biz işlətmirik. İndi biz bu kəlmələri
dildə varsa işlədək, ya işlətməyək? Biz
əxlaqa görə kəlmələri iki hissəyə
bölmüşük. İşlədə bildiklərimizə
və bilmədiklərimizə. Yaxşı, əgər bu
işlədə bilmədiyimiz kəlmələr dilimizdə
varsa və biz onları törədən əməlləri eləməmişiksə,
o kəlmələr hardan gəlib? Və hardadılar? Biz o kəlmələrdən
ləzzət alırıq, ya almırıq? Mənim
etiqadım budur ki, biz o kəlmələrdən ləzzət
aparırıq.
Amma biz məhrəm
adamların yanında o kəlmələri işlədirik. Məhrəm
olmayanların yanında onları işlətmirik. Amma minə
min o kəlmələri heç vaxt kənara qoya bilmərik.
Mən kəlmələri deyirəm a... Nəticədə bir
baxış meydana gəlibdir ki, o da liberalizmdi, təsvir
azadlığıdı. Mən yalnız bir az
şişirdilmiş, mübaliğəli şəkildə
dedim ki, biz məhrəmanə sayılan kəlmələrdən
istifadə eləmirik, hərçənd eşqbazlıq edən
iki nəfər o məhrəmanə kəlmələrdən
istifadə edir. Yəni, əslində biz bir məhrəmiyyət
xaini olmuşuq.
–Çoxlu maraqlı şeylər
dediz. Yəqin ki, söhbət həmin kəlmələrin
yazılı ədəbiyyatda istifadəsindən gedir, elə
həyatdakı kimi, həyatda olduğu kimi ədəbiyyatda
da uyğun, adekvat yerindəki istifadəsindən. Düz
başa düşürəm də sizi? Çünki əks
təqdirdə, həm həyatda, həm də elə ədəbiyyatda
həmin məhrəmanə dediyiniz kəlmələrin
başqa vaxtlarda, deyək ki, eşq zamanı yox, istifadəsi
yalnız söyüş demək olacaq.
– Xub...Düzdü...Amma biz
heç söyüş kimi də yazmırıq onları.
İstifadə eləsək belə. Halbuki onlar bədənin
bir üzvləridirlər... Bir ayrı hadisələr də
vardır ki, bizim başımıza gəlir və biz
onları yazmırıq, amma bizim içimizdədir; xiyabanda
yol gedəndə görürük ki, kiməsə pis şey
deyəndə qədəmlərimiz yeyin gedir, ya yavaş gedir,
bir yerdə dururuq, baxırıq, görürük ki, həmin
kəsə piş dedilər, biz bunları
yazmamışıq. Bu fəzalar özlərinin
yazılmasını, açılmasını gözlər.
Bu yazmadığımız şeylər keçirlər bizim
şüuraltımıza. Biz həmişə təmayüllərimizin
başına vurmuşuq.
– Ədəbi təmayülləri
nəzərdə tutursuz, ya...?
– Yox, şəxsi təmayülləri
nəzərdə tuturam. Və nəticədə biz xəstəyik,
absurdçuyuq, narahatıq... Bir gün qəribə şəkildə
qəmginik, amma bilmirik niyə. Səbəbi o içəridəki
məsələlərdi. Və bizim də həyatımızda
nə Marks olub, nə Hegel olub, özü də ondan qabaq, nə
Freyd olub, nə Yunq gəlibdi, nə Derrida gəlibdi, heç
kəs gəlməyibdi bizə desin ki, o içərini nə
cürə yaza bilək. Mən romanımda o içərinin
yazıçısıyam. İndi o ikinci hissədən,
ikinci romandan sonra üçüncünü də
yazmağı düşünürəm.
– Kimdi sizin sevdiyiniz Avropa
yazıçıları?
– Avropa
yazıçılarından 4-5 nəfər var, hər kəs
düz-əməlli yazıçı olmaq istəyirsə,
onları mütləq oxumalıdı. Mənim nəzərimcə,
Prust, Coys, Folkner, Virciniya Vulf, Nabokov, Borxes. Bunlar bir xəzinədi.
Məsələn, Borxesdə çox-çox qabarıq bir məsələ
xanımlardı. Biz qadınları anlatmamışıq,
qadınlar da özlərini anlatmayıblar. Necə
anlatmamışıq? O vaxt ki, homoseksual cərəyanlar gəlibdi
qabağa, oğlanı arvad təkin tanıtmışıq,
arvada oxşayan təkin, kişi deyil demişik. Anlatmanın
özü belə gündəmdə deyil, biz onun içərisinə
girməmişik. Niyə? Özümüzdən qorxuruq. Siz
özünüzdən qorxursuz ki, hər zadı bəyan eləyəsiz.
Mən özümdən, özümü olduğum kimi bəyan
eləməkdən qorxuram. Bir senzura var ki, bunu dövlət
düzəltmir, icma, camaat, ictimaiyyət düzəldib, tarix
düzəldib, dövlətə, bizə, hamıya zorla qəbul
elətdirib. Biz azadlıqda eşqbazlıq edirik, olsun xanımımızla,
məşuqumuzla. Amma bir yerdə fizioloji məsələləri
qorxuyla bəyan edirik. Yəni, senzuradan keçirib bəyan
edirik.
– Demək istəyirsiz ki, ədəbi
riyakarlıq yaranır, konflikt yaranır.
– Burda riyakarlıq
yaranır, xub, biz burda dili riyakarlığa aludə və alət
edirik. Biz bir suala qəti cavab verməliyik, yazaq, ya yazmayaq? O
şey ki, xəlvətdə insanların beynini deşir, o
yazılmalıdı. Biz indi sizinlə adi qaydada söhbət
edirik. Xəlvət deyil. Amma ayrı situasiyalar var. Məsələn,
bir adam gedir düşür zindana. Giriftarlıq tapır.
Aylarla, yox, illərlə qadın görmür, qız
görmür, onun zehnindən nələr keçir? Hər kəs
bunu yazmasa xaindir. Bu nə gerçəklikdir? Onun barəsində
hər kəs təhlil yazmaz. Çünki bizi
bağlayıblar öz içimizə, biz də öz
içimizə vəfadar qalmışıq. Və bir şəkildə
ki, elə bil o bizim şəxsiyyətimizdir. Bizim şəxsiyyətimiz
o şey deyil ki, biz müdam onların
narahatlıqlarını çəkirik.
– Maraqlı məsələlərə
toxunduz, icazə verin...
– Mən heç vaxt bu məsələlərlə
bağlı belə bəhs açmamışam, ona görə
fikrimi yaddan çıxmamış tamamlamaq istəyirəm.
– Buyurun,buyurun, davam edin, bizə
də maraqlıdı.
– Ona görə biz bunu ya gərək
bir yerdə sındıraq, cürətimiz ola sındıraq.
İçərimizi yaza bilmirik. Deməli, məsuliyyəti
çiynimizdən atırıq, bunu
uşaqlarımızın çiyninə qoyuruq ki, gəlsin,
yazsın hisslərimizi. Yəni, bizi əcaib bir təqdirə
bağlayıblar. Ona görə bizə bundan boyun
qaçırmaq lazımdı. Odur ki, bizi sürürlər,
at görmüsüz də, o cürə. Bu həm şeirdə,
həm romanda da belədi. Özü də vacib deyil ki, hər
romanda məhz cinsi məsələlər olmalıdı. Yox.
Bu məsələ ümumiyyətlə orqanik şəkildə
olmalıdı. Məsələn, Henri Millerdə bu mexaniki
şəkildə baş veribdi.
– Hansı əsərini nəzərdə
tutursuz?
– Məsələn, “Əqrəb”...
Bunlar mexaniki olub. Amma böyüklüyü budu ki, o məsələləri
yazmağa cürət edibdi.
– Yəni, siz bu mənada
Prustun tərəfindəsiz, o, bu məsələləri
orqanik yazıb.
– Amma Prust da bu məsələləri
mülayimcəsinə yazıbdı. Məsələn,
heç vaxt bir dənə pərdə arxasını
yazmayıbdı. Prust sadəcə heteroseksuallığa
qarşılıq başqa şeyin olduğunu qoyubdu, ola bilsin
daha orqanik yazıbdı. Amma başqaları vardı. Məsələn,
Elen Siksu.
– Kim?
– Elen Siksu. Fransalı
qadın yazardı, mənim də dostumdu. Fövqəladə
bir yazardı. O insanın içini yazıbdı. O dili
insanın içindəki dəyirmanda əzə-əzə fərz
edin ki, ortaya çıxardır, dilin cinsiyyətini müəyyən
edir. Yox, onda dil cinsiyyəti bəyan eləmir. Dil özü
cinsiyyətdi. Kəlmənin özü həm aşiqdi, həm
məşuqdu, həm eşqdi...Vacibdi ki, onu oxuyasız... Yaxud
Virciniya Vulf... Düzdü, o zadın, kimin təsiri altında
yazıbdı...o...?
– Coysun.
– Hə, Coysun. Amma o,
qadın səsiylə yazıbdı. Biz gərək o fəzaları
tapaq. Təbiidi ki, bu məmləkət, bizim məmləkət
də kommunist düşüncələrinin təsiri
altında qalıbdı. Kommunizm isə heç vaxt bu fəzalara
varid olmayıbdı. Bunlar nə Lenində, nə Trotskidə
yoxdu, prinsip olaraq. Məsələn, zindanda olan adam öz
qadınını da, uşağını da tez-tez
arzulayır. Mən iki-üç dəfə zindanda
olmuşam...
– Biz bilirik bunu.
– Və bir dəfə
zindanda bir cavan oğlan vardı, onu edama məhkum eləmişdilər.
O adam hətta bir dəfə gecə
hazırlaşmışdı tövbə eləməyə,
tövbəsini qəbul eləməmişdilər. Bir gün
gecə gördüm ki, masturbasiya edir. Yəni bir cürə
səy edir ki, özünü razı sala. Bir adam ki, iki saatdan
sonra edam olacaq. Bu, maraqlıdı. Və bütün
bunları yazmaq lazımdır, gizlətmədən. Yazmaq ləzzəti
digər ləzzətlərin əvəzedicisidi, əvəzedicisi
olmalıdı.
– Siz daha çox nəsrdən
danışdız, hərçənd bizim sizin “Misdə
qızıl” yazınızla bağlı sualımız
açıq qaldı. Amma yanlış xatırlamıramsa,
sizin o yazınızda Remboya simpatiyanız hiss olunurdu. Elə
şeirlərinizdən də bunu hiss elədim,
yaxınlığınızı da. Eləysə, gəlin
sizin poeziyada sevdiklərinizdən danışaq... Konkretləşdirim.
XX əsr ingilisdilli poeziyada kimlər sizin üçün
önəmlidi? Yaxud fransızlardan, almanlardan, italyanlardan, bir
sözlə Avropa poeziyasından.
– Mənim fikrimcə, Rembo
çox mühümdü. Rembodan da mühüm
Hölderlindi.
– Alman şairi.
– Bir qadın vardı,
çoxlu ədəbiyyatçıların müəllimi
olmuşdu...
– Hertruda Stayn?
– Bəli.
– Hə, çoxlarına, hətta
məncə daha çox nasirlərə ciddi təsir eləmişdi.
Yanılmı-ramsa, Heminquey ondan üslub dərsləri
almışdı, ilk eksperimental hekayələrini oxumuşam
onun, o dərslərin təsiriylə yazılmışdı,
olduqca maraqlı və öyrədiciydi... Buyurun, davam edin, zəhmət
olmasa.
– Bir şair də vardı,
biz onun siyasi görüşlərinə müxalifik...
– Ezra Paund?
– Hə, Ezra Paund.
– Eliotun ustad dediyi adam.
– Bəli. Ezra Paund mənim nəzərimcə,
o şairdi ki, ondan çoxlu şeylər öyrənmək
olar. Hertruda Staynla Paund fərqli ədəbiyyatlardır. Mən
bir romanımda “Azadə xanım” deyə, Hertruda Stayndan bəhs
etmişəm.
– Hansı romanınızda?
– “Azadə xanım və
yazıçısı”nda. Mən Eliotdan tərcümə də
eləmişəm. Düzdü, “Waste Land”i mən tərcümə
eləməmişəm. Amma bu əsər qəribə bir
modern əsərdir.
– “Çılpaq
torpağ”ı nəzərdə tutursuz?
– Hə, “Çılpaq
torpaq”. Bu şeirdə bir neçə cərəyan birləşib.
Bir başqasını doğurub.
– Sintetiklik var, belə demək
istəyirsiz?
– Bəli, sintetiklik var, amma tədayi
üstündə. O şeir tədayilər məcmuəsidi.
İntəhası, bir var siz tədayini subyektiv şəkildə
edəsiniz, bir də var obyektiv surətdə edəsiniz. Tədayi
gözəldi. Bizim qafiyə-filanla işimiz olmaz, bizim ədəbiyyat
tədayi ilə yazılar.
– Tədayi, yəni
xatırlama, assosiativlikmi?
–Bəli. Məsələn,
Hafizdə bu, bir az vardır: “Mehre to əksi bər ma nəyəfkənd
/ Ayineruya, ah əz delət, ah...” “Mehr” sözünün
altı-yeddi mənası var... “Əks”in də...Elə bil
şeir bu günləri deyilibdi...”Mehr bizə səni əks
eləmədi”. Biri budu ki, biz bu mənaları nəzərə
alaq. İkinci səslərdi. “Ah” öz yerində, amma ”a”lar
gözəldi.
– Alliterasiya.
– Hə. Və o səs
sırasına bir dənə “u” qoysaydınız, şeir
xarab olacaqdı. Hafiz bunu edə bilirsə, Sədi edə
bilmir.
– Bizim şairlərdən
kimi oxumusuz?
– Bəxtiyar Vahabzadəni...
– Hiss edirəm
danışmaq istəmirsiz... Bizdə son illər Orxan Pamuku
çox oxuyurlar, oxumaqdan daha tez-tez misal göstərirlər. Yəqin
ki, oxumusuz əsərlərini. Fikrinizi bilmək istərdim.
– Bəli, bir şeylər
oxumuşam. Yaxşı yazardı. Siyasi tərəflərini
qırağa qoysaq, yaxşı yazardı.
– Qayıdaq şairlərə,
bəs Sepehri?
–Mənim Sepehri barəsində
məqaləm var. Onun bir şeiri vardı, ona şərh
vermişəm. O şeirin üzərində bir texnika var,
adı “mizənəbim”di (mise en abime), ona izahat vermişəm.
“Mizənəbim” o çini kasalardı. Bir kasadı, onun
altında bir kasadı, onun da altında başqa bir kasadı.
–Rus matryoşkaları kimi.
– Yeddi dənə alt-alta...
Ümumiyyətlə, “Məsnəvi” və “Min bir gecə” təfəkkürü
maraqlıdı, bir şey bitməmiş o biri
başlayır... “Xaneye dust kocast?”... Sepehridi də... “Dər fələq
bud ke porsid səvar, aseman məksi kərd”... Gedərsən
ondan soruşarsan, sonra ondan soruşarsan və dibdə ondan
soruşarsan: “Xaneye dust kocast?”... “Dostun evi hardadı?”... Beləcə
şeir fırlanır əvvələ, əvvəldən də
dibə. O biri şeirləri ehsasatdı ki, orda müəyyən
obrazlar yerbəyer olublar. Yerbəyer olan isə təxəyyül
deyil. Təxəyyül o şeydi ki, bir şey sanki təsadüfən
deyilib.
– Gözlənilməzlik,
qırıqlıq yəni.
– Hər gözəl söz
şeir deyil. Şamluda gözəl sözlər çoxdu.
Amma təxəyyül daha gözəldi və ədəbiyyat
üçün daha vacibdi. Bir dəfə İranda,
qadınım, iki oğlum maşında, bir yerlərdən gəlirik.
Mən alkoqol qəbul eləmişdim. Saxladılar məni. Gecəydi.
Başını maşından içəri saldı, iyi hiss
elədi. Dedi, ailəni taksi ilə yola sal (gecə 12-də
Tehranda taksi olmaz ki), maşını da özün çək
qırağa. Nəsə, maşını qırağa
çəkdim. Düşdüm. Mənim nəfəsimi
qoxuladı, dedi ki, pah, pah, əcəbdi. Dedim ki, içməmişəm,
yolda gələndə darvazanın yanında bir yoldaş
saxladı, görüşdü, gördüm bir cür birtəhərdi,
onun qoxusudu qalıb məndə. Dedi ki, sən şairsən?
Dedim, bəli. Dedi ki, elə mən də şairəm və
beləcə qurtulduq.
– Rza bəy, şair demişkən,
bir azdan Sabir Rüstəmxanlı bizi Həllac Mənsur kimi
asacaq, tapşırıb ki, sizi yormayaq. Odur ki, bir şeir
oxuyun farsca, öz şeirinizi.
– Gərək otel
odasından kitab götürəm.
– Səhərdən xeyli xub əzbər
şeirlər oxuyurduz, ingiliscə, farsca. Bir qısa əzbər
bildiyiniz şeirinizi oxuyun, lütfən.
– Ruye bərgi
to neveşti: bağ.
Ruye yek qətreye barane
doroşt
mən neveştəm:
dərya dərya dərya dərya.
Və dər an ləhze zəni
çeşmhayəşra
be kəbutərha bəxşid.
(Bir yarpağın
üstünə
sən yazdın: bağ.
Bir iri yağış
damlasının üstünə
mən yazdım:
dəniz dəniz dəniz dəniz.
Və o an bir qadın
gözlərini
göyərçinlərə
bağışladı.
Səlim BABULLAOĞLU
(Tərcümə: Məsihağa Məhəmmədi)
525-ci qəzet.- 2011.- 9 aprel.- S.26-27.