“Kamal Abdulla: Yazıdan mifə”

Kamal Abdulla yaradıcılığının poetikası və semiotikası məsələlərinə həsr olunmuş maraqlı və elmi cəhətdən dəyərli bir əsərdir. Müasir yazıçıların yaradıcılığı barədə yazan müəlliflər, adətən, özlərinin ilk təəssüratlarına daha çox yer verirlər, nəinki yazıçının əsərlərinin obyektiv mənasına və onların elmi-nəzəri tədqiqinə. Yəqin ki, burada bir qanunauyğunluq da var. Hələ davam edən yaradıcılığa, yazıb-yaratmaqda olan yazıçıya ümumiləşdirici, elmi, nəzəri baxış sərgiləmək o qədər də asan olmur.

Amma Rüstəm Kamalın kitabı bu mənada istisna təşkil edir. Yəni onun Kamal Abdulla yaradıcılığına həsr etdiyi əsəri sırf elmi yanaşma kimi dəyərləndirilməlidir. Bu da iki səbəbdən baş verir: birincisi, Kamal Abdullanın intellektual nəsri, ədəbi-fəlsəfi esseləri, elmi əsərləri öz adekvat təhlilini məhz elmi-nəzəri yanaşmada tapa bilir, yəni təhlil olunan materialın özü məhz bu formanı tələb edir; ikincisi, bəlkə də əsası, Rüstəm Kamalın ədəbi hadisələrə, şair və yazıçıların yaradıcılığına, onların klassik, ya da müasir ədib olmalarından asılı olmayaraq, tənqidçi-ədəbiyyatşünas münasibəti dərin təhlil və elmi münasibətdir. Rüstəm Kamalda ədəbi hadisəni təsvir etmək, hətta sadəcə olaraq təhlil etmək həvəsi yoxdur, onu dərindən araşdırmaq, ədəbi hadisənin bədii və fəlsəfi mahiyyətinə varmaq bacarığı və istəyi onun yanaşma tərzinin əsasını təşkil edir. Kamal Abdulla kimi yazıçı-filosof haqqında Rüstəm Kamal kimi tənqidçi-filosof yazı yazanda yuxarıda adını çəkdiyimiz əsər kimi maraqlı, məzmunlu, elmi dəyərə malik bir əsər alınır. Rüstəm Kamalın kitabı Kamal Abdulla poetikası haqqında dərin elmi-tədqiqat əsəridir desəm, səhv etmərəm. R.Kamalın misal gətirdiyi Dmitrovskinin Qoqol haqqında dedikləri, yəni Qoqol “yaradıcılığının dərin mənasını anlamaq və ifadə etmək üçün lüğətimizdə belə bir söz yoxdur” fikrini ümumən istedadlı və əsl ədəbiyyata və əsl bədii yaradıcılığa da aid etmək olar. Çünki əsl yaradıcılıq əsəri canlı və real həyatın özü qədər sonsuz və dərin məzmuna malikdir. Onu birdəfəyə, bir sözlə, hətta bir kitabla əhatə etmək və açmaq mümkün deyil. Bu həqiqəti tam mənada K.Abdulla yaradıcılığına, xüsusən də onun bədii nəsrinə aid etmək olar.

K.Abdulla bədii dünyası da aydın və birdəfəlik şərhə gələ bilməyən sonsuz və canlı bir dünyadır. Bu dünyanın özəlliklərini, gizli mənalarını (hamısını olmasa da, əsaslarını) açıb göstərməyə cəhd edən istedadlı ədəbiyyatşünas-alim və tənqidçi Rüstəm Kamal özünün orijinal və məzmunlu kitabında qeyri-standart (bununla belə təhlil olunan ədəbi materiala adekvat olan) baxış bucağı nümayiş etdirmiş, Kamal Abdullanın “sirriçində” dünyasına nüfuz etməyə çalışmış və onun sirlərini açmaq üçün açar söz kimi Mif anlayışından istifadə etmişdir. Bu da təsadüfi deyil. K.Abdulla bədii dünyaduyumunu məhz mifoloji dünyaduyumu adlandırmaq olar. K.Abdulla keçmişi də, indini də mifoloji çalarlarda görür. Bu da o deməkdir ki, yazıçı həyatın üzdə olan empirik məzmununu deyil, onun dərin simvolik mənasını açmağa cəhd göstərir. Bunun üçün də mifoloji dünyaduyum ən uyğun gələn metodoloji yanaşmadır.

Kamal Abdulla yaradıcılığını R.Kamal “Yazıdan Mifə” doğru bir proses kimi təhlil edir, bununla da yazıçının ardınca indidən keçmişə, tarixdən mifoloji kökə varmaq istəyir. K.Abdulla adi görünən hər şeyin mifoloji məğzini, kökünü və sirli mənasını axtarır. Ona görə də R.Kamalın “Yazıdan Mifə” təyini dəqiq və dürüst yanaşma hesab edilməlidir. Onun K.Abdullanı “neomifoloq” adlandırması da yazıçının bədii üslubunu və poetikasını düzgün təyin edir. R.Kamalın yığcam, bəzən düstur şəklində, aforizm kimi söylədiyi fikirlərin geniş açılışı mümkündür. Tənqidçi özü bunu etmir, oxucunun öhdəsinə buraxır, ona yalnız istiqamət verir və bir növ onu birlikdə düşünməyə dəvət edir. Ona görə də R.Kamalın bu yığcam kitabı K.Abdulla yaradıcılığının bir çox sirlərinin açılmasına imkan verir: “Kamal Abdullanın mif fəlsəfəsində Söz kultu Mif kultu ilə eyniləşmişdir...” “Mifoloji təsəvvür ... bütöv bir yaşayış üsuludur” deyən K.Abdulla müasir insanların bugünkü davranışında, düşüncə və fikirlərinin alt qatında mifin durduğunu və müasir həyat tərzinə, davranış qaydalarına təsir etdiyini söyləyir. Bu, əlbəttə, şüurlu şəkildə dərk oluna bilən, gözə görünən təsir deyildir, dərk olunmayan və oluna bilməyən təsirdir. Təsir var, onun dərki isə yoxdur. Bu, tamamilə doğru və elmi fikirdir. R.Kamal yazıçının yaradıcılığını, onun əsərlərini şifrələnmiş bədii dünya kimi qəbul edir və onun sirli məzmununa çatmaq üçün K.Abdullanın bədii mətninin kodlarını axtarıb tapır və onların vasitəsilə mətnin sirlərini və məzmununu açıqlayır. Bu mənada mif-yazı qarşıdurması, mifoloji xronotop, gülüş-təbəssüm, göz-baxış, səs motivi, yuxugörmələr və s. kodlar kimi, mətnin gizli məğzinə aparan yollar kimi təhlil edilir. Misal üçün:

“K.Abdullada maraqlı baxış (görmə) tipləri mövcuddur: uzağı görmə, qaranlığa baxma. O, uzağı – üfüqləri, göydə öləziyən, sönən ulduzları, yollardakı qaraltıları, kölgələri görə bilir. Çağdaş ədəbiyyatımızda iki yazıçının qəhrəmanları daim uzağa baxırlar: Yusif Səmədoğlu və Kamal Abdulla ...

” Yaxud başqa bir misal: “Akustik kodun intensivliyi mətnləri “səsli” edir. Səs obrazları hadisələrin mistik mənasını anlamağa imkan verir”. Bu cür misalların sayını istənilən qədər artırmaq olar. R.Kamalın ədəbi mətnə, ədəbi yaradıcılığa öz yanaşma tərzi, baxış bucağı vardır. O, birbaşa məzmundan, ayrı-ayrı epizodların və hadisələrin təhlilindən deyil, ayrı-ayrı kodlardan danışır və bununla da bədii mətnin gizli sirlərini açmağa nail olur. R.Kamalın təhlil üsulu semiotik üsuldur. Bu da ənənəvi təhlildən öz elmiliyi ilə fərqlənir. Bu üsul K.Abdulla bədii dünyasının bir çox sirlərini açmağa imkan verir. R.Kamalın kitabında K.Abdullanın həyatı və tərcümeyi-halı barədə heç bir məlumat verilmir. Bununla belə bu əsəri K.Abdullanın elmi tərcümeyi-halı adlandırmaq olar. Burada yazıçının elmi bioqrafiyasının bütün məqamları öz əksini tapmışdır. Oxucu K.Abdulla barəsində həm dilçi-alim, həm ədəbiyyatşünas, həm şair və nasir kimi geniş təsəvvür əldə edə bilir. K.Abdullanın yaradıcılıq dairəsi çox genişdir və bu rəngarəng və zəngin yaradıcılığın bütün məqamları R.Kamalın kitabında öz dərin elmi təhlilini tapmışdır. Rüstəm Kamal yazıçının həm əvvəlki, artıq tənqidçilər tərəfindən kifayət qədər geniş təhlil edilmiş əsərləri (“Yarımçıq əlyazma”, “Sehrbazlar dərəsi”), həm də yenicə çapdan çıxmış romanı (“Unutmağa kimsə yox”) haqqında maraqlı və yeni fikirlər söyləyir. “Yarımçıq əlyazma”nı R.Kamal “neoepos” adlandırır. Burada iki mətn qatı qeyd olunur: Bayandır xanın apardığı istintaq prosesinin qələmə alınması və Dədə Qorqudun qeydləri. Birinci halda casus haqqında komik mətn, ikinci halda isə epik mətn yaranır. Sokral obrazların (Dədə Qorqud, Qılbaş, Qazan Xan) və mifoloji situasiyaların “aşağı statuslu zonalara” daxil edilməsi nəticəsində “sadə və komik situasiyaların” yaradılması qeyd olunur ki, bunun da öz dərin mənası vardır. “Sehrbazlar dərəsi” romanını janr baxımından R.Kamal “spiritual roman” adlandırır. “Romanın personajları əslində ruhlar dünyasına mənsubdurlar”. “İçi mistika havası ilə, təhtəlşüur stixiyası ilə dolu olan bu romanın özü bütövlükdə bir yuxuya bənzəyir”. R.Kamalın bu tipli yeni və təkrarsız təyinləri onun K.Abdulla yaradıcılığına öz baxış bucağı olduğundan xəbər verir. Bu da kitabı maraqlı və oxunaqlı edən amillərdən biridir. Kitabda K.Abdulla yaradıcılığı haqqında təzə bilgilər verən məqamlar boldur

. K.Abdullanın yeni romanı (“Unutmağa kimsə yox”) haqqında söz açaraq, R.Kamal qeyd edir ki, “Kamal Abdulla çağdaş Azərbaycan nəsrinin təhkiyə resurslarını dəyişən ən cəsarətli və ciddi islahatçıdır”. Müəllif haqlı olaraq K.Abdullanı bu baxımdan gənc yazarlara örnək kimi göstərir. “Klassik nəsrin qapalı, məhdud süjet məkanından imtina edən müəllif ilk dəfə olaraq açıq sistem sərgiləyir. Bu əsər yuxu mətni kimidir: sanki nə əvvəli, nə axırı var”. Bununla belə romanın dünya modelində “təsadüfi detal, motiv, yaxud obraz yoxdur”. Bu da o deməkdir ki, K.Abdulla yeni tipli, yeni struktura malik bədii bütövlük yaratmağa nail olmuşdur. K.Abdullanın “süjet poetikasının əsasını təşkil edən” əsas amili R.Kamal paralel dünyaların mövcudluğunda görür.

R.Kamalın kitabını oxuyaraq məndə belə bir əminlik yarandı ki, orijinal və novator yazıçı kimi K.Abdullanın yaradıcılığını ən adekvat şəkildə təhlil edən müəllif məhz Rüstəm Kamaldır. Burada yazıçı ilə tənqidçi arasında bir yaradıcılıq doğmalığının olduğunu da qeyd etməmək olmaz.

Məmməd QOCAYEV,

Filologiya elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2011.- 30 aprel.- S.20.