Türkiyə, mən sənin nəyini sevdim?!.

“İllər-düşüncələr” dəftərindən

Bu xatirələr-düşüncələr mənə çox əzizdir, həmişə xatırlayıram, hərdən yaxın adamlara danışıram və elə epizodlar yada düşür – danışanda maraqla dinlənilsə də çox vaxt aparır.

Ona görə bundan sonra danışmamaq üçün yazmaq qərarına gəldim.

Maraqlanan sağ olsun, – oxusun.

Maraqlanmayan sağ olsun, – oxumasın.

Və Tanrı hər ikisindən razı olsun.

(Əvvəli ötən sayımızda)

Köhnə dost əlavə etdi: “Doxsanıncı il” kitabı həqiqətən çox xoşuma gəldi, həm də Azərbaycan türkcəsini bir az da öyrəndim, amma hardan bilim şair Hidayət Dövlət müşaviri Hidayət Orucovdur”.

Səksən altıncı ilin Ankarasından ayrılmayaq.

Nahardan sonra Vladimir arxamca gəldi. Sözü konkret idi: “Səfir Sizi gözləyir”. Nəhəng imperiyanın səfiri yüzdən çox nəşriyyatdan birinin baş redaktorunu qəbul edəcəkdi. Bu da Sovet reallıqlarının detallarındandı.

Səfir qəfil Moskvaya çağırılması ilə bağlı mənlə sərginin ilk günü görüşməli olduğunu söylədi. SSRİ nümayəndəsinin sərgiyə dəvətini onun səyləri ilə baş tutduğunu da dedi. Bəzi cümlələri də yadımdadır: “İki ölkə arasında mədəni əlaqələrin formalaşdırılmasının və inkişaf etdirilməsinin vaxtı çatıb”. Sonra mənim təəssüratımla maraqlandı.

– Bir neçə saatdır sərgidəyəm, – dedim, – əlbəttə, sonda təəssürat daha bütöv olacaq. Ancaq indidən hiss edirəm ki, ədəbiyyatımıza, mədəniyyətimizə böyük maraq var. Dövlət quruluşları tamam fərqli olsa da, mədəniyyət körpülərinin salınmasına ciddi ehtiyac mövcuddur. Bu körpüləri tikmək zəruridir. Ədəbiyyat, mədəniyyət siyasiləşdirilməsə bu “tikintiyə” heç nə mane ola bilməz və belə körpülər əslində siyasətçilərdən, ideoloqlardan çox iş görər.

Səfirin rəngi alındı. Bir neçə anlığa söhbətimizə sükut çökdü.

Sükuta özü nöqtə qoydu:

– Mən Sizlə razıyam, – dedi.

Düşünürdüm: nəhəng imperiyanın səfirinin öz səfəri öncəsi macal tapıb nəşriyyatın baş redaktorunu qəbul etməsi diqqət əlamətiydimi, yoxsa öz missiyasının məsuliyyətini qonağa çatdırmaq jestiydi? Demək çətin idi. Ancaq hər halda görüş başlamışdı və mən səfirlə üz-üzəydim. Çalışırdım – necə varamsa, eləcə görünəm. Söhbətimiz alınmışdı. Mən SSRİ-də kitab mədəniyyətinin vəziyyətindən, problemlərindən danışırdım. O, diqqətlə qulaq asır, hərdən suallar verirdi.

Əməkdaş – xanımın çay gətirməsi mənim mövzunu dəyişməyimə şərait yaratdı:

– Sərgidən sonra proqrama uyğun olaraq mən bir gün Mədəniyyət Nazirliyinin qonağı olmalıyam. O günün proqramını hələ mənə təqdim etməyiblər.

Fikrimi dərhal tutdu:

– Hara aparsalar, gedin, – yaş fərqimiz çox olsa da zarafata keçdi – lap... – adını demədi, işarə etdi, – ora da aparsalar – gedin. Siz yetkin adamsınız.

Sonra biz çox şeydən danışdıq – “Sovet mədəniyyətindən”, son illərdəki dəyişikliklərdən, “perestroyka”nın perspektivlərindən...

İqamətgahının həyətinəcən enib nəzakətlə vidalaşdı.

İki gün sonra mən bu həyətə bir də gəldim. Bu dəfə Türkiyədə işləyən SSRİ vətəndaşlarının təhlükəsizliyinə cavabdeh olan Hüseyn Quliyevin qonağı kimi. Hüseynə zarafatla deyirəm: “Burda çalışan bütün SSRİ vətəndaşları haqqında deyə bilmərəm, amma öz iqamətgahın tamam təhlükəsiz yerdədir – səfirliyin həyətində, uca, keçilməz hasarın içində”. Əlbəttə, səfirliyin həyətində ona ayrıca iqamətgah ayrılması tutduğu vəzifənin mühümlüyünün və məsuliyyətinin göstəricisi idi. Uşaqları balaca və qəşəng idilər, Bakıdan gələn qonağa maddım-maddım baxırdılar. Nahar süfrəsi arxasında səmimi söhbət etdik.

Sonra şəhərə çıxdıq. Hüseyn sükan arxasındaydı. O, Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin zabiti idi, ancaq istiqanlı oğlan olduğu üçün tezcə səmimi söhbətə keçdik, sözü Ulu Öndərimiz Heydər Əlirzaoğlunun üstünə gətirdim və dərhal ürəyimə damdı ki, Hüseyngillə bu böyük şəxsiyyətin özəl münasibətləri var:

– Siz Heydər Əlirzaoğlunun qohumusunuz? – soruşdum.

– Ssss... – başıyla maşının içinə işarə etdi, yəni söhbətimizi yaza bilərlər...

Artıq dedim – Hüseyn SSRİ Dövlət Təhlüksizlik Komitəsinin məsul, yüksək çinli zabiti, peşəkar çekisti, o illərdə Türkiyədə çalışan beş min nəfərdən artıq SSRİ vətəndaşının təhlükəsizliyinə cavabdeh idi. Belə məsul bir işin Azərbaycan oğluna həvalə edilməsi məni sevindirirdi.

Onun “sss...” nidasından sonra söhbətimizin mövzusunu istər-istəməz, könülsüz də olsa, dəyişdik.

Bir az sonra soruşdu:

– Burda yaxşı ayran verirlər, içəkmi?

– İçək.

Maşını dayandırdı. Bayıra çıxdıq. Ayran həqiqətən dadlı olsa da, bəhanəydi. Biz açıq havada, xoş əhval oyadan aprel günəşinin altında Heydər Əlirzaoğlundan, onun böyüklüyündən, son vaxtlar Sovet rejiminin ona qarşı olan qısqanclığından, ermənilərin Mığrıdan keçən Zəngilan-Ordubad avtomobil yolunun tikintisinin dayandırılması üçün törətdikləri təxribatlardan, pozuculuq fəaliyyətlərindən danışdıq. İçimiz narahatlıqla, həyəcanla dolu idi, hamısını açıb-tökdük, bir az yüngülləşdik.

Hüseyn şəhərin maraqlı yerlərini həvəslə mənə göstərdi. Sonra mehriban təzə dostlartək, səmimiyyətlə ayrıldıq.

...Mədəniyyət Nazirliyinin sərəncamına ayrılmış günümdə məni nazir müavini, tanınmış şair-publisist Yavuz bəy müşayiət edir. Mədəni və zövqü yüksək insandır. Əsli Azərbaycan türküdür. Valideynləri Qarabağdan köçüblər. Bir dəfə Bakıda olmuş, ancaq Moskva KQB-si onun Qarabağa getməsinə, ana torpağını ziyarət etməsinə icazə verməmişdi. Bu barədə həyəcanla, emosional danışır və göz yaşlarını saxlaya bilmirdi (yeri gəlmişkən, ondan təxminən bir il sonra Yavuz bəy yenidən Bakıya gəldi və bu dəfə KQB “səddini” keçərək, ona doğma Qarabağı ziyarət etməsinə imkan yarada bildik).

Nazir müavini Ankaranı həvəslə mənə göstərir və hər şey maraqlı və özünəməxsusdur. Heykəllərə, memarlıq abidələrinə, rəsm əsərlərinə baxırıq, böyük Atatürkün ilk məzarı yerində (indi Etnoqrafiya muzeyidir) fikrə dalırıq. Birdən barmağını şəhərin baş tərəfinə tuşlayıb, ehtiyatla mənə üz tutur:

– Ankarada yeni, böyük came tikilir, ora baxmaq istərdiniz?

– Məscid tikilir? – təəccüblə soruşuram.

– Bəli, Qoca Tape məhəlləsində, adı da Qoca Tape camesidir.

Yeni məscid tikintisi mənə gözlənilməz və çox maraqlıydı. Sovetlər Birliyi dönəmində məscidlərin sökülməsini, qapanmasını, anbarlara, başqa təyinatlı obyektlərə çevrilməsini eşitmişdik, görmüşdük. Yeni məscid tikilə bilər?

Tikilə bilərmiş!..

– Əlbəttə, – dedim.

Yavuz bəy ürəkdən sevindi, sürücüyə məmnun halda “Qoca Tapeyə!” göstərişini verdi. Yəqin ona elə gəlirdi ki, mən Sovet xofundan, KQB vahiməsindən çəkinib tikilməkdə olan cameyə baxmaqdan çəkinəcəyəm.

Qoca Tape camesi məni heyrətləndirdi. Nəhəng abidə yaranırdı. İş icaçısından soruşuram:

– Maliyyə qaynaqları hardandır?

– Camaatdan, – deyirlər mənə, – qəzetlərin birində kiçik müraciət dərc olundu: “Məscid tikilir, kimin imkanı varsa – kömək etsin”. Külli miqdarda vəsait gəldi – iş icraçısı bir az sözünə ara verib, əlavə etdi, – insanların gərək nəyəsə inamı ola, inam olanda hər istək yerinə yetər.

Əlbəttə, bu eyham Sovet ideologiyasına qarşı yönəlmişdi. Və haqlı idi.

Tikintiyə gəlişimiz nahar vaxtına düşdü. Ustalar, fəhlələr məscidin divarları önündə torpaq üstə beş-bir, üç-bir səliqəli süfrələr açıb nahar eləməyə başlayırdılar. İndi də o səhnə gözlərim önündən getmir.

Nə görürdümsə – həssaslıqla diqqət yetirirdim. Ancaq daxilən sərbəst idim. Səfir “hara aparsalar – gedin” desə də, o illərdə Sovet yazıçısının, baş redaktorunun tikilməkdə olan məscidə getməsi, orada gördüklərinə heyranlıqla baxması, iş icraçısıyla, ustalarla, fəhlələrlə şirin-şirin söhbət etməsi adi hal deyildi. Yaşlı, təcrübəli dostlar məni əvvəlcədən, hələ Bakıda xəbərdar etmişdilər. O illərdə yüksək vəzifə tutan, bütün Sovetlər birliyinin tanıdığı görkəmli bir yazıçı dostum səfər öncəsi məni ehtiyatlandırırdı ki, Ankarada heç oteldən çıxmayım. Çünki Türkiyədə olanda özü qorxusundan belə edirmiş... (Ancaq mən Ankarada son dərəcədə sərbəst gəzdim, dolandım, nə sualım vardısa verdim, mənə nə sual oldusa – cavablandırdım. Bir gözləmədiyim məqamı da unutmuram: Bakıya dönəndən sonra Ankarada yaxşı fəaliyyətim üçün səfirlik adından müşavir-elçi Vladimir Solouxinin imzasıyla təşəkkür məktubu gəlmişdi).

Qardaş ölkədə yeni tanışlar deyirlər ki, televiziya ilə sərgidə SSRİ guşəsini və imperiyanın azərbaycanlı “təmsilçisini” görüb (sərginin açılışında bir neçə kanal məndən müsahibə almışdı), çox maraqlanırlar, yalnız Ankaradan deyil, başqa şəhərlərdən də gəlib mənlə görüşmək istəyirlər. Bəlkə görüşmək istəyənlərin hamısı ilə bir salona toplayaq, Sizlə görüş keçirək, söhbət edək.

Mən etiraz edirəm: “Hələ burda nə görmüşəm – danışam?! Belə bir görüş naharıyla, ya şamıyla birlikdə yarım gün vaxt aparacaq. Mən SSRİ haqda danışacağam, sizlər – Türkiyə haqda. Qoyun mən də Türkiyəni bir az öyrənim, sonra danışarıq”. Təzə tanışlardan xahiş edirəm: “Fikrimi mənlə görüşmək istəyənlərə olduğu kimi çatdırsınlar. İnansınlar ki, mənim görüşdən imtinam KQB kabusu ilə bağlı deyil”.

Yazıçının – baş redaktorun o illərdə Türkiyəyə xidməti səfəri həqiqətən hadisə idi (yaradıcı ziyalılar çətinliklə də olsa, hərdən səyyah və şəxsi dəvətlə qardaş ölkəyə gedə bilirdilər. Ancaq xidməti səfər çox az hallarda baş tuta bilərdi. İrəli gedib deyim ki, Bakıya qayıdandan sonra da belə maraqlar vardı. Əcdər Xanbabayev çox istəyirdi ki, “Yazıçı” nəşriyyatının kollektivi ilə ayrıca görüş keçirim).

Yavuz bəylə bütün günü Ankaranı gah araba ilə, gah da payi-piyada yorulmadan gəzirik... Sonra Mədəniyyət Nazirliyində bir qrup milli ruhlu əməkdaşla görüşürük. Sərgidə Kamran bəyə deyə bilmədiyim fikirlərin bəzilərini burada açıram. Səmimi söhbət edirik.

Heydər Əliyevin Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü, SSRİ hökumətində ikinci şəxs – bütün türk dünyasının iftixarı olmasından qürurla danışırıq. Hamımız bir fikirdəyik – Heydər Əliyev fenomeni bütün türk dünyasının qələbəsidir və cahana “Bizlə hesablaşın!” mesajıdır. Görkəmli Azərbaycan elm və mədəniyyət xadimlərindən söhbət açırıq. Mən Yusif Məmmədəliyevdən, Heydər Hüseynovdan, Azad Mirzəcanzadədən, Niyazidən, Fikrət Əmirovdan, Qara Qarayevdən, Səttar Bəhlulzadədən söz salıram və onlar haqqında türk dilində kitablar çap olunmasını təklif edirəm. O illərdə Türkiyə yazıçıları və ziyalıları çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı, ifaçılıq sənəti (Zeynəb Xanlarovanı hamı tanıyır və sevirdi) barədə məlumatlıydılar, elm, incəsənət (xüsusilə bəstəkarlıq, rəssamlıq) sahələri haqda isə təsəvvürlər çox səthi idi. Yavuz bəy də, Mədəniyyət Nazirliyinin digər əməkdaşları da maraqla dinləyir və təklifimi məmnuniyyətlə qəbul edirlər.

Axşam isə paytaxtın Dövlət Dram Teatrının səhnəsində bir Amerika yazıçısının psixoloji-dedektiv pyesi əsasında hazırlanmış tamaşaya maraqla baxdıq. “Mədəniyyət Nazirliyinin günü” başa çatandan sonra da təzə tanışlar mənlə əlaqə saxlayırdılar. Bir axşam telefon zəngi:

– Televiziona baxırsınızmı? – nazirliyin əməkdaşlarından biri soruşdu.

– Xeyr.

– Xahiş edirəm – baxasınız, “Hərb və sülhü” göstərirlər.

Məşhur roman əsasında çəkilmiş filmin türk dilinə dublyajı idi. Nazirlik əməkdaşı həm də mənə bildirmək istəyirdi ki, Ankarada rus mədəniyyətinə normal münasibət mövcuddur. Və bu, həqiqətən beləydi. Puşkinin, Qoqolun, Turgenevin, Dostayevskinin və digər görkəmli rus klassiklərinin əsərləri türk dilində nəşr olunmuşdu. SSRİ xalqları ədəbiyyatı xəzinəsindən də türk dilinə az da olsa, bəzi əsərlər çevrilmişdi.

– Mən bu kitablardan ala bilərəmmi? – təzə tanışlardan soruşuram.

Əlbəttə, Mədəniyyət Nazirliyinin əməkdaşları da, sərginin rəhbəri də (xeyirxah və milli ruhlu ziyalıydı, heyif, adını unutmuşam) anlayırlar ki, əvvəlcə ana dilimdə, sonralar bəzilərini rus dilində oxuduğum bu kitablar mənə yeni qiraət üçün deyil, Moskvada göstərməyə lazımdır. Və mənə bu kitablardan əlavə İmrədən, Qaracaoğlandan, Aşıq Veysəldən, Mövlanadan başlamış çağdaş türk yazarlarının əsərləri qarışıq bir iri, ağır çamadanlıq müxtəlif nəşrlər bağışlanır (çamadanın ağırlığı geri dönəndə hava limanında yada düşür, yüküm uçaq normasından ağır olduğundan və mənim funt-sterlinqlərdən dəyişdiyim türk lirələrim bitdiyindən Vladimir “artıq çəkinin” dəyərini məmnuniyyətlə ödəyir, çünki yükün içini bəlkə də o, məndən yaxşı bilirdi).

Ankaranın küçələrini ayaqla gəzməkdən, gülərüz insanları müşahidə etməkdən doymuram. Hər memarlıq abidəsinə, yeni tikintiyə, hətta reklamlara maraqla baxıram. Bazar günləri küçələrdə hərbçi zabitlər, əsgərlər də görünür, onlar dəstə-dəstə gəzir, üz-üzə gələndə bir-birlərinə ehtiramla hərbi salam verirlər. Hərbi dəyərləri, intizamı, vətənə sədaqəti üzlərindən oxunur. Heyranlıqla onlara baxıram. Təzə tanış olduğum keçmiş hərbçidən sadəlövhlüklə soruşuram:

– Sizin belə igid, intizamlı zabitləriniz, əsgərləriniz var, nəyinizə lazımdır NATO? Axı, Moskva bizi ayırmaqla NATO-nu da bəhanə edir?!

O illərin özündə də mənim ABŞ-a, NATO-ya da normal münasibətim, hətta hörmətim vardı. Ancaq SSRİ-nin rəsmi dairələri və antitürk qüvvələri Türkiyə ilə münasibətlərdən söz düşən kimi NATO-nu, ABŞ-ı bəhanə edirdilər.

– Fikir verin, küçə-bacada bircə nəfər də ABŞ və ya digər NATO üzvü Qərb ölkəsinin əsgəri, zabiti görünməz. Yaxşı bilirlər: bizim onlara xüsusi rəğbətimiz yox. NATO-ya isə biz yalvara-yalvara daxil olduq. Vəziyyət belə tələb edirdi. Başqa yolumuz yoxdu. Kommunist kabusu qulaqlarımızın dibində arınmaz-arınmaz haykırırdı. Türkiyəni xilas etmək missiyası hər məsələdən ucada dayanırdı. Ona görə bu addım atıldı.

“Evquran”da tanış olduğum gümrah, hələ “qocalmamış”, yaşlaşmağı hiss olunmayan keçmiş hərbçinin sözləri mənə çox ciddi təsir etdi və uzun müddət düşündürdü, 25 il sonra bu sətirləri yazanda da olduğu kimi xatırlandı.

Sovet üsul-idarəsi, kommunist ideologiyası Türkiyədən həqiqətən vahiməli kabus kimi görünürdü.

O illərdə Türkiyə SSRİ mətbuatında və təbliğatında “geri qalmış kapitalist ünsürü” sayılır, ən yaxşı halda – “inkişaf etmiş kapitalist ölkəsi hesab edilmirdi”. Dükanlardakı ağır çəkili qızıllara, brilliantlara, digər qiymətli daş-qaşlara, Vətən istehsalı olan çox çeşidli keyfiyyətli mallara, “hər addım başında bir bank cəftəsi”nə (səfərdən sonra yazdığım şeirin misrasıdır), tikintiyə, quruculuğa baxıram və düşünürəm: “Doğrudanmı bu, kasıb ölkədir? Bəs varlı ölkə necə olur? Vladimir mağazalardan söz salıb mənalı-mənalı mənim fikrimi soruşur. Deyirəm: – Hər şey – bol...

– Bu malı Moskvaya tökəsən – iki günə yox olar, – söyləyir Vladimir.

O illərdə həqiqətən beləydi. Özünü dünyanın super dövlətlərindən biri sayan ölkənin bazarında adi malların qıtlığı “ərşə dayanırdı”. Ankara dükanlarındakı malların əksəriyyəti Moskvada və bütün Sovetlər Birliyində “çox defisitlər” siyahısındaydı. SSRİ ilə müqayisədə yalnız Ankaranın dükanları dolu deyildi. Avropa ölkələrində Sovet səyyahlarının mağazalara necə “daraşdığını”, hər adi maldan çox dəst almaq üçün satıcıya necə yalvardıqlarını və çox vaxt sərt rədd cavabı aldıqlarını görəndə adam xəcalət çəkirdi.

(Ardı var)

HİDAYƏT

525-ci qəzet.- 2011.- 1 dekabr.- S.4.