Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

 

Nəşrin redaktorları:prof. Şamil Vəliyev və elmi işçi Samir Mirzəyevdir.

Əsərləri  Üçüncü cild (1915-1916)

 

Ön söz

Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və lideri, ilk həqiqi demokratik Xalq Cümhuriyyətimizin banisi M.Ə.Rəsulzadənin zəngin ictimai-siyasi və ədəbi-bədii publisistik irsinin I cildi (1903-1909) 1992-ci ildə, II cildi (1909-1914) 2001-ci ildə işıq üzü görmüşdür. İndi onun 1915-1916-cı illərdə dövri mətbuatda dərc olunmuş əsərlərinin III cildini oxuculara təqdim edirəm. Zənnimcə, 10 ildə təmənnasız hazırladığım bu əsər Azərbaycan tarixi və bütövlükdə I dünya müharibəsi dövrü tarixi ilə maraqlananlar üçün faydalı olacaqdır.

 

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

 

İran böhranı

 

İki gündən bəri Tehrandan alınan teleqraflar İran əhvalının müşəvvəş bir dövrə girdigini göstərməkdədirlər.

Müşirəldövlənin istefası İranı böyük bir böhrana döndərmişdir. Əvvəlcə varid olan teleqraflar Müşirəldövlənin istefasını türklərin Girmanşah tərəflərindəki hərəkətləri ilə münasibətdar bir şəkildə təsvir ediyorlardı. Fəqət dünki teleqraflar arasında Petroqraddan gələn bir xəbər istefanın əsl səbəbi ola biləcək bir haldan xəbər verməkdədir. Rusiya xariciyyə nəzarətindən sızan bir xəbərə görə Müşirəldövlənin istefası türk təcavüzündən ziyadə İrandakı rus və ingilis qoşunları ilə əlaqədar imiş.

Anlaşılan ikinci məclis məsələsi, üçüncü məclis dəxi rus və ingilis qoşunlarının İrandan çıxarılması üçün hökuməti istizahlara məruz qılmış və bu istizahlara qarşı vaqe olan izahata isə Müşirəldövlə kabinəsi bu işin – yəni rus və ingilis qoşunlarının İrandan çıxarılmasının qeyri-mümkün olduğunu məclisə anlatmaq istəmişdir. Fəqət vaqe olan izah və iqnailərsə məclisi inandıramıyınca bittəbii istefaya getmişdir.

Bu surətlə vaqe olan istefa həqiqətən də İran üçün böyük və təhlükəli vaqeələr dövri başlıyacağını göstərir. Çünki hal iki şeydən xaric olamaz. Ya məclisə həmrəy olaraq yeni bir kabinə gələcək və arzui-ümuimiyyəyə tabe olaraq rus və ingilis qoşunlarının İrandan çıxmalarını tələb edəcək, yaxud böylə bir tələbin felən icrasından aciz olduğuna qane olan İran hökmdarı məsələyə Müşirəldövlə kabinəsinin nəzəri ilə baxıb da, bu nəzəri hər bir müqavimətə qarşı yeridəcək bir kabinə dəvət edəcək. Hər iki təqdirdə də hər hankı bir taqım keşməkeşlərə müncər olacağı məntiq icabıdır. Birinci təqdirdə şübhəsiz ki, etilaf dövlətləri ilə əlinən vuruşmaq lazım gələcək. İkinci təqdirdə dəxi məclisin fəsxi ilə bir taqım daxili ixtilallara meydan açılacaqdır.

Bu iki “şərr”dən hankı birisini İran hökuməti “ümur” ədd edəcək?

Teleqrafların gətirdigi xəbərlərə nəzərən şah rus səfarət vəkilləri ilə ingilis səfirini hüzuruna qəbul edib də onların tövsiyyəsini dinlədikdən sonra kabinə təşkilini Səidüldövləyə tapşırmışdır.

Səidüldövlənin iş başına gətirilməsi doğru isə və iş başına gətirilən kabinə təşkilinə müvəffəq olarsa, demək olar ki, daxili ixtilafların zühuri etilafi-müsəlləsə qarşı çıxmaya tərcih verilmişdir. Çünki Səidüldövlənin etilaf tərəfdarı olduğu ilə bərabər İran millətpərvərləri nəzərində mərdud bir zat olduğu məşhuri-cəhandır.

Səidüldövlə birinci məclis dövründə məclisin ən fəal, ən müfərrit hürriyyətpərvər vəkillərindən keçinib və xəlq tərəfindən “Əbul-Əmələ” ləqəbinə nail bir xəlq adamı ikən məclisin Məhəmmədəli şah tərəfdən bombardman edildigindən sonra şahın əmri üzərinə məşrutiyyətpərvəran əleyhində bir kabinə təşkilinə razı olduğundan kəndisinə “xaini-millət” şöhrətini qazandırmış və ikinci məclis dövründə şahi-məxluh ilə bərabər İrandan tərd olunan bir sıra müstəbidlər cərgində o da vətəndən qovulmuşdu.

Sonralar ikinci məclisin fəsx olduğu zamanlarda hər tasasə Səidüldövlə İran hökumətinin əleyhinə məzhər olaraq Tehrana dönə bilmiş, bəzi tərəddüdlər sayəsində kabinə rəyasətinə keçmək belə istəmişsə də, müvəffəq olmamışdı.

Görünüyor ki, Səidüldövlənin Məhəmmədəli şah sədr-əzəmi olmaq kibi bir “zəlləyə” boyun qoyması İran xəlqini o qədər özündən nifrətləndirmişdir ki, bu dəfə dəxi istər Tehran xəlqi və istərsə məclis Səidüldövlənin təşkil edəcəgi kabinəyə təhəmmül edəməyəcəklərini ələnən izhar etməkdədirlər.

Yenə dünki teleqraflardan ögrəniyoruz ki, məclis şahə xəbər göndərərək cəmaət və millətin etimadına məzhər olmayan bir şəxsin təşkil edəcəgi kabinəyə etimad və etibar göstərə bilməyəcəgini şahi-aliyə, sərkara, gələcək zatın millətin etimad etdigi zatlarlardan olduğu lazım gəldigini iblağ etmişdir.

Məclis tərəfindən vaqe olan bu ixtarla bərabər Tehran xəlqində də böyük bir həyəcan və ğələyan mövcud olub bir taqım narəva hallara intizar edildigindən küçələr polis və candarma nəfərati tərəfindən kəsb və kədar olunaraq mühit və asayişi saxlamaq üçün hər növ tədbirlərə təvəssül olunmuşdur. Digər tərəfdən də xəlq həyəcana gələrək təkəbbüranə müraciətlə əllərindəki kağız pulların gümüşə əvəz olunmasını tələb ediyorlar.

Səidüldövlənin təşkil edəcəgi kabinənin etilafi-müsəlləs tərəfində olacağı teleqraflarla gələn bir fəqərədən dəxi aşkar olmaqdadır. Fransa səfiri İran xidmətində bulunan isveçli zabitləri hüzuruna dəvət edərək yeni təşkil edəcək kibinəyə xidmət edib-etməyəcəklərini onlardan ögrənmək istəmiş və İran hökuməti ilə vaqe olan müqavilələrinə müvafiq kabinə təşkil edən hər hankı bir İran hökumətinə xidmət etmək məcburiyyətində olduqlarına aid onlardan müvafiq bir cavab almışdır.

Bu xüsusi nəql etdikdə teleqraf əlavə ediyor ki, İsveç zabitlərinin bu bəyanatdan sonra yeni kabinənin almanpərəstlərlə edəcəgi mübarizə bir az asanlaşmış oluyor.

Demək artıq Səidüldövlə kabinəsinin Almaniya və Türkiyə siyasəti əleyhində olaraq təşəkkül etdiginə şübhə yeri qalmıyor.

Əhval böylə bir şəkil alınca demək ki, bu ixtilaf yalnız məclis ilə hökumətə münhəsir olmuyub, daxili İran məsələsindən ziyadə, Avropa dövlətlərindən iki müharib kütləyə təəllüq edən bir məsələ şəklini almaqdadır.

Bu surətlə ümumi Avropa müharibəsinə bir səhneyi-vaqe dəxi əlavə olunuyor – Tehran.

“Tehran səhneyi hərbində” hər nə qədər hal-hazırda etilafi-müsəlləs tərəfi daha hazır və daha müsəlləh görünüyorsa da, etilafi-müsəlləs tərəfi dəxi ümid etdigi qüvvələrini toplamaq üzrədir. Elə alman səfiri prins Robs ilə Avstriya səfirinin böyük bir təntənə ilə Tehrana vürudları şübhəsiz ki, işə daha da gərmiyət verəcək və hər iki tərəf qəti vəziyyətlərdə bulunacaqlardır.

Teleqraflar diyor ki, alman səfirinin 5 alman və o cümlədən məşhur topçu Qaaza müşayət etməkdədir. Qaaza İran ixtilafları əsnasında şöhrət bulmuş bir topçudur. Əslən Bakıda əmələlik etməkdə olan bu adam məşrutiyyətpərvaranin Tehrana hücum etdikləri əsnada topçuluq vəzifəsi ifa etmiş və Tehran fəthində böyük yararlıqları görünmüşdü. Tehran fəthindən sonra dəxi Qaaza İran xidmətində bulunaraq daxili üsyanları yatırmaqda bir çox xidmətlər göstərmiş və mahir topçu olmaqla şöhrətyab olmuşdu. Görünüyor ki, əvvəlcə müvəffər bir əmələ olduğu halda sovqi-talelə İranda bir çox rollar oynamış Qaazayə bu kərə də bir rol oynatmaq istiyorlar ki, kəndisini səfirin məiyyətinə almışlardır.

Daha Səidüldövlənin kabinə təşkil elədigi məlum degildir. Varid olan teleqraflardan birisində Səidüldövlənin təşkil edəcəgi kabinəyə hərbiyyə vəziri sifətilə Bəxtiyari-Səmsamülsəltənə, daxiliyyə vəziri mənsəbilə də Eynüddövlənin daxil olacaqları təxmin edilməkdə isə də, bu xəbərin doğru olduğunu qəbul etmək üçün bir az daha intizar etmək lazım gəlir. Ələlxüsus ki, bu teleqrafdan sonra gələn bir teleqraf Səidüldövlənin hala kabinə təşkil edəmədigini xəbər verməkdə və qüvvətli bir hökumətin yoxluğu sezilməkdə olduğunu söyləməkdədir.

Bu bədbəxt məmləkətin zavallı paytaxtindən teleqrafların daha nə kibi xəbərlər gətirəcəgini yəqinən bilmiyorsaq da, hər halda mühüm bir taqım həvadisatın zühuruna intizar etmək gərək.

Böhranın hankı tərəfin qələbəsilə qurtaracağını məhəlli-vəqəədə olan müxbirlər belə daha təyin edəmməmişlərdir. İran hökuməti qüvvətli və mətin bir hakimiyyətə malik olsaydı, əlbəttə ki, böylə qorxunc bir böhranə tutulmazdı. Məsələni həll edib nə yapılacaqsa, bir an əvvəl yapar və yabançı qüvvələrin işə qarışıb da əhvalı alt-üst etməklərinə imkan verməzdi. Məəttəəssüf böylə bir hökumət mövcud olmadığı vəqai – ayrı bir izah və təfsirə ehtiyac qalmadan – göstərməkdədir. Görünüyor ki, bütün arzu və təlaşlarına rəğmən İran hökuməti də istər-istəməz bu yavaş surətlə ümumi mərəkəyə cəlb olunub, neçə illərdən bəri keçirməkdə olduğu müşkül günlərini, daha müşkül günlərlə təkmil etmək məcburiyyəti-əlimməsində bulunacaqdır.

Hər halda İran mühüm bir taqım vaqeələr axşamındadır. Bakalım sabah nə kibi bir nəticə ilə açılacaq...

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 16 aprel 1915, ¹914

 

B.T.

Məqaləmizi qurtardıqdan sonra Tehrandan mühüm bir teleqrafın varid olduğunu gördük. Bu teleqrafda deyiliyor ki:

“Səidüldövlənin kabinə təşkilində gördigi müşkilat davam ediyor. Davam etməkdə olan hökumətsizlik rus və ingilis səfirlərini rahatsız edərək ikinci dəfə şah hüzuruna çıxmış və qüvvətli bir hökumət təşkilinin təxirə uğradılmamasını zati-humayunlarından təvəqqi eləmişlərdir. Şah Tehranın əmniyyət və İranın bitərəfligi həqqindəki iradəsinin layitəxir olduğunu nümayəndələrə qarşı bəyan eləmişdir. Məclis nümayəndələrinin, ruhanilərin və bütün paytaxt əhalisinin Səidüldövlə əleyhinə bəyani-əfkar etdiklərini görərək şah Səidüldövlənin kabinə təşkil edəməyəcəginə qənaət hasil etdigindən iki böyük dövlət nümayəndələrinin razılığı ilə kabinə təşkilini daha məruf və məqbul olan şahzadə Eynüddövləyə təklif eləmişdir. Vaqe olan böhranın izaləsi üçün Eynüddövlə kabinəsi tərəfindən görüləcək tədbirə məclis dəxi etimad edəcəgini bəyan etməkdədir. Eynüddövlə şah dərbarinə dəvət edilmişdir. Şəhər ğələyandadır. Fəqət intizam və asayiş pozulmamışdır. Günorta zamanı saat ikidə Banki-Şahənşahi (ingilis bankı) qapılarını bağladı. Bankın qabağına yığılan xəlq polis tərəfindən saxlanılmaqdadır. Kabinə daha təşkil olunmamışdır. Gecələyən məclisdə məbuslar fövqəladə bir iclas yapmışlardır”.

Səidüldövlənin iş başına gəlməsi ilə vüqua gələcəgi məlhuz olan fövqəladə hadisə bu teleqrafın ehtiva etdigi fəqərələrə nəzərən şiddətindən düşmüş ədd oluna bilərlər.

Şahzadə Eynüddövlə İranın qədim ricalından ədd olunur. Kəndisi hər nə qədər fikri məşrutiyyətilə imtizağ edəcək bir zehniyyətə malik degilsə də, əcnəbi nüfuzu təhtinə girməz vətənpərəstligi ilə məşhurdur. Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdən baxılacaq olursa, Eynüddövlənin təşkil edəcəyi müqtədir bir kabinə bəlkə də böhranın önünü ala bilər.

Hər halda Səidüldövlənin geri qalıb da Eynüddövlənin iləri düşməsi ilə məsələ tamamilə həll edilmiş ədd olunmasa da, əhvalın əmniyyətbəxş bir cığıra girdigi təxmin olunur.

Demək, “ikicanlı gecə”nin doğmaq üzrə bulunduğuna şübhə edilməzsə də “növzad”ın nə olduğunu layiqincə anlamaq üçün yenə “səhər” işığını bəsləmək lazım.

 

M.Ə.R.

 

İqna – razı etmə

Mərdud – rədd olunmuş

Müfəssir – şərh edən

Zəllə – səhv, nöqsan

Tasə – qərarsızlıq

İblağ – yetişdirmə

Kəsb – ələ keçirmə

Məlhuz – nəzərə çarpmış, təsəvvür olunmuş

 

Müdhiş rəqəmlər,acı həqiqətlər!

 

1914-cü ildə şəhər idarəsi tərəfindən şəhərimizin xəlqi sayılıb yazıldı. Məxsus istilahınca şəhərimizin statistikası tutuldu. Bu ehsa işi icra olunduğu zaman şəhər müsəlman xəlqi buna şübhə ilə baxmış və bir çox adamlar avamlıqlarından ailələri əfradini gizlətməgə səy etmişlər idi.

1914-cü ilin ehsaiyyətinə (statistikasına) nəzərən mədən və zavod lokantını çıxdıqdan sonra Bakıda 214.679 can vardır ki, onlardan 120.798-i kişi və 93.881-i arvaddır.

Milliyyət etibarı ilə şəhər əhalisi bu tərtiblə hesab olunuyor: rus 79.229 və yaxud yüzdə 36 (bütün əhalinin bir ikisindən artıq), qafqasiyalı müsəlmanlar 45.972 və yaxud diyoruz da 21,3, ermənilər 41.675 yaxud, yüzdə 19,5, iranlılar 25.097, yaxud yüzdə 11,7, yəhudilər 9,689, yaxud, yüzdə 4,5, gürcülər 4.077 yaxud yüzdə 1,9, nemsələr 3.280 yaxud yüzdə 1.1 və sair millətlər 8.650 yaxud yüzdə 3,7.

Qafqasiyalı müsəlmanlarla iranlıları bir yerdə hesab eləsək, Bakıdakı müsəlmanların cəmi 71,070 can olur ki, bu yüzdə 33,1 (yəni bütün əhalinin üçdə birini) təşkil edər. Bu hesabla Bakıda müsəlmanlar ruslardan az çıxırlar. Halbuki, təxmin bunun fövqündədir. Və həqiqətən də müsəlmanlardan özlərini gizlədənləri ən azı yüzdə on alsaq, bu 7 minə qərib bir şey edər ki, 71 minin yekuni 78 minə çıxar. Bu da bütün əhalinin yüzdə 33,1 hissəsi degil, yüzdə 37-sini təşkil edərdi ki, ruslarla bərabər və bir az da artıq deməkdir.

Fəqət insan cahil olursa, sayı da azalırmış. Cahilligimizi görmək üçün aşağıdakı rəqəmi gözdən keçirəlim:

Şəhərin üçdə bir hissəsini təşkil edən müsəlman xəlqinin beş yaşından yuxarıdakıları arasında oxumaq, yazmaq bilənlər yüzdə 18,3 faiz təşkil ediyor ki, bu beşdə birdən də azdır.

Halbuki, şəhərin xristian xəlqi ilə yəhudiləri arasında oxumaq və yazmaq bilənlər baistilah savadlılar yüzdə 65 faizdir.

Müsəlmanların savadsızlıqlarını göstərmək üçün statistikanın digər səhifələri də şəhadət verməkdədir. Məsələn: gəlmələrin yüzdə 55-i savadlı ikən yerlilərin ancaq yüzdə 30-u savadlıdır. Bunun səbəbi yerlilərin əksəriyyətlə müsəlman olduqlarıdır.

Bundan əlavə şəhərin məhəllələrinə görə təsnif olunan statistika rəqəmləri kəza müsəlmanların cəhalətini göstəriyor. Məsələn: Kərpicxanə, Naqorni küçələr, Şamaxı yolu və İçəri şəhər kibi müsəlman məhəllələrinin savadlıları yüzdə 7 ilə yüzdə 44 arasında gəzişirkən, erməni və rus çox olan məhlələrdə bu tərəddüd yüzdə 45-lə yüzdə 76 arasında müşahidə olunmaqdadır.

Demək ki, xristian məhlələri hesabi-vəsəti ilə yüzdə 61 savadlı verdigi halda, müsəlman məhlələri ancaq yüzdə 9,3 savadlı veriyor ki, onda birdən də azdır.

1902-ci ilin statistikasına nəzərən Moskva yüzdə 67 savadlı veriyor, Petroqrad isə 1900-ci ildə yüzdə 71,9 faiz vermişdi. Son 1913 ihsasında Riqa şəhri 85 faiz savadlı göstərmişdi.

Halbuki, Bakı degil, bu şəhərlərə, hətta bütün Avropa Rusiyası şəhərlərinə nisbətlə də girmədədir. Daha 1897-ci il ehsasına görə Rusiyanın Avropadakı şəhərləri yazıdan ziyadə savadlı verdikləri halda, Bakıda beş yaşından yuxarı, yəni savadlı olmaları icab edən 191.312 adamdan dil fərqi olmadan ancaq 93.986 adamın savadı varmış ki, bu – yüzdə 49-nu, yarıdan az bir şeyi təşkil ediyor.

Bakının bu surətlə məarifcə geri qaldığı səbəbini arayınca ehsaiyyun haman müsəlmanları göstəriyorlar. Müsəlmanların, bilxassə müsəlman arvadlarının məarifə qarşı göstərdikləri cəhalət Bakının qeyri şəhərlərdən geri qaldığına səbəb oluyor. Demək ki, ictimai və mədəni yaşayışda məarifsizliklə yalnız özümüzə degil, ümumi və müştərək işlərin, mədəni həyatın tərəqqi və iləriləməsinə dəxi bir əngəl oluyoruz.

Nə acı həqiqət!

Keçən sənə – heç yadımdan çıxmaz – Bakıda elektrik tramvayı çəkmək məsələsinə aid şura edən fənni bir iclasda rus incinerlərindən birisi məsələn, demişdi ki, bu vəqtə qədər Bakıda tramvay yoxsa, bir səbəbi də müsəlman arvadlarının çarşabıdır. Bu incinerə görə tramvaylara ən çox mədaxil verənlər arvadlardır. Halbuki, şəhərimizin böyük bir hissəsini təşkil edən müsəlman xanımları çarşab həyasinə mərbut olduqlarından vaqona çox nüdrətlə miniyorlar.

Əlbəttə, bir rus incinerinin ehtimal olaraq söylədigi bu sözün nə qədər saçma olduğu meydandadır. Fəqət bu saçma sözdə dəxi bir hisseyi-həqiqət vardır. Hələ ümumbakı məarifinin dalda qalmasını izah edərkən müsəlmanların, bilxassə müsəlman xanımlarının cəhaləti göstərilirsə, buna kimin nə sözü ola bilər. Bu məəttəəssüf eyni həqiqətdir. Acı bir həqiqətdir!

Yuxarıdakı rəqəmlərdən bir şey aşkar oluyor. Bakıdakı müsəlman xəlqinin digərlərinə nisbətlə dun bir dərəcəyi-məarifdə bulunmaları.

Müsəlmanların cəhaləti başqalarının tərəqqisinə əngəl oluyor.

İştə, bu rəqəmlərdən sızan böyük bir təhqir! Bu təhqirə təhəmmül edəcək qədər karlaşdıq, korlaşdıqmı?

Başqalar yüzdə 65 savadlı verirkən, bizimkilər ancaq yüzdə on savadlı çıxara bilərlər. Həqiqəti bizim üçün bir məsiheyi-intibah təşkil etməli və var qüvvəmizlə məarifi-ibtidainin aramızda yayılmasına çalışmalıyız. Bu xüsusdakı çalışmalarımızı ona bərabər etməliyiz.

Biz Qafqasiya müsəlmanlarında, məarif və tərəqqimiz üçün çalışanlarında belə böyük bir nöqsan vardır. Bizə tərəqqi verdirmək istəyən pişrovlar məarifi-ibtidaidən ziyadə ali təhsilə əhəmiyyət verdilər. Bu sayədə bu gün Qafqasiyada digər Rusiya islamlarına nisbətlə ali təhsil görmüş müsəlmanlar nisbət götürmiyəcək dərəcədə çoxdur. Halbuki, məarifi-ibtidaiyyəcə Qafqasiya islamları bərbad bir haldadırlar. Bakı kimi Qafqasiya müsəlmanlarının mərkəzi ürəfasını təşkil edən bir yerdə qafqasiyalı müsəlmanlar yüzdə 22 savadlı çıxara bilmiyəcəkləri halda, yenə Bakıda bulunan şimallı tatar qardaşlarımız yüzdə 33 savadlı veriyorlar. Bakıda bulunan tatarların əksərən əmələligə gələn, binaənileyh yazısız və savadsız olması təxmin edilən qismdən olduqları halda, yerli xəlqdən daha ziyadə məsud olmaları şimal qardaşlarımızla bizim aramızdaki məarifi-ümumiyyəmiz fərqini nə istifadəbəxş bir surətdə təsvir ediyor.

Bakıdakı müsəlman doktorları, incinerləri və sair ali təhsil görmüş ağaları saysanız, yüzdən ziyadə edər ki, bu qədər ali təhsil görmüş müsəlman bəlkə bütün Tatarıstanda bulunmaz. Fəqət ibtidai məarifə gəlincə, Bakımız beşdə bir savadlı verdigi halda Bakıdakı tatar əmələləri üçdə bir savadlı veriyorlar. Kazan və Orenburq kibi şəhərlərdə isə tatarların yüzdə 60 və ya 70-i savadlı verdiklərinə şübhə yoxdur.

Əvət, yuxarıdakı müdhiş rəqəmlər cəmaət məarifi üçün xidmət etmək istəyənlərimizi diksindirməli və kəndilərini ibtidai məktəblərə fövqəladə əhəmiyyət verməgə sövq etməlidir.

Fəqət bu ərqəm şəhər idarəsinin məarif politikasına da təsir etməlidir. Şəhər idarəsi bilməlidir ki, bir şəhərin bir qismi ancaq o şəhərdə yaşayan millətlərin mütənasib bir surətdə tərəqqi etmələri sayəsində faidəli ola bilər. Məarif və mədəniyyət işlərində həyati-ictimaiyyə və mədəniyyədə tənasüb iqdami gözləmək vacib və lazımdır. Bu təbiətin də iqtiza elədigi bir əmrdir. Bədənin səhhətini gözləmək üçün bütün əzanın mütənasibən tərbiyə və tərəqqisini gözləmək lazımdır. Yoxsa, münhəsirən əzadan birsini tərbiyə etmək digər üzvləri fəlc halına yetirib də işdən salmaq deməkdir ki, bu surətlə bədənin müzürr olacağı mühəqqəqdir. Bununla bizə maliyyə idarəsi sair millətlərin məarif və mədəniyyət həyatini dayandırıb da yalnız müsəlmanlarınkinə pul versin demiyoruz. Fəqət, bunu tələb ediyoruz ki, müsəlman xəlqinin məarifə olan əşəddi-ehtiyacı nəzərə alınaraq bu xüsusə indikindən daha ziyadə əhəmiyyət verilsin.

Müsəlmanları cahillikdə ittiham etmək qabilsə də, cahillikdə qalmaq istəməklə artıq ittiham etmək olamaz. Şəhərimizdə mövcud rus-müsəlman məktəblərinin hamısında həddindən artıq şagird olduğu ilə bir çox məktəblərdə mütəəddid şöbələrin vücudi-iddiamızı isbat edər – zənnindəyiz.

Xəlq içinə məarif yaymaq üçün təsis olunan cəmiyyətlərimizin ən müqəddəs, ən böyük xidmət və vəzifələri məhəllə əhillərini məktəb istəməgə təşviq eləmək və bu xüsusda kəndilərinə bələdiyyə idarəsinə müraciət etmək, ərizə vermək üçün rəhbərlik etməkdir.

Duma qlasnılarının da borcudur ki, cəmaət tərəfdən vaqe olan bu kibi tələbləri nəzəri-etinayə alıb müsəlman xəlqinin məarif haqqındaki tələblərini iqbal etsinlər.

Bələdiyyə idarəsi şəhərin mənafei-həqiqəsini nəzərə alar və şəhərin mədəni bir qisminə tənasüb verdirmək istərsə, şübhəsiz müsəlman xəlqinin məarifcə geridə qalmasını və bu gerilikdən şəhərə fayda gəlməyəcəgini məarif politikasının tətbiqi əsnasında hər daim nəzərində bulundurmalıdır.

İştə, müdhiş rəqəmlərlə, acı həqiqətlərin müsəlmanlarla şəhər idarəsi öhdəsinə təhəmmül etdigi müqəddəs vəzifə.

Bu vəzifənin ifasını müsəlmanlar tələb, şəhər ağaları da qəbul etmək məcburiyyətindədirlər.

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 20 aprel 1915, ¹917

 

Ehsa – hesaba alma

Ərqəm – rəqəmlər

Mütəəddid – çoxlu, müxtəlif

Vəsət-orta hesabla

Nüdrət-nadir, az-az

 

Məcburi qərardadlar həqqində

 

Bazar və dükan alış-verişi ilə ticarətxanə və sənaətxanələrin açılıb-bağlanması xüsusunda şəhər duması tərəfindən 1906-cı ilin yanvarının 15-də və 1907-ci ilin sentyabrın 12-də çıxan qanunlar mövcibincə dövrü qərardad qorodonaçalnik tərəfindən elan edilmişdir.

Elan olunan bu qərardad şəhərimizin ticarət və sənaət həyatına daha müntəzəm bir qaidə qoymuşdu və ticarətxanələrdə çalışan əmələlər üçün lazımi bir istirahət görməkdədir.

Bu nöqteyi-nəzərdən qərardadi təqdir etməkdən başqa bir deyəcək ola bilməz.

Fəqət bu qərardadın müsəlmanlar öhdəsinə yüklətdigi vəzifə xüsusunda bir çox söz söyləmək caiz, həm yalnız caiz degil, lazımdır.

Qərardad mövcibincə müsəlmanlar bütün ortodoks olmayan millətlərlə bərabər, ortodoks dini bayramlarını tətil etmək məcburiyyətində olduqlarından əlavə, cüməni tətil etmək məcburiyyətində ikən yekşənbə günlərini daha günortaya qədər tətil etmək məcburiyyətində qalıyorlar.

Demək ki, bir xristian bilxassə, bir ortodoks xristian ildə həftə tətilindən başqa nə nə qədər tətil edərsə, bu tətildə bir müsəlman, bir erməni, bir yəhudi dəxi onunla şərikdir, əlavə olaraq ildə doqquz gün müsəlman, dörd gün də erməni öz bayramlarını saxlayacaq.

Bu azmış kibi müsəlmanlar hələ həftə tətilindən də başqa bir ədalətsizligə düçar oluyorlar. Müsəlmanlar yalnız cümə tətili ilə işin içindən çıxamıyıb, yekşənbə gününü də yarı gün başlamaq məcburiyyətində qalıyorlar. Demək ki, sair alış-verişçi yoldaşları həftədə bir gün məəttəl qaldıqları halda, müsəlman alış-verişçiləri gün yarım tətil etmək məcburiyyətində qalacaqlardır.

Yanvarın əvvəli olan sənə pas bayramı, fevralın 19-u kəndlilərin azad edildigi günün xanədan səltənətinə məxsus padşahlıq dövlətinə aid olan ali günləri, əlbəttə ki, bilafərq millət və məzhəb bütün Rusiya vətəndaşları ayrı-seçgi gözləmədən müttəfiqən bir bayram saxlamaq və bu surətlə bir vətənin övladları olduqlarını hiss etdirmək və bu bayramlar vasitəsilə müştərək bir vətənə mərbut bulunduqlarını göstərmək məcburiyyətindədirlər. Buna heç bir ünsürün, heç bir millətin, əlbəttə ki, deyəcəgi olamaz. Fəqət ortodoks məzhəbinə məxsus olan bir taqım sırf dini və milli bayramları başqalarına da döndərmək və onun ortodokslara verdigi dini hissiyyatla, məsələn, müsəlmanları da mütəhəssis etdirmək şübhəsiz ki, ədalətdən uzaq qaldığı kibi, Rusiya milliyyətləri arasına küdurət və münafirətdən başqa faydalı bir xəta salmağa da yaramaz.

Rus milləti öz hakimiyyətini Rusiyada yaşayan sair millətlərin vicdanı üzərinə icra elədigi təzyiqatı ilə degil, hər kəsə kəndi hüquqi-bəşəriyyəsini təmin etmək və hər bir millətin hissiyyati-milliyyə və diniyyəsinə ehtiram eləmək və onların konlünü ələ almaq surəti ilə təmin edə bilər...

 

M.Ə.Rəsulzadə

“İqbal”, 26 aprel 1915, ¹922

 

Məhəyyüc – həyəcanlanma

Təşhir – xalq arasında yayma

 

Şirməmməd Hüseynov

525-ci qəzet.- 2011.- 3 dekabr.- S.26-27.