Romantik “Əlvida” qatarı
Çox sakit, rahat, əgər
belə ifadə etmək mümkünsə,
alicənab, nəfis bir tamaşa. Bəlkə də
elit bir tamaşa, boy çiçəyinin
özü kimi qəşəng bir tamaşa. Düzü, mən gözləmirdim;
gözləmirdim ki, “Sən həmişə mənimləsən” əfsanəsindən
sonra “Boy çiçəyi”
Milli Teatrda belə uğurlu alınar. Çünki mifi, standartı,
qəlibi sındırmaq
həmişə çətin.
Hərçənd tamaşanın
müəllifi, rejissoru
və rəssamı Azər Paşa bunu bacarıb; elə bacarıb ki, sən bir
dəfə olsun belə Azərbaycan milli teatrının “əfsanəsi”ni məxsusi
xatırlamırsan, onu
bununla, bunu da onunla müqayisə
eləmirsən, tutuşdurmursan.
Nədən ki, İlyas Əfəndiyevin hamıya yaxşı tanış “Boy çiçəyi” pyesini
sanki tamam yeni bir tarixçə
kimi oxuyursan, sanki lap birinci dəfə oxuyursan. Yox, heç də güman eləməyin ki, Azər Paşa
nəyisə dəyişib
pyesdə və ya İlyas Əfəndiyev
mətninə nəsə
əlavələr eləyib.
Əsla.
Pyes elə həmən pyesdir: sadəcə, yozum başqadır, vurğular
başqadır.
Nargilə (Məsmə Aslanqızı)
“Boy çiçəyi”nin
Azər Paşa versiyasında gözəl
deyil, sıradan birisidir, hip-hop üslubunda
atılıb-düşən, rep deyən qızlar tipajındadır, geyimi də elə o təhərdir, əfsunlayıcı
səsi də yoxdur: amma enerjilə
doludur, işıqlıdır
və bütün varlığı ilə çalışır ki,
öz uşaqlığından,
yeniyetməliyindən qurtulsun,
özü üçün
“kəşf etdiyi” Həsənzadə sevgisilə
böyüsün. Həsənzadə sevgisi bu qız
üçün evcik-evcik,
kukla-kukla oyunu kimi bir şeydir,
haradasa elə onların davamıdır və bu oyunlar
qədər əyləndiricidir,
fərəhlidir.
Həsənzadəni (Fuad Poladov) isə
nisgil, xatirələr,
ayrılıq acıları
çiynindən basıb
köhnəldib, bəlkə
də cavan ikən qocaldıb. Nargilə
onun üçün bir şansdır: Həsənzadə istəyir
ki, indisindən, yaşından, kabuslarından
qurtulub öz uşaqlığına, yeniyetməliyinə
qayıtsın. Ona görə
də Fuadın Həsənzadəsi Nargilənin
jestlərini, ədalarını,
nəyəsə sevinmək
tərzini öyrənmək,
təkrarlamaq zövqündən
imtina etmir. Səbəbi aydındır:
bu ədalar, bu jestlər, bu gülüşlər Həsənzadəni funksiyadan
(ata, dul kişi, direktor)
canlı insana çevirməyə qabil.
Çünki Nargiləylə bərabər
onun evinin qapı və pəncərəsindən müasir
həyat öz düşüncə, davranış,
danışıq manerası
ilə, qıvraq ritmləri, çılğınlığı
ilə içəri daxil olur.
Onları bir-birinə doğru itələyən də bu mənəvi, ruhi ehtiyacdır. Həsənzadə Nargilədə gəncliyini
axtarır, Nargilə Həsənzadədə – gələcəyini.
Lakin... birini gələcəyi irəliləməyə qoymur,
ikincini – keçmişi.
Gələcək faktların, fiziologiyanın
hökmündədir, keçmiş
– xatirələrin. Orada da,
burada da “olmazlar” sistemi var, qınaqlar, yasaqlar, maneələr var, düşüncə streotipləri var. İstəklər
realdır, di gəl, gerçəkləşməsi
– mümkünsüz. Bax, bunun üzərində, bu mental, mənəvi dilemmanın, bu konfliktin üzərində
qurulub “Boy çiçəyi”
tamaşası.
Odur ki, hər dəfə Nargilə bir uşaq kimi Həsənzadəni qucaqlayanda
o, təslim olurmuş
kimi əllərini yuxarı qaldırır. Əla tapıntıdır! Bu mizan
bir yandan Nargilə sevgisindəki uşaq motivlərinə işarədir, bir yandan isə Həsənzadəni saf, təmiz, namuslu bir adam
kimi tanıdır: yəni mən əxlaqsız kişi deyiləm, fürsətdən
istifadə etmirəm.
Digər
tərəfdən rejissor
burada Həsənzadəni
sanki Nargilənin (mümkün ki, dövrün, zamanın) əsiri qismində “göstərir” seyrçilərə.
Yəni bu mizan yozulduqca yozulur: özü də bu mizanı
Fuad zaraftlaşırmış
kimi, çumur-çumur
oynayırmış kimi
(“əl üstə kimin əli?”) təbəssümlə, bir
uşaq sevincilə, bir uşaq yüngüllüyü
ilə, bir uşaq səmimiyyətilə
yerinə yetirir və bizə bir daha deyir
ki, Həsənzadə
Nargilənin sevgisini bir dəcəllik, bir şıltaqlıq, bir ərköyünlük
kimi qavrayır... əvvəl-əvvəl.
Elə Məsmə Aslanqızı
da, Fuad Poladov da ərköyüncəsinə
oynayırlar öz rollarını: son dərəcə
sərbəstdirlər, hər
bir sözə reaksiyaları dəqiqdir, yarımtonlar üzərində
rahatca “gəzişirlər”;
hər ikisinin “vergül” və “üç nöqtə”ləri
yetərincədir. Onların
səhnədəki münasibətlərindən
o qədər xeyirxahlıq,
həlimlik, alicənablıq
“damcılanır” ki ətrafa...
Digər personajlar da Azər Paşanın səhnədə yağlı
boyalarla işlədiyi
“tablo”sunun vacib fiqurlarıdır. Həsənzadəni Nargilə üçün
“ulduz” eləyən təkcə Həsənzadənin
özü deyil, həm də Nargilənin anası Nəzakətdir, atalığı
Fərəcdir. Nəzakət və Fərəc tarixçəsi “tablo”nun haradasa qaranlıq bir küncüdür.
Rejissora lazım olanda həmən küncə projektoru tuşlayır və bu işıq
Nəzakətlə (Hicran
Nəsirova) Fərəci
(Sabir Məmmədov)
“dirildib” seyrçilərə
göstərir. Sabir Məmmədov
Fərəci qalstuklu əbləh qulluqçular
padşahı, məmur-diktator
kimi tanıdır tamaşaçılara. Nəzakətsə
Hicran Nəsirovanın
ifasında tipik azərbaycanlı qadınıdır:
yumşaq, kövrək,
əzabkeş, ailəcanlı
və bədbəxt, sevgisizlik qurbanı... Amma burada qəribə
bir məqam diqqəti cəlb edir: elə bil ki Nargilə
və Həsənzadə
bugünki həyatdan gəliblər səhnəyə,
Fərəclə Nəzakətsə
keçmişdən... Olurmu, yahu?
Hərçənd Həsənzadənin keçmişindən
təşrif buyurmuş
Xurşud xanım Şükufə Yusupovanın
ifasında bir xəyal, bir kabus, bir ilğım
kimi də gözəldir səhnədə. İş
bu ki, tamaşanın
atmosferinə, ovqatına,
kübarlığına yaraşır
bu aktrisa: həmişəki kimi ən kübar aktrisa...
Mən bir üslub yetkinliyi, bir kamillik gördüm
bu tamaşada. Rejissor nə tələsir, nə ləngiyir: əsas budur ki, üslubdan çıxmayasan, ritmi pozmayasan. Bütün aktyorlar, içi
Elnar Qarayev (Fərəcov) qarışıq,
bu üslubun çərçivə harmoniyasında
“əriyirlər”.
Rejissor və rəssam Azər Paşa dekorları elə düzüb, mizanları elə qurub ki, sanki
bütün şəhəri
tamaşaya gətirir,
şəhəri səhnə
oyununun bir hissəsinə, fraqmentinə
çevirir. Tamaşada bütün planlar
işıqlanır, bütün
horizontal və vertikallar
işləyir və “oxunur”. Odur, bax, lap arxada hansısa
“yaşıl” bir küçənin divarları
görünür... Bir az öndə
yaşayış massividir: üstündən iri abajurlar
asılıb mənzilləri simvollaşdırır. Lap
qabaqda isə yenə küçədir, boş küçə,
sakinlərin hər gün öz işlərinin dalınca
getdikləri küçə...
Nargiləgilin,
Həsənzadənin və Nargilənin xalasıgilin mənzilləri
bir xətt boyunca yan-yanaşı düzülüb
seyrçinin gözü qarşısında: birindən digərinə
rahatca adlayıb keçmək olar. Həsənzadənin
“ziyalı” mənzili tən ortadadır və bu bir eyham kimi
anlaşılır tamaşada. Çünki
faktiki olaraq Həsənzadədən sağda və solda Nargilənin
yaşadığı (öz evləri və xalasıgil) mənzillərdir.
Nə demək istəyir, bilmədiyimiz hansı
bir mətləbi aktuallaşdırır bununla rejissor?
Məsələ bu ki, tamaşanın müəllifi Azər
Paşa birinci və ikinci hissədə olan Nargilələri fərqləndirir
və pyesə yeni mənalar sırası gətirir. Həsənzadə
Nargiləni uşaqlıqdan böyüklər dünyasına
apardı, onu xilas etdi, ona arxa durdu. Birinci hissədə Həsənzadə
Nargilə üçün şou dünyasının ulduzu
kimi bir kimsədir: qız onu görcək
aşıb-daşır, coşur, sevinir. Lakin bu
hələ sevgi deyil, uzaqdan vurğunluqdur, heyranlıqdır.
Sevgi Azər Paşanın tamaşasında
ikinci hissədə gələcək. O vaxt gələcək
ki, nə vaxt Nargilə və Həsənzadə bir-birlərini
insan kimi kəşf edəcəklər. O vaxt gələcək
ki, nə vaxt Nargilə – Həsənzadə münasibətləri
ciddiləşəcək, intim yaşantıların bir
addımlığına yaxınlaşıb dayanacaq. Təsaddüfi deyil ki, Nargilə ikinci hissədə
birinci hissədə geyindiyi reper görkəmini dəyişir,
saç düzümünü dəyişir, əyninə
haradasa 60-cı illərin dəbinə uyğun, 60-cı illərin
dəbini xatırladan bir plaş geyinir və həqiqi sevgi
dünyasına adlayır.
Bundan o yana daha getmək olmaz: yaş fərqi
qırmızı işıq yandırıb. Belə ki, Nargilə
Həsənzadənin oğlundan da üç yaş
kiçikdir!!! Məhz burada Həsənzadə
çalışıb Nargilənin anası ilə
qızı arasında barışıq körpüsü
yaradır, Nargilənin xalasıgildən öz evlərinə
dönməsinin mühüm təkanverici faktoruna
çevrilir. Elə bu məqamda səhnə
fəhlələri gəlib Həsənzadənin evini
boşaldırlar, onun mənzilini aradan götürürlər.
İndən sonrasına onun otağında xatirələr
qalacaq, Xurşud xanımın kabusu qalacaq. Həsənzadə
isə gedəcək: gedəcək Gürcüstana. Ayrı
bir çarə bulunmaz burda... Çünki duyur ki, daha Nargiləni
təkcə uşaq kimi qavramır: nəinki qavramır, hətta
özü bir yeniyetmə kimi ona vurulub, onu sevir. Çıxış yolu varmı getməkdən
savayı? Əfsus ki, yox! Elə isə, bax, bu
çemodan... kitablar... paltarlar... və bu da dibçəkdə
bitmiş boy çiçəyi...
Gözləyin,
indicə qatar gələr... Artıq səsi
eşidilir təkərlərin... Elə bu an yaşıl bir qatar, – uşaqların oynatdığı
çoxvaqonlu qatar, – dəmir yolu ilə irəliləyib meynəqurdu
kimi səhnənin önündən keçir və yəqin
ki Həsənzadəni buradan götürüb
uzaqlaşır, uzaqlaşır...
Əlvida,
Nargilə, əlvida...
Əlvida,
Həsənzadə, əlvida...
İlyas
Əfəndiyev, bu adın heç bir titul-filana ehtiyacı
yox, də pyesi məhz belə
düşünmüşdü: onlar bir-birinin ola
bilməzlər: bu, yalnız ötəri, romantik
yaşantılar idi. Tərbiyə, əxlaq, mənəviyyat
sevgilərdən üstündür!!!
Düzdür, İlyas Əfəndiyev öz qəhrəmanını
Gəncəyə yollayır, rejissor Azər Paşa –
Gürcüstana. Hə, nə olsun ki? Nə
dəyişdi ki? Hə, nə olsun ki, bu tamaşada
personajlar mobil telefonlardan istifadə edirlər və pyes
yazılarkən mobil rabitə olmayıb... Fərqi nə:
onsuz da Həsənzadə telefondan faydalanıb öz
işçilərinə göstərişlər verir. Mahiyyətə varın, cənablar, mahiyyətə.
Mən həmişə
ataların dediyinə inanıram: “Su axan yerdən bir də
axar!”. Yenidən İlyas Əfəndiyev...
Yenidən “Boy çiçəyi”... Və teatrın yeni
dirçəlişi üçün bir siqnal...
Tamaşanın musiqi tərtibatı Paşa Zəfəroğlunundur. Soruşacaqsınız
bu kimdir belə? Deyəcəyəm ki, bu
da elə Azər Paşanın özüdür. Yəni
bütöv, tam teatr-adamdır Azər Paşa: o, öz
teatrını heç kəsə ehtiyac-filan duymadan
özündən qura bilir, həm müəllif, həm
rejissor, həm rəssam, həm də musiqi tərtibatçısı
ola bilir. Azər Paşa
yaradıcılığında “Boy çiçəyi”
tamaşası 80-ci illər teatr estetikasının ən
mükəmməl bir təzahürü kimi yadda qalmağa
layiqdir!
Biz yeni teatrı qurmağa Tofiq Kazımovun dayandığı yerdən başlamalıyıq. Bu mənada Azər Paşanın tamaşası çox simptomatik və simvolikdir.
Aydın
TALIBZADƏ
525-ci qəzet.-
2011.- 8 dekabr.- S.7.