Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə
Nəşrin redaktorları:prof. Şamil Vəliyev və elmi işçi Samir Mirzəyevdir.
Əsərləri Üçüncü cild (1915-1916)
Ön söz
Azərbaycan milli qurtuluş hərəkatının ideoloqu və lideri, ilk həqiqi demokratik Xalq Cümhuriyyətimizin banisi M.Ə.Rəsulzadənin zəngin ictimai-siyasi və ədəbi-bədii publisistik irsinin I cildi (1903-1909) 1992-ci ildə, II cildi (1909-1914) 2001-ci ildə işıq üzü görmüşdür. İndi onun 1915-1916-cı illərdə dövri mətbuatda dərc olunmuş əsərlərinin III cildini oxuculara təqdim edirəm. Zənnimcə, 10 ildə təmənnasız hazırladığım bu əsər Azərbaycan tarixi və bütövlükdə I dünya müharibəsi dövrü tarixi ilə maraqlananlar üçün faydalı olacaqdır.
(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)
Məcburi qərardadlar həqqində
Rusiyada olan müxtəlif millətləri malik olduqları sifəti-məxsusidən ayıraraq bir qazana tökmək və orada onları qaynadıb da “böyük Rusiya milləti” bişirmək istəyənlər, əlbəttə ki, səhv ediyorlar.
Böylə “böyük bir səhvin” və yaxud “ümidin” nəticəsi olaraq vəzh olunan qanun movcibincə ortodoks məzhəbinin bütün dini bayramları Rusiya təbəələrinin hamısından ötrü ehtirami vacib bir bayram hökmünə qoyuldu. Milləti-hakimənin dinən müttəhic bulunduğu günlərdə bütün məhkum millətlər dəxi öz işi və güclərindən fəraqət etməklə bu günlərin əzəmət və şövkətini artırmalıdırlar, budur məzkur qanuni tətbiq edənlərin fəlsəfəsi. Fəqət dininin etilasi xatiri üçün icra olunan bu mənəvi həqsizlikdən zənn etməyiriz ki, ruhi-İsa şad olsun.
Böylə bir tədbirdən ruhi-İsa əleyhissəlam şad olmadığı kibi, rus millətinin səlim düşünür ədalət gözlər ricalı da məmnun degildirlər.
İmdiki böyük müharibədə rus əfkari-ümumiyyəsini məhəyyuc edən “hürriyyətpərvərlik hissi” də bu ədalətsizligi təsdiq etməmək məcburiyyətindədir. Rusiya aciz və kiçik millətlərin hüquqi-milliyyə və diniyyələri üçün təşhiri-səlah edərkən öz daxilindəki millətləri dinən tanımaq məcburiyyətində bulunmadıqları günlərdə iş və güclərindən avara olmaqla hissi təhqirlərə məruz qalmaq fikrində, əlbəttə ki, israr edəməz.
Fəqət nə isə, xristian olmuyanların yalnız hissiyyatına toxunmaq degil, bu bayramlardan əlavə öz bayramlarını saxlamaq məcburiyyətində bulunduqlarında dövləti iqtisadən dəxi zərərlərini mövcib olan bu qanuna vaxtilə müsəlmanlar ilə bərabər bütün ədalətpərvərlər dəxi etiraz etdilər. Fəqət məsələnin felən həllini öz əllərində bulunduranlarca bu etirazlar nəzərə alınmadı və bu qeyri-təbii müəmma qanun hökmünə girdi.
Məmləkətin qanunlarına tabe olmaq borcdur. Hissiyyati-diniyyələrinə ağır gəlsə də, müsəlmanlar bu borcun altına girdilər.
Fəqət arada rus məzhəb bayramlarından əlavə, yekşənbə-cümə məsələsi də vardı. Bütün Rusiya təbəələri həftə tətili olaraq yekşənbə günlərini saxlamağı qanun hökm ediyordu. Halbuki, müsəlmanların həftə tətilləri cümədir.
Bu məsələ İçəri Rusiya müsəlmanları arasında böyük bir məsələ təşkil etdi. Polisə dükanların yekşənbə günü bağlatdırmaq xüsusunda, müsəlmanlar da əksində israr etdilər. Hətta Kazan müsəlmanları bir ay nümayiş, bir neçə həftə yekşənbələr dükanlarını açdılar və yenidən əleyhlərinə protokol yazılıb məhkəməyə verilməklə otuz rublə cəriməyə məhkum edildilər. Bittəbii nümayiş üçün yapılmış olan bu hərəkəti alış-verişçilər müttəsil dəvam etdirməzdilər. Müvəqqətən bu qərara tabe olub daxiliyyə nəzarətinə ariz oldular və bir çox təşəbbüsdən sonra bu xüsusda dumaca müsəlmanlara aid yeni bir qərar veriləcəginə qədər müsəlmanların həftə tətilini cümələr icra etmələrinə müsaidə verildi (bu xüsusda vaxtilə “İqbal”da təfsilat verilmişdir).
Qafqasiya haqqında bu günə qədər böylə həftə tətili müsəlmanlar üçün cümə günü tətbiq olunmuş. Binaənileyh cümə, yekşənbə davasına meydan qalmamışdı. Fəqət bu kərə nəşr olunan qərardad məsələyə olduqca əcib bir şəkil vermişdir. Müsəlmanlar həftə tətili olmaq üzrə cümə gününi dükan qapamaq məcburiyyətində ikən yekşənbə gününün yarısını da fəda etmək vəzifəsinə tabe tutuluyorlar.
Xəyalə öylə gəlir ki, bu surətdə iki şey əldə edilmək istənilir. Birisi bu ki, xristianların yovmi tətili ikən, qeyri-xristian ünsürdə bu günə nisbət bir ehtiram olsun. İkincisi də bu ki: madam ki, əsasən yekşənbə günləri tətil etdiriləcək və birdən bu qərarı tətbiq etmək müsəlmanların İçəri Rusiyada olduğu kibi etirazlarına səbəb olacaq, yaxşısı budur ki, cümələrini tətil etməklə bərabər yekşənbə tətilinə də ögrəşərlər və şübhəsiz rəqabət iqtizasi həqqinə də gün yarıma vəqt qeyb etmək istəmiyərək tədricən öz-özlərindən cümədən vaz keçib yekşənbəyi qəbul edərlər.
Fəqət nə kibi politika ilə rəftar edilsə də, bu qərardadi tərtib verənlər böylə bir qərarın müsəlman alış-verişçilərini iqtisadən xəsarət və müşkülatə uğrandığını görməli idilər. Gərək şəhərə və gərək xəzinəyə başqa bir xristian qədər xərc və vergi verən müsəlman alış-verişçisinə həftədə yarım gün olmaq üzrə ildə 26 və xüsusən müsəlman bayramları surətilə də ildə və cəmən 35 gün qonşusu və rəqibi xristiandan artıq tətil etdirmək hissiyyati-milliyyə və diniyyədən başqa, iqtisadən bu son bir ədalətsizlikdən ibarət olduğu heç düşünülmiyormu?
Dumanın salonları və yaxud idarələrin masaları başında oturanlar bu xüsusda düşünməgə ehtiyac görməmişlərsə, digər böyük dövlət adamları bu xüsusə rəayət etmək məcburiyyətindədirlər.
Digər bayram məsələləri ümumi bir vəzi-qanun məsələsi isə də, güman ediyoruz ki, yekşənbə bayram günündən xilas ola bilmək üçün sərih bir rah və çarə yox degildir.
Bu günə qədər müsəlman dükanları ancaq cümə günü bağlanmış və yekşənbənin yarım gününü bilməmişlərdir. Artıq vəzin bu surətlə baqi qalmasını müşküllata düçar edəcək məqamati-aliyyədən nəşət edən yeni bir qərar və əmrin sadir olduğundan isə xəbərimiz yoxdur. Hər aynə bu qərar əvvəlcə mövcud olan qanun mövcibincə tətbiq edilmək istənilirsə, bu günə qədər tətbiq edilmədigi nə kibi bir mülahizə və əsaslara bağlı idisə, o mülahizələrin hala da mövcud ola biləcəginə müftəq haman hökm etməkdədir.
Buna görə də əgər bütün müsəlman alış-verişçiləri söz və əl birligi ilə kəmali-ittihad və vəfaqla hərəkət edib lazım gələn məqamına bu xüsusda ərizə verərlərsə, şübhəsiz ki, sözlərinə etina olunur və nahaq yerə yekşənbə günləri yarım gün dükan bağlamaq kibi maddi və mənəvi bir zərərə qatdaşmazlar.
Böylə bir təşəbbüsdə bulunmaq ticarəti faidələrinə lazım olduğu kibi milli və dini vəzifələrinə dəxi təəllüq edər bir məsələdir.
M.Ə.Rəsulzadə
“İqbal”, 26 aprel 1915, ¹922
Məhəyyüc – həyəcanlanma
Təşhir – xalq arasında yayma
Yaponiyanın qələbəsi
Avropa dövlətlərinin başını qarışıq görüncə Yaponiya hökuməti fürsəti fövt etmək istəmədi. Haman bir zərbədə Çin torpağı üzərində bəslədigi arzularının hamısına nail oldu. Hətta sair vəqtlərdə ehtimal ki, tədricən olsun xatirinə gətirəmiyəcigi tələblərini belə Yu An Şiqay hökumətinə qəbul etdirdi.
Aprelin 26-da tarixi-aləmin böyük bir vaqeəsi
vücuda gəldi. Çin hökuməti Yaponiya tərəfindən
kəndisinə verilən tələbatın
hamısını qəbul etdi.
Yaponiya tələblərinin nədən ibarət
olduğunu əvvəlcə xəbər verildigi kibi, dünki
“İqbal” vasitəsi ilə də nəşr olunmuşdu. Nəşr
olunan bu məlumatdan oxucularımız Yaponiya tələbatının
nədən ibarət olduğunu görmüşlərdir.
Sözün müxtəsəri, Yaponiya Avropa
dövlətlərinin baş
qarışıqlıqlarından istifadə edərək
bütün Avropa qədər təbəəlik bir cəmaət
ilə tükənməz bir sərvəti-təbiiyəyə
malik qoca Çin məmləkətini bənimsəyir.
Teleqraf
Çinin Yaponiya ultimatumunu qəbul etdigini xəbər verdi. Demək bu gündən
etibarən Misirin ingilislərə qarşı vəzi nə
isə, Çin dövləti-asimaniyəsi də yaponlara qarşı
öylə bir vəziyyət aldı.
Yaponiya hökumətinin bu surətlə Çində
yerləşməsi Almaniya hökumətinin Çindəki mənafeinə
bir zərbə olmaqla bərabər Yaponiya müttəfiqləri
olan rus və ingilis dövlətlərinin mənfəətləri
nöqteyi-nəzərindən də xoş görünəcək
bir hərəkət degildir. Hətta Yu An
Şiqay hökuməti əvvəlcə Yaponiya tələblərinə
qarşı əhzar etmiş olduğu müqabil layihəsində
digər dövlətlərin mənfəətlərinə
aid xüsuslarda müsahiləkar davranmış olduğu halda
ingilis və rus mənafeinə toxunur xüsuslarda bərk
durmuş və güzəşt etmək istəməmişdi.
Bununla da şübhəsiz vəqt qazanaraq, bəlkə
də bu iki dövlət də Yaponiya üzərinə
icrai-nüfuz edərlər deyə mülahizədə
bulunmuşdu. Fəqət nərədə.
Yaponiya bunların müttəfiqi və ondan əlavə
bu iki dövləti-müəzzəmə o qədər
Avropadaki baba topraqları ilə məşğul ki,
Əqsayi-Şərqdəki asiman məmləkətini
düşünəməzlər. Avropa
müharibəsinin vücuda gətirdigi “yer” işləri
düzəlməyincə məlumdur ki, avropalılar “göy”lərlə
məşğul olamazlar. Bu yalnız xoşbəxt
Yaponiyadır ki, 25 ilin ərzində biri-digəri ardından
vaqe olan üç müvəffəqiyyətli müharibə
(Yaponiya – Çin, Yaponiya – rus və Yaponiya – alman) nəticəsində
istədigi yerlərin işini bitirib, imdi də asimanə əl
atmışdır.
“Kare zəmin ra saxtə, bər asiman pərdaxtə”
Avropa dövlətlərinin məşğuliyyəti hər nə
qədər Yaponiya üçün bir fürsət təşkil
ediyorsa da, yəni başında mövcud Amerika dövlətinin
dəxi bu sırada səs çıxarmadığı heyrəti-mucib
olmaqdadır.
Yaponiyanın ən böyük rəqibi və
onun bu surətlə böyüməsini çəkəmiyən
ən qüvvətli hərif şübhəsiz Amerikadır.
Yaponiyanın imtiyazlar və dəmir yollar həqqində
vaqe olan inhisar tələbi isə şübhəsiz ki, Amerika
mütəşəbbislərinin mənfəətlərini də
bərbad etməkdədir. Şu surətdə
nədən Amerika ilə bir ixtilaf çıxmıyor,
halbuki, Amerika böyük bir bəhriyyəyə malikdir.
İstərsə Yaponiyanın bu hərəkətlərinə
təsir icra edə bilər.
Burada iki mülahizə varid xatir oluyor. Ya Amerika
dövləti bu sırada Yaponiyaya elani-hərb etmək surətilə
etilafi-müsəlləslə arasını pozmaq istəmiyor,
yaxud Yaponiyaya Çində sərbəstlik təmin edərək
buna qarşılıq olaraq cəzirələrdə bir
taqım təvizat bəkliyor.
Məlum olduğu üzrə Çin ilə
Yaponiyanın ixtilaf etdikləri məsələlər bilxassə
Bəhri-mühiti-kəbirdə vaqe cəzirələrə
aid idi. Qitəyə doğru axın edən Yaponiya
cahangirligindən intizar etmək olar ki, cəzirələrdən
hələlik sərfi-nəzər etmiş olsun. Bu surətdə Amerika ilə uzlaşmaq dəxi
qeyri-mümkün degildir.
Çin-Yapon məsələsi müzakirə olunurkən
mühüm bir xüsusun gözə
çarpmadığını görməmək
mümkün degildir. Çin Yaponiyaya müqavimət edə
biləcəkmi, bilməyəcəkmi xüsusi təhlil
olunurkən bu böyük məmləkətin öz qüvvətindən
degil, beynəldüvəl münasibətindən bəhs
olunuyor. İştə, ümidini
özünə degil, günə və göyün göndərəcəgi,
xarici köməgə bağlamış olan Baqdi Xan məmləkətinin
əsl faciəsi də buradadır. Qoca bir
vücud, böyük bir dövlət, fəqət
özünü müdafiədən aciz.
Bu acizin
etirafı ilə Yu An Şiqay hökuməti
Çin dövləti asimanında öz hökumətindən
başqa Yaponiya günəşinin tüluinədə razı
oluyor. Etimal ki, bu günəş Çin nəbatati-siyasiyə
və mədəniyyəsinin nəşvü-nümasinə səbəb
olur. Fəqət şübhə yoxdur ki, Baqdi Xandan
tövrat edən Çin hökuməti olsa-olsa artıq məmləkətin
yeganə mənbəi-həyat olan bir günəşini degil,
digər bir günəşdən nur və feyz alan
anını təşkil edər.
Yenə
Çinin xoşbəxtligindəndir ki, kəndisinə “feyz və
nur” bəxş edəcək bu yeni “nur” ruh və mənəviyyətcə
qan və ürfəcə o qədər də kəndisinə
yabançı bir qüvvə degildir.
Burası bəlkə də Çin üçün o qədər
bir yadlığı mucib olmaz.
Fəqət
Yu An Şiqay hökuməti hər nə
mülahizə ilə olsa da, Yapon tələbatına sərfiru
etmişkən əcəba Çin inqilabçıları və
Çindən müstəqil və müəzzəm bir
dövləti-asimani görmək amalında bulunan hətta
milliyyətpərvərləri dəxi bu tələblərə
baş əgəcəklərmi?
Ehtimal ki,
daxildə bir taqım ixtilallar və üsyanlar zühur edər:
Fəqət bu kibi naməmnunları təskin etmək
Yaponiyanın əlində müşkül bir əmr degildir.
M.Ə.
“Yeni
İqbal”, 28 aprel 1915, ¹1
Xəlic
– körfəz
Vəzi –
təyin etmə, üzərinə qoyma
Sərfiru
– başı aşağı
Müsahilə
– barışma, sülh
Bəstəkarımızın
benefisi
Hər hankı millətin tərəqqi və təməddünündən
bəhs edənlər o millət arasında rəvac bulan sənayei-nəfisəyə
diqqət edər və məzkur xəlqin nə kibi bir bədiələr
vücudə gətirdiklərilə hesablaşarlar.
Sənayei-nəfisə
növündən başlıca üç şey vardır:
şeir və ədəbiyyat, musiqi və nəqqaşlıq.
Şeir ilə ədəbiyyatın əhəmiyyət və
qiyməti bizdə, biz müsəlman millətlərində
az-çox təqdir edildigi halda, musiqi ilə nəqqaşlıq
gözdən salınmışdır. Fəqət
uzun bir dövr inhitat keçirdikdən sonra bizə tərəf
əsməkdə olan intibah və həyat nəsimi bu iki
xüsusun da düşünülməkdə olduğunu
göstərdi. İstanbulda rəsm və
heykəltaraşlığa məxsus sənayei-nəfisə məktəbi
açıldığı kibi son zamanlar teatr və musiqi sənəti
təsim üçün bir taqım faidəli təşəbbüslər
görülməkdə idi. İranda dəxi
bu xüsusə İran şəraitinin verdigi imkan və
ölçü daxilində əhəmiyyət verilmiş və
məşhur İran rəssamı Kəmalülmülk rəyasəti
ilə bir sənayei-müstzarifə məktəbi
açıldığı kibi, digər bir İran bəstəkarının
rəyasətilə xüsusi surətdə bir musiqi heyət və
məktəbi tərtib edilmişdir.
Fəqət musiqi tərtibatının Avropa şəkli
olan ədəbi opera və operetta xüsusunda məmaliki-islamiyyədən
heç birisi daha qafqasiyalılar qədər iləriləməmişdir. Bu xüsusda
biz İstanbulu da, Tehranı da keçmişiz. Şübhəsiz ki, türk sənayei-nəfisə
tarixini yazacaq olan müvərrix musiqi bəhsinə gəlincə,
Qafqasiya türklərinə bir çox səhifələr
ayırmalı və bu səhifələrin başında
arkadaşımız Üzeyir bəy Hacıbəyov cənablarının
fotoqrafını qoymalıdır.
Fəqət bizə (Üzeyir bəyin biz müasirlərinə)
bir bu qədər ruhani və bədii qizalar bəxş edən,
lətif və zərif əsərləri ilə könüllərimizi
açan, ümidlərimizi güldürən, bəzən də
düşüncələrə sövq etdirən ilk bəstəkarımızı
yalnız müvərrixlərmi təqdir etsin?
Fəqət yanılmıram ki, tarixcə təqdir
olunacaq şəxslər müasirlərindən ədəmi-təqdir
görürlərsə, bu müasirlər həqqində veriləcək
hökm tarix müvaxizələri olur.
Fəqət Üzeyir bəy öylə xoşbəxt sənətkarlarımızdandır
ki, nümayiş etdirdigi tamaşaların boş keçdigi
görülməmişdir. Tamaşaya gələnlər də
məsələnin hər tərəfini
düşünmüş təqdirkar az
olduğunu iddia edənlər bulunsa da, bizcə “gəlmək”
özü bir əsəri-təqdirdir.
İştə, bu hər daim cəmaətimizin sevgilisi
olan Üzeyir bəy bu cümə gecəsi öz benefisini icra
ediyor və cəmaətimizin təqdirini görüyor, sənətkarlar
nə qədər məharətli olsalar da, daima möhtaci-təqdir
və təşviqdirlər. İştə, biz də
bunu nəzərə alaraq öz möhtərəm sənətkarımıza
bu şövqi əsirgəməyəlim.
Üzeyir bəy öz benefisləri olmaq üzrə qərib
bir şeyi düşünmüşlərdir, benefis opera
mövsimini tamam edəcək. Bundan sonra artıq
opera tamaşası olmayacaq. Fəqət
bunun əvəzində demək olar ki, Üzeyir bəyin əksər
asari bu gecə göstəriləcəkdir. Birdən-birə dörd oyun oynanacaq. Elanda göstərildigi kibi bu dörd oyunun
hamısı bilatəqsiman olub, özü də saət 8-də
başlayıb 12-də qurtaracaqdır.
Bu da bir sirr.
Fəqət Üzeyir bəy diyor ki, teatroya gəlməyən
bu sirrin nədən ibarət olduğunu bilməz. “Yeməyən bilməz”
reklamına bənzəyən bu elan bir az
zövqümə müvafiq gəlmədi. Binaənileyh
bu sirri ögrənmək üçün bu günki opera
tamaşasına gedəcəgiz tövsiyəsində bulunmaq
da istərəm. Böylə bir tövsiyə
zatən Üzeyir bəy sənətkarlığını təqdir
nöqteyi-nəzərindən də müvafiq gəlməzdi.
cümə gecəsi mütləq Tağıyevin teatrosuna getməli
və hər bir hissədən əvvəl dəgərli bir
musiqarımızı təqdir etmək niyyətilə yola
çıxmalı! Sirr ögrənməgə
degil.
M.Ə.Rəsulzadə
“Yeni
İqbal”, 30 aprel 1915, ¹3
“İqbal”
idarəsi tərəfindən
(İdarəyə
məktub)
Müdiri-möhtərəm!
“İqbal” qəzetəsi idareyi-əskəriyyə rəisi
general Volskinin əmri mucibincə tətil edildigindən Kars
müsəlman hərbzədələri faidəsinə
açmış olduğu ianə cədvəlini qapamaq, binaənileyhə
artıq ianə qəbul etməmək məcburiyyətində
bulundu. Bu vəqtə
qədər toplanan ianənin bir vücəati-hesabını
qəzetəmiz vasitəsilə elan etməklə bərabər
aşağıdakı ixtarının da möhtərəm
oxucularınıza bildirmənizi rica edər:
“İqbal”
qapandığı günə qədər idarəsinə gəlmişdi:
24.109 manat 73 qəpik.
Qəzetə
qapandıqdan sonra gəlmiş: Kazandan möhtərəm
“Quyaş” idarəsi vasitəsilə Çayaqar uyezdi Qariş
qəryəsi əhli-islamiyyəsindən
yığılmış 5 manat 50 qəpik və Kazan
quberniyası Çistay şəhəri müsəlmanlarından
Həbibulla Cabbarov və oğlanları ticarətxanəsi tərəfindən
toplanmış 157 manat 50 qəpik, cəmən 162 manat 50 qəpik.
Sibiryada
Barnaul şəhər imamı Nəcib bin Məhəmməd
tərəfindən Məhəmmədşərif Əliyev cənabları
vasitəsilə 28 manat 10 qəpik.
Naməlum bir şəxs tərəfindən 13 manat.
Teymurxanşuradan Məhəmməd Hacı Hüseynov
vasitəsilə 581 manat 50 qəpik.
Məcmui 24.954 manat 38 qəpik.
Bu iyirmi dörd min doqquz yüz əlli dörd manat otuz səkkiz
qəpik müxtəlif vəqtlərdə cəmiyyəti-xeyriyyə
idarəsinə tapşırılmışdı.
Bundan sonra ianə göndərəcəklərə
tövsiyə olunur ki, müstəqilən cəmiyyəti-xeyriyyə
idarəsinə müraciət etsinlər.
Əvvəlki
ehtiyac üzrə bizə gələcək olacaq ianələri
də “İqbal” haman cəmiyyəti-xeyriyyəyə
təhvil verəcək ki, təfsili məzkur cəmiyyət tərəfindən
“Yeni İqbal” vasitəsilə nəşr olunacaqdır.
Tovqifdə
bulunan “İqbal” naminə
M.Ə.Rəsulzadə
“Yeni
İqbal”, 1 may 1915, ¹4
Duma
intixabları
Şəhər dumasının keçənki
iclasında duma intixablarına aid şəhər idarəsi tərəfindən
hazırlanan layihə müzakirə olunaraq təsdiq və tədil
olunmalı idi.
Fəqət müzakirənin nəticəsində degil,
daha ibtidasında ikən layihə təsdiq də degil, tədil
də degil, intizar olunmadığı bir halda təxir edildi.
Gözlənilmədigi bir halda təxir məsələsi
çıxaran qlasnı Taqianosov olmuşdur. Taqianosovca
intixab bir çox zehn və fikirləri, məsələ və
qüvvətləri alır bir məsələdir. Böylə bir zamanda (ki hər kəs bacardığı
qədər öz şəxsi qüvvəsini müdam vətən
işinə sərf etməkdə və bu böyük
işin meydana gətirdigi zəruriyyat ilə mübarizə
etməkdədir) intixab məsələsi ilə məşğul
olmağa gəlməz imiş.
Binaənileyh intixab xüsusunun tədiyəsi ilə
46-cı maddənin (müsəlmanların hüququnu təhdid
edən maddə) Bakıya tətbiq olunmaması
üçün hökumətdən rica etmək xüsusunda
göz örtülüb əvəzində düma
qlasnıları intixabın gecikdirilməsi üçün
hökumətdən müsaidə istəməlidirlər. İstənilən
bu müsaidata müharibə qurtaranadək qlasnılara
qlasnılıqlarında qalmaq imkanını verəcək və
bu müddətdə uprava duma qərardadının əsasən
tədili xüsusunda mülahizə olunması lazım olan məvadi
toplamaqla məşğul olacaqdır.
Bütün uprava heyətilə qlasnılardan Qasım
Qasımov cənabları hər nə qədər itixabın
gecikdirilməsi əleyhində bulunmuşlarsa da, fayda verməmiş
və iki qlasnıya qarşı tam bir əksəriyyətlə
intixabların təxirini istəməgə qərar
verilmişdir.
İntixabların gecikdirilməsinə bu surətlə qərar
verildikdən sonra dümanın uprava layihəsi
haqqındakı əsasi nəzərləri də bittəbii
örtülü və müsəlman cəmaətini olduqca
maraqlandıran 46-cı maddə xüsusu da naməlum bir halda
qalmışdır.
İntixabların gecikdirilməsi əleyhinə olaraq bələdiyyə
rəisi demiş ki, Batum düması böylə bir tələbdə
bulunmuşsa da, hökumət vaqe olan tələbi rədd etmişdir. Qasım
Qasımov cənabları da söyləmişlər ki,
qlasnıların öz səlahiyyətlərini qanun xaricində
və bu surətlə artırmağa heç bir mənəvi
həqləri yoxdur. Çünki işin
həqiqətinə baxdıqda bu şəhər
intixabçılarının hüquqi əsasilərinə
qarşı bir təcavüzdür. Xəlq
hər dörd ildə bir dəfə şəhər
dümasına qlasnı göndəmək həqqinə caiz
ikən qlasnılar bir taqım qeyri-varid mülahizələrlə
onları bu hüquqdan məhrum etmək istiyorlar.
Qasımovun bu xüsusda həqqi vardır və
qlasnı Taqianosov bu günə irada qlasnılar əhalinin
hüququnu silib degil, yalnız bu huquqlarının vəqti-zühurini
təxir etdiriyorlar deməsində bir həqiqət varsa da, bu
həqiqəti tətbiqə belə duma özünü səlahiyyətdar
görməməlidir. Xəlqi bir hüquqdan məhrum etmək səlahiyyətinə
malik olmayan bir heyət şübhəsiz ki, haman
səlahiyyətsizligi ilə onu (yəni xəlqi) o hyququn
izhari üçün təmin olunan vəqti-müəyyəndən
də məhrum qılamaz. Yoxsa yerlərini isti
görmüş olan qlasnılar hər vəqt bir bəhanə
bulub da “Yenidən seçki intixabları keçirmək” istəməzlər
və yaxud bir vəqti kəndi mülahizələrincə
“seçkiyi-namüvafiq” gördükdə təxirə qərar
verər və müvafiq bir əhval gözləməgi
canlarına minnət bilərlər.
Qlasnılardan Əliağa Həsənov cənablarının
seçki təxiri xüsusunda gətirdigi dəlillər də
kəza bu təxiri həqli göstərə bilməz. Əliağa duma
seçiciləri arasında bir çox zapasnoylar
varmış ki, onların doğma şəhər işlərində
iştiraklarını gözləməli imiş. Fəqət zənn olunuyor ki, çox yüksək
bir ləyaqəti-maliyyəyi iltizam edən hazırki duma
intixabnaməsi mucibincə zapasnoylar arasında şəhər
intixabçılarından etina olunur dərəcədə
qlasnılar mövcud olsun. Bizim bildigimizə
görə indiki qanun mucibincə şəhər
miqdaratına hakim olan qism əhali arasında müdafiəyi-vətənə
getmək məcburiyyətində bulunanlar o qədər
degildirlər ki, onlardan ötrü intixablar təxir olunsun.
Məlum olduğu üzrə müharibə
meydanına gedənlər əksəriyyətlə
cavanlardır. Halbuki, Bakı intixabları
daimən mülkdarlar və buna görə də əksəriyyətlə
atalar – demək ki, bir dərəcəyədək sinləri
ötmüş ağsaqqallar əlindədir. Və həqiqətən böylə mülahizə
varid olsaydı, şübhəsiz ki, bu dəlildən
Əliağadan əvvəl zapasnoylarla daha ziyadə əlaqədar
olmaları icab edən qlasnılar istifadə edərlər
idi.
Hər
halda görünüyor ki, Taqianosovun “Həzərat, bir az daha
oturalım, yerimiz xoşdur” məsələsinə uyan təklifi
bütün qlasnılarımızın ən zəif nöqtəsinə
toxunmuşdur ki, haman bir yıldırım
təsiri icra edərək duma heyətini başdan-ayağa təsxir
eləmişdir.
Fəqət madam ki, duma qərardadi imdiki hal ilə
baqidir və madam ki, duma seçkilərinə əhalinin əksəriyyəti
buraxılmayır, hələ bir çox zaman dəxi
dumamızın böylə təsxir olunur bir hal keçirmək
məcburiyyətində qalacağını gözləməlidir.
Dumanı
bu azardan xilas etmək və kəndisinə daha müvafiq bir
ruh və can vermək üçün intixab üsulinin tədili
ilə xəlqin duma seçkilərinə vase bir surətdə
iştirakını təmin etməlidir.
Bu xüsusda qlasnı İlyuşkinin təklifini təqdir
etməmək əldə degildir.
Qlasnı İlyuşkin təklif etmiş ki, duma naminə
uprava hökuməti füruş ərz-halda bulunub mövcud
şəhər qərardadının tərəqqi etmiş,
böyümüş şəhər ilə işıqlanmış
əhalisinin ehtiyacını rəf edəmmədigindən
dolayı məzkur qərardadın təbdilini istəsin və
əhali əksəriyətinin duma seçkilərinə daha
vase bir surətdə iştirakının təminini istəsin.
İlyuşkin vaqe olan təklifində misal olaraq
Lehistanı göstəriyor. Şübhəsiz ki,
Lehistan bələdiyyəsinə təmin olunan əsaslara bu
gün Rusiyanın hər hankı bir şəhəri ilə,
hər hankı bir əyalətini alsanız, müstəxdir.
Hələ Qafqasiyanın bu xüsusdaki
ehtiyacı gün kibi aşkardır. İlyuşkin
Lehistani əksəriyyət əhalinin duma işlərinə
iştirakı nöqteyi-nəzərindən misal alarlarsa, biz
bunu dumalardakı məhəlli – Lehistanın istemalı ilə
dumalara məhəl xəlqinin mənəvi və maddi bir mərbutiyyət
lüzumunu göstərmək üçün də ala biləriz.
Bu yolda sair Rusiya bələdiyyələri tərəfindən
dəxi ərzihallar verilmişdir. Zatən bu imdi degil,
Rusiya şəhərləri tərəfindən çoxdan bəri
tələb olunan, gələn bir məsələdir. Həm də çətin və mühüm bir məsələdir.
Dumaların bu kibi dövlət işlərinə
qarışmağa səlahiyyətləri
olmadığını söyləyənlər əlbəttə
ki, fəzlə ehtiyyat ediyorlar və böylə bir ərzi-halda
bulunmağın kimsəyə heç bir zərəri olamaz,
faidələri isə aşkardır.
M.Ə.Rəsulzadə
“Yeni
İqbal”, 1 may 1915, ¹4
Məcburi qərardadlar həqqində
Şəhər duması tərəfindən hazırlanıb və hökuməti-məhəliyyə tərəfindən təsdiq olunduqdan sonra ticarətxanə və dükanlarda çalışan xidmətkarların istirahətinə aid elan olunan məcburi qərardadların müsəlmanlar həqqində göstərdigi ədalətsizliklərdən keçən dəfə müfəssəl surətdə bəhs etmiş idik.
Görünüyor ki, yekşənbə və bayramlara aid olan hüquqi xüsuslardan əlavə bazardakı səbzəvat və meyvə satan müsəlman alış-verişçilərinin alış-verişləri iqtizası olan şərtlər də gözədilməmişdir. Səbzə satanlar şəhər idarəsinə verdikləri ərizələrində diyorlar ki, yeni qərardadlara əməl etmək onlar üçün yalnız zərərli olmaqla qalmayıb həddi-zatində qeyri mümkündür belə. Çünki qabağı yay gəliyor. Səbzəvat kəndlərdən gətirilir, kəndli üçün müəyyən vəqt təyin etmək qabil degildir. Bir də alınan tazə meyvə və səbzəvatı haman sağ-çürük etmək və rahlamaq lazımdır. Yoxsa yarısı ələ gəlməz.
Bundan əlavə eşitdigimizə görə müsəlman bazar alış-verişçiləri qərardadın kəndilərinə cümədən başqa yekşənbə günləri də bayram günü əlavə olaraq dükan bağlatdırmaq istənildigini protesto ediyorlar. Digərləri ilə bərabər vergi verdikləri halda onlar həftədə bir gün dükan bağlamaq məcburiyyətində ikən bunların günyarım tətil etmək məcburiyyətində qalacaqlarının aşkar bir ədalətsizlik olduğunu və bu ədalətsizligin haman dəgişdirilməsini istiyorlar.
Görünüyor ki, şəhər idarəsi müsəlman alış-verişçiləri tərəfindən vaqe olan bu şikayətləri həqli görmüş və bu xüsusda yeni duma məclisinə bəzi təkliflər daxil etmişdir. Bu təkliflər sabahkı duma iclasında müzakirə olunacaqdır.
Sabahkı iclasda duma qlasnıları yalnız ədalətin təminini istəməkdən ibarət olan bu tələbləri qəbul etmək degil, bu tələblərin qəbulu ilə bərabər rəva görmüş olduqları xətanın təshihi ilə də vəzifədardırlar.
Bazar səbzə satanlarının əhvali-xüsusiyyəsindən bazarlıqlarla o qədər üns və ülfətləri olamıyan xristian qlasnılar qafil olmasalar da, müsəlman qlasnılar bundan qəflət etməməli idilər. Çünki “dalda qara göstərməgə” ehtiyac hiss etdikləri zaman “bazar”a yügürüyor, oradan istimdad ediyorlar.
Fəqət eyibdir ki, “böhranlı” zamanlar keçdikdən sonra üç kəlmə ilə də olsa bazar əhlinə mənafeyini müdafiə etmək zəhmətinə əgilmiyorlar.
Fəqət yekşənbə məsələsinə gəldikdə, hər nə qədər yenə günahın böyügü müsəlman qlasnıları öhdəsinə gəlirsə də, bu xüsusda xristian qlasnılar da qəbahətsiz degildirlər. Bütün qlasnı heyəti bilməlidir ki, həftədə bir gün tətil etməklə günyarım tətil etməkdə fərq vardır. Əcəba, qlasnılarımız bir ilə biryarımın fərqini anlamıyacaq dərəcədə elmi-hesabdan məhrumdurlarmı?
Fəqət müsəlman qlasnılarının bu xüsusda ağızlarına su almalarını hesab bilmədiklərindən əlavə, dini və milli xüsuslarda dəxi kahil olduqlarını göstəriyor. Təəccüb olunur ki, bir müsəlman alış-verişçisini həm cümə, həm də yekşənbə günü dükan bağlamağa məcbur etmək istərlər ki, müsəlman qlasnı nə cür olur da bu qərarı bilaetiraz qəbul edib duruyor. Hər nə isə məcburi qərardadların elanı ilə müsəlman alış-verişçiləri həqqində rəva görülən həqsizliklər təshihə möhtacdır və sabahkı duma bunu mütləqa təshih etməlidir.
M.Ə.Rəsulzadə
“Yeni
İqbal”, 4 may 1915, ¹6
(Ardı var)
Şirməmməd
Hüseynov
525-ci qəzet.-
10 dekabr.- S.26-27.