GÖR
ÜRƏYİM NƏ DEYİR
(Zəlimxan Yaqubu
düşünərkən)
Münasib məclislərdə yaradıcılıqlarından bol-bol söhbət açdığım, bəlkə də dostluğa görə bir az üzgörənlik etdiyim iki gənclik dostum, iki xalq şairi – Sabir Rüstəmxanlı və Zəlimxan Yaqub haqqında indiyə kimi mətbuatda ürək sözümü deməmişəm, sonraya qoymuşam. İnciməzlər, bir gün gələr daha tutarlı söz deyərəm – fikrində olmuşam. Gündəlik qayğılar, həyatın keşməkeşləri başımı o qədər qatıb ki, ömür keçir, gün keçir – ağlıma belə gəlməyib. Nə isə...
Mən bu yazımda təfəkkür və fikir sahibi, gözəl şair, yazıçı, publisist və alim Sabir Rüstəmxanlıdan deyil, həyatda çox imtahanlardan üzüağ çıxmış, ilahidən gələn fitri istedadı ilə seçilən, ömrün qürub çağına tərəf üz tutduğu bir zamanda həyatın amansız imtahanına məruz qalan Zəlimxan Yaqubdan söz açmaq istəyirəm. Gözümün qabağına gənclik illərimiz gəlir. Kaş həm ticarət, həm ziyarət – deyərək Tovuza Zəlimxana “Su daşı” (Təəssüf ki, su daşı da gələcəkdə Zəlimxanın böyrəklərinə yardımçı olmadı) gətirməyə və qardaşım oğlu Şahinin toyunda iştirak etməyə getdiyimiz vaxtlar olaydı. Zəlimxanın toydakı möhtəşəm çıxışı təkrarlanaydı. Kaş Zəlimxanın bədahətən dediyi “Varıymış” şeiri məclisi yenidən təlatümə gətirəydi:
Qonaq oldum
Tovuz adlı mahala,
Hər sinədə min bayatı varıymış.
İndi
bildim bu torpaqda ellərin,
Nə dövranı, nə həyatı
varıymış.
Kaş bu yaxınlarda toyunu etdiyimiz Zəlimxanın Şəhriyar
oğlunu doğum evindən
çıxardığımız, Zəlimxanın “Mədəni-maarif
texnikumu”nda “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində”
kitabımın təqdimatında odlu-alovlu
çıxış etdiyi günlər olaydı. Gündəlik
məişət qayğıları bizi boğsa da,
arzuların qanadlarında göylərlə əlləşirdik.
Möhtəşəm arzular Zəlimxanın pərvazlanmasına
böyük təkan verdi. Vaxt
keçdi, o, bütöv bir xalqın sevimli şairinə
çevrildi. Söz və nüfuz sahibi
oldu. İndi Zəlimxandan yazmaq asan deyil.
Bir yandan onun haqqında çox görkəmli ədəbiyyatşünas,
dilçi və filosof alimlərimizdən Kamal Talıbzadə,
Bəkir Nəbiyev, Pənah Xəlilov, Qulu Xəlilov, Yaşar
Qarayev, İsa Həbibbəyli, Nizami Cəfərov,
İmamverdi Əbilov, Tofiq Hacıyev, Səlahəddin Xəlilov,
Yavuz Axundlu, Cəlal Abdullayev, Nizaməddin Şəmsizadə,
Qəzənfər Kazımov, yazıçı və
şairlərimizdən Osman Sarıvəlli, Mirvarid Dilbazi, Bəxtiyar
Vahabzadə, Hüseyn Arif, Xəlil Rza, İsa Hüseynov,
Elçin və bir çox başqalarının “Zəlimxan
Yaqubdan yazanlar” (“Vətən”, 2005, 403 səh.) və ikicildlik
“Zəlimxan Yaqub ədəbi düşüncələrdə”
(“Vətən”, 2009) kitablarında sanballı məqalələri
yer alır. Və şübhəsiz Zəlimxansevərlər
bu əsərlərlə tanışdırlar.
İkinci
bir tərəfdən də, xalq arasında şöhrət
qazanan, şeirləri xalqın əzbərində olan
şairdən nə yazasan ki, xoşa gəlsin,
Zəlimxana layiq olsun. Lakin burada bir
üstünlük də vardır. Nə
gizlədim, elə qələm sahibləri var ki, haqqında
danışanda sözləri ehtiyatla seçirsən, ifrata
varmaqdan, oxucu qınağına tuş gəlməkdən
çəkinirsən. Zəlimxan Yaqubdan
danışanda bu çətinliklə üzləşmirsən.
Bilirsən ki, nə desən, ana südü kimi
ona halaldır.
Zəlimxan Yaqub poeziyamıza şimşək kimi
çaxaraq, dağ çayı kimi kükrəyərək,
kürə kimi püskürərək, bulaq kimi qaynayaraq gələn
şairdir. Məlumdur ki, qələm sahiblərinin
yaradıcılığında qabarmalar-çəkilmələr
olur. Əlamətdar haldır ki,
yaradıcılığını qırx ildən artıq
izlədiyim (həm də mühitdən gələn sevgi ilə
izlədiyim) Zəlimxanın yaradıcılığında
heç vaxt durğunluğa, çəkilmələrə təsadüf
etməmişəm. Şairin keyfiyyəti
hər vaxt kəmiyyəti üstələyən qırxdan
artıq kitabı deyilənlərə dayaq olur. Fitri istedada malik şairlərimizin, o cümlədən
də Zəlimxan Yaqubun poeziyası ilə dərindən
tanışlıqdan sonra, “Şairlər xalqın görən
gözü, döyünən ürəyi, vuran nəbzidir” kəlamının
hədəfə necə dəqiqliklə dəydiyinə
şübhə yeri qalmır.
Təsadüfi
deyildir ki, Nizami Gəncəvi yazırdı:
Ərənlər,
ulu kəslər səf çəkərək
düzəlib,
Qabaqda
peyğəmbərlər,
sonra
şairlər gəlib.
Zəlimxan Yaqub şair ömrü yaşayıb. Qədim romalıların kəlamıdır:
“Şairlər doğulur, natiqlər yetişir”. Zəlimxan bu müdrik kəlama naxış vurdu.
O, həm ürəklər fəth edən şair və
hamının dinləmək arzusunda olduğu natiqdir.
Onun nitqi, danışığı o qədər mənalı,
cazibədar, o qədər sirayətedici və
ovsunlayıcıdır ki, onu dinləməkdən doymursan,
xüsusən də o poeziyadan danışanda. Zəlimxan
kimi məclis aparanları barmaqla saymaq olar. Onun məclis aparmağı nümunədir, örnəkdir,
zövq, səfa, mənəvi qidadır. Zəlimxanın
ilahidən gələn bu məharətini
aşağıdakı faktorlarla bağlamaq olar ki, Zəlimxan
aktyordur, şairdir, həm də natiqdir. Zəlimxan
tribunada, apardığı tədbir və görüşlərdə
oda, alova dönür. Mən bu xüsusiyyəti
yaradıcılığını çox sevdiyim (buna görə
də Gülzar İbrahimqızı ilə “Tofiq Bayram – 70”
adlı kitab buraxmışam) Tofiq Bayramda görmüşəm.
Bir fərq var ki, Tofiq Bayram şeir deyəndə
oda-alova dönürdü. Zəlimxan isə
həm şeir deyəndə, həm də danışanda.
Xəlil
Rza Ulutürk bu münasibətlə yazırdı: “Onun
apardığı görüşlər bizim
üçün örnəkdir. Zəlimxanı
dinləyəndə kiçik salon genişlənir, təlatümə
gəlir, ləngər vurur, damarlarda qan coşur, ürək
qanadlanır”.
Mən bunun dəfələrlə şahidi olmuşam. Onlardan biri
haqda danışmaq yerinə düşərdi. Qarabağdan arzuolunmaz xəbərlər gəldiyi,
insanlarımızın qəm-qüssəyə qərq
olduğu 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəlləri
idi. Abşeron rayon rəhbərliyi
Hüseyn Arifi qaçqınlarla, köçkünlərlə,
rayonun poeziya həvəskarları ilə görüşə
dəvət etmişdi. Tədbiri Zəlimxanın
aparacağını onlar əvvəlcədən bildirdilər.
Rayonun Mədəniyyət sarayının
böyük zalında bir dənə olsun boş yer yox idi.
Səhnədə şairin sol əlində Zəlimxan, sağ
əlində mən oturmuşdum. Mən Zəlimxanın
Hüseyn Arif poeziyasını əzbər bildiyindən xəbərdar
idim. Onun Hüseyn Arif
yaradıcılığına belə elmi təhlil verəcəyi
mənim üçün (bəlkə də zalda əyləşənlərin
çoxu üçün) gözlənilməz oldu. Mən də bir çoxları kimi heyrət
içində idim. Zal həqiqətən
də təlatümə gəlmiş, damarlarda qan
coşmuşdu. O an mənə elə gəldi ki, kimsə
elan etsəydi, hamı bir nəfər kimi Qarabağa köməyə
gedərdi...
Görüş bitəndə zaldakılar ayağa
qalxıb aramsız olaraq şairi və Zəlimxanı
alqışladılar. Bu, sözün həqiqi mənasında
poeziyanın qüdrətindən xəbər verirdi. Qətiyyətlə deyə bilərəm ki, bu, Azərbaycan
poeziyasının təntənəsi idi. Burada yeridir
deyim ki, poeziyamızı Zəlimxan Yaqub qədər təbliğ
edən, başqa şairlərin
yaradıcılığına məhəbbətlə
yanaşan, məclislərdə onlardan bol-bol nümunə gətirən
az şairə rast gəlmək olar. Məncə, bu, bir yandan onun qeyri-adi hafizəsi, digər
tərəfdən ürək genişliyi ilə
bağlıdır.
Zəlimxan Yaqubun poeziyasını fərqləndirən
iki mühüm cəhəti xüsusi vurğulamaq istərdim. Bəzən hiss etmişəm
ki, şairin poeziyasında həyat, bir çox bayatılarda
olduğu kimi, həqiqətdə olduğundan daha həyatidir.
Ən önəmlisi isə odur ki, Zəlimxanın
poeziyası milli özünüdərkə, milli
oyanışa xidmət edir.
Zəlimxan Yaqubun poeziyasının mayasını
şifahi xalq ədəbiyyatına bağlılıqda və
folklor qaynaqlarında axtaranlar yanılmırlar. Şair “Saz”, eləcə də
Aşıq Ələsgər, Hüseyn Bozalqanlı və
Hüseyn Saraçlıya həsr etdiyi dastanları ilə mənəvi
dəyərlərimizi it-bat olmaqdan qorumuş, gələcək
nəsillərə ərmağan etmişdir.
Bu dastanların hər biri özünəməxsus səciyyəvi
xüsusiyyətləri ilə seçilir. Məsələn, “Saz”
poemasında şair bütün məlum saz havalarından (Bəxtiyar
Vahabzadə “Muğam” poemasında bütün muğamlardan bəhs
etdiyi kimi)söz açır, onların məqsəd
və qayəsinə, yaranma səbəblərinə
aydınlıq gətirir. Aşıq Ələsgər
və Hüseyn Bozalqanlıya həsr olunan poemalar tədqiqat
xarakterli olub, onlarda bu qüdrətli saz-söz
ustalarının sənətkarlıq xüsusiyyətləri
açıqlanır. Özü də
poeziya dili ilə. Bu, ədəbiyyatımızda
yenilikdir. Maraqlıdır ki, şairin
aşıq havaları üstündə köklənən
şeirləri də yenilik gətirir, köhnəliyə səsləmir.
Folklorumuzun
dərin qatlarına nüfuz edən, “Dədə-Qorqud
aliliyi”, “Klassik aşıq poeziyasında” “Dünya obrazı”
kimi monoqrafiyaların, “Arazam Kürə bəndəm”
publisistik əsərin və “Mahmud və Məryəm”
romanının müəllifi, xalq yazıçısı
Elçinin haqlı olaraq göstərdiyi kimi, Zəlimxan
“Hüseyn Saraçlı dastanı” ilə yazılı ədəbiyyatımıza
dastan janrını gətirmişdir. Həqiqətən
də Zəlimxan klassik dastançılıq ənənələrini
tam gözləyərək yazılı ədəbiyyatımıza
yenilik gətirmişdir. Ümumiyyətlə,
Zəlimxanın poeziyası sazla sözün vəhdətində
yaranıb. Zəlimxan Yaqub saza ilahi
varlıq kimi baxır, ona sadəcə musiqi aləti kimi yox,
düşünən, düşündürən varlıq kimi
baxır.
1973-cü ildə Əbdüllətif Bəndəroğlu
Nəsiminin 600 illik yubileyinə gələndə, xalq
şairi Osman Sarıvəlli ona saz bağışladı. Bu, ədəbi
ictimaiyyətin böyük marağına səbəb oldu.
Zəlimxan Yaqubu ilhamlandırdı: “Üç telli
durna”adlı böyük bir şeir yazdı. Kiçik bir parçanı
oxucuların nəzərinə çatdırıram:
Bu uzaq səfərdə
uğurlar sənə,
Həsrəti dünyadan itir, ay sazım.
Orda nəğməkarım, şairim yatır.
Müqəddəs
məzarı ziyarət üçün,
Bir ovuc torpaq da götür, ay sazım.
Mənim
salamımı, mənim sözümü,
Leylini Məcnuna
yetirən kimi,
Babam Füzuliyə yetir, ay sazım.
Arazdan deyəndə
Xasa çayına,
Köksünü dərindən ötür, ay
sazım... və s.
Onu da demək lazımdır ki, Zəlimxan sonralar da
İraqda yaşayan qardaş-bacılarımızı
unutmamış, “Bir kövrək havadır, sazımda Kərkük”
adlı poema yazmışdır. Poema azərbaycanca və
türkcə çap olunmuşdur.
Şairi
parça-parça olan bir-birinə həsrət qalan
xalqımızın taleyi həmişə
düşündürmüşdür:
Həsrət
gördü, boyun əydi,
Bu Təbrizdi,
bu Kərkükdü.
Bir
daşınmaz ağır yükdü,
Daşan selim – mənim dərdim.
Zəlimxanın 20-dən artıq poeması vardır. Onlardan ikisi –
şairin son illərdə yazdığı “Peyğəmbər”
və “Əbədiyyət dastanı” keyfiyyətcə fərqlənir.
“Peyğəmbər” Məhəmməd peyğəmbərə,
“Əbədiyyət dastanı” isə keçmişin mizan-tərəzisi
ilə ölçsək (keçmişdə dövləti
ağılla-dərrakə ilə idarə edən
hökmdarlar peyğəmbər
adlandırılırmış. Yoxsa 124 min peyğəmbər
ola bilməzdi) uzaqgörənliyi, təfəkkürü,
dünyanın gedişatını öncədən görə
bilməyi ilə peyğəmbər timsallı Heydər
Əliyevə ithaf olunub. Aydın məsələdir ki,
çox məsuliyyət, dərin bilik tələb edən belə
mövzuya özündə yaradıcılıq hünəri
hiss edən, inkişafın şəriət, təriqət, mərifət,
həqiqət kimi mərhələlərindən xəbərdar
olan, onlara az-çox vaqif olan şair girişə bilərdi. Bu, Zəlimxan Yaqub idi.
Məlumdur ki, Zəlimxan Yaquba qədər peyğəmbərimizə
və öndərimizə neçə-neçə əsərlər
həsr olunmuşdur. Zəlimxan “Peyğəmbər” poemasını qələmə
alana qədər illərlə şəriətimizə
və peyğəmbərimizə dair kitabları tədqiq
etmiş, ilahiyyəti dərindən bilən din xadimləri və
başqa alimlərlə məsləhətləşmiş, nəticədə
uğurlu bir əsər yazmışdır. O ki qaldı
“Əbədiyyət dastanı”na, bu əsər
ulu öndərimizə dərin məhəbbətin nəticəsidir.
Öndərimiz prezident olanda dövlət nümayəndə
heyəti tərkibində şairi Çinə, Səudiyyə
Ərəbistanına, İran, Türkiyə və başqa
ölkələrə aparmış, onunla şəxsi təmasda
olmuş, elə ölkə daxilində də Zəlimxana
öndərimizlə ara-sıra görüşmək qismət
olmuş, istedadlı şair bu görüşlərdən və
birgə səyahətlərdən qədərincə bəhrələnmiş,
öndərimizə layiq əsər yaza bilmişdir.
Maraqlıdır ki, Zəlimxanın poeziyasını həm gənclər, həm də yaşlılar sevirlər. Burada bir çox amillər öz işini görür. Hər şeydən əvvəl, bu, Zəlimxanın xalq dilini yazı dilinə qovuşdurmaq məharətində, sinonimlərdən, antonimlərdən, məcazlardan bol-bol istifadə etməsindədir. Məncə, ən əsas məsələ poeziya istedadın məhsuludursa, onun, ümumiyyətlə, bədii ədəbiyyatın hər yaş dövründə bir cür başa düşülməsindədir. Bu isə bədii ədəbiyyatın həmişəyaşar olmasına zəmin yaradır. Bircə misalla fikrimi təsdiqə çalışacağam. Şairin “Füzuli-Sabir” şeiri dediklərimizə örnək olmaq baxımından seçilir:
Gözəlliyə, gözələ könlünü bağlayanda,
Füzuli “Heyrət!” – dedi.
Millətinin
halına güləndə, ağlayanda,
Sabirim
“Qeyrət!” – dedi.
Heyrət
ilə Qeyrəti yoğurdular, yapdılar,
Bu
ölümlü dünyada bir ölməzlik tapdılar!
Hər
biri bu dünyada həyat qədər qalası,
Azərbaycan
şeirinin
Biri heyrət
qalası!
Biri qeyrət
qalası!
Zəlimxanın bu şeirini gənc oxucu sevəcək,
hətta qürrələnəcəkdir ki, Füzuli və
Sabir kimi böyük şairlərimiz olub. Lakin o, yaşa dolduqca,
Füzuli və Sabirin poeziyası ilə daha yaxından tanış olmaq imkanı qazandıqca,
onları dərindən duyduqca, Zəlimxanın qədir-qiyməti
daha da artacaq. Onca sətirlik bu şeirdə, Bəxtiyar
Vahabzadənin göstərdiyi kimi, Zəlimxanın iki dahi
şairimizin ədəbiyyatımızdakı mövqeyini dəqiq
göstərməsi, iki böyük nəhəngimiz
haqqında bu klassik tərifi verə bilməsi oxucunun şairə
olan hüsn-rəğbətini, məhəbbətini birə
on artıracaq.
Zəlimxan Yaqub olduğu kimi görünən,
göründüyü kimi olan təbii şairdir, səmimidir. Sənətdə
səmimilik və təbiilik oxucunun inamını qazanmaqda
yardımçı olur. Hoqqabazlıqdan
uzaq, səmimi, təbii və həqiqi poeziya şairi
ucaldır.
Bizə iki yüzilliyin və iki minilliyin
qovuşağında yaşamaq qismət olub. Bu baxımdan
bəxtimiz gətirib. Lakin bizim bəxtimizə
iki bir-birinə əks ictimai sistemin əvəzlənməsi də
düşüb. Bir çox hallarda mənəvi
dəyərlərin ucuzlaşdığı, “şeir
yazmağın siqaret çəkməkdən asan olduğu” (Məmməd
Araz), “dünyanın nizamının pozulduğu, yağla
şorun qiymətinin tənləşdiyi” (Musa Yaqub) zəmanəmizdə
bizə qalırsa, əsl poeziya nümunəsi yaratmaq, həm ədəbi
ictimaiyyətin, həm də geniş oxucu kütləsinin rəğbətini,
məhəbbətini qazanmaq qəhrəmanlıqdır. Orduların, müharibələrin sərkərdələri,
qəhrəmanları olduğu kimi, dillərin də qəhrəmanları,
sərkərdələri olur. Onlar
ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin nitq mədəniyyətinin,
ədəbi dil normalarının qanunvericiləri
adlandırdığı yazıçı və şairlərdir.
Onlardan biri də poeziyası ilə əbədilik
qazanan Zəlimxan Yaqubdur – desək, həqiqətdən kənar
olmaz.
Qəzənfər
PAŞAYEV,
filologiya üzrə
elmlər doktoru, professor
525-ci qəzet.-
2011.- 17 dekabr.- S.19-20.