Polşa
nağılı
Hekayə
İkinci yer
Polşadan söhbət düşəndə
ilk və tək ağlıma gələn Tadeuş
Dolençi-Mostoviçin povesti əsasında 1982-ci ildə
ekranlaşdırılmış Polşa filmi olurdu. Mən o filmə ilk dəfə baxanda elə də
çox yaşım yox idi, amma hələ onda həyat yoldaşının
tərk etməsi xəbərini alanda filmin qəhrəmanı
cərrah Rafal Vilçurun sifətindəki o cizgilər,
baxışları uşaq hafizəmdə qalmışdı.
Sonra da dəfələrlə o filmə
baxmışdım, bir insanı itirməklə
özünü hər şeyini itirmiş hesab edən
insanın siması mənim xəyallarımı heç tərk
etmirdi, həmişə məni qorxudurdu. Professor
bu itkiyə, əslində xəyanətə tablaşmaq
üçün onu tərk edən insanı xatırladan hər
şeydən qaçıb, uzaqlaşır. Əlbəttə,
filmdə bir qəza nəticəsində həkim
keçmişini unudur, amma mən həmişə
düşünmüşəm ki, o qəza baş verməsə
də, o, özü uzaqlaşacaq,
qaçacaqdı oralardan, o xatirələrdən... onu
tanımayan adamların arasında itmək istəyəcəkdi,
unudulmaq, ərimək, yox olmaq istəyəcəkdi... o ev,
küçələr, iş yeri, doğmalar, yoldaşlar – hər
şey, hər kəs onu xatırladırdı axı...
lll
Biri var idi, biri yox idi...Uzun illərdi bir-birimiz üçün var idik. Və birdən... o məni tərk etdi! Və bundan sonra özümü xatırlayıram... Uşaqlıqdan bəri xəyalımda gəzdirdiyim o tərk edilmiş film qəhrəmanının boşluğa baxan baxışları ilə baxırdım, amma nə gördüyümün fərqinə varmırdım... Onun sifəti sanki daşdan yonulmuşdu... Elə həmin gün “elə durma da, qorxuram” deyə mənə səslənən tanışımın sözü ilə güzgüyə baxdım. Sifətim ağ gipsdən yonulmuş qədim yunan heykəltaraşlıq nümunəsini xatırladırdı... Keçmiş xatirələrindən qaçıb qurtulmaq istəyən professor içkidə təsəlli tapdı... İbadətdə durmaqdan ayaqlarım şişdi... O, baş götürüb getdi, uzaq-uzaq tanımadığı yerlərə... mən də artıq qala bilmirdim doğma yerlərdə... üz tutdum uzaqlara-qürbətə. Orda o qədər sakit, rahat olurdum. Qürbət yerlərdə qərib insanların arasında, sanki əriyib yox olurdum... Qayıdırdım, çünki qayıtmağa məcbur idim, amma çox çəkmir, yenə qayıdırdım... gəlirdim, qayıdırdım... mən artıq qala bilmirdim doğma yerlərdə...
Şərqi, Qərbi qarış-qarış gəzdim... Bir-birinə bənzəməyən şəhərlər, insanlar, fərqli adətlər, fərqli geyimlər... Petrada qədim şəhərin izləri, gecələr də yatmayan, ədviyyat ətri başı gicəlləndirən Xan əl-Xəlili bazarı, şəhərlər mirvarisi İskəndəriyyə, Günəş kralının Versal möcüzəsi, küçələrində meh əvəzinə hər tin-bucaqdan musiqi əsən Vena, sakit axan Dunay sahilində uyuyan Budapeşt... Fransa, Almaniya, İtaliya, İspaniya, daha haralar, haralar mənə qarış-qarış doğma olmuşdu.
Axırıncı dəfə yenə Avropada idim, Praqada. 10 gün idi ki, uzaqlaşmışdım, qırılmışdım keçmişimdən, 10 gün idi ki, yaşayırdım. Amma biri gün qayıtmalıydım. Kaş zamanı durdura bilsəm! Keçmiş xatirələrimi özündə saxlayan doğma yerlərə, dostlara, tanışlara qayıtmaq istəmirdim. Əlimdə dərman kimi qalan bu bir neçə günün bitməsinə isə hələ var idi... Yenə çox sevdiyim Vltava sahilinə çıxdım, dünyanın hər yerindən axışıb gəlmiş turistlərin içində qərq oldum. Hər saatı qiymətli sayırdım. Doya bilmirdim yaşamaqdan, axı burda yaşayırdım. Axşamüstü idi. Ağlıma bir fikir gəldi – gecə qatarına bilet aldım, səhər tezdən Varşavada olacaqdım, heç olmamışdım hələ. Bir günüm var idi hələ, uzun bir günüm yaşamağa!
Praqada sövdələşdiyim turizm firmasının mənə verdiyi məlumat kitabçasında qeyd olunduğu kimi saat 8-də Mərkəzi Varşava vağzalında düşdüm. Səfər təlimatına uyğun olaraq Kral Qəsrinin yerləşdiyi Köhnə Şəhər deyilən yerə catmalı idim, orada məni turist qrupu gözləməli idi. Suvenir piştaxtalarından gözümü güclə ayırıb özümü taksiyə atdım. Üstəgəl, yollarda da bir az tıxac olduğundan yubandım... Köhnə Şəhərdə adam qarışqa kimi qaynaşırdı. Bələdçi qəsrin qarşısında əlində adı yazılmış lövhəcik qrup üzvlərini yığmalı idi və görünür yığmış, “görüş yerini” də çoxdan tərk etmişdi. Başqa qrup rəhbərlərindən soruşdum, onu tanıyırdılar və qrupu toplayaraq çoxdan burdan uzaqlaşdığını dedilər. Haqlı idilər, mən xeyli gecikmişdim. Başqa çarəm yox idi, hansısa bələdçiyə yenidən ödəniş edib onun qrupuna qoşulmaq, axşam yenə bura qayıdıb vağzala yollanmağa qərar verdim. Elə bu vaxt kimsə məni arxadan səslədi:
–Xanım... Gecikmisiz? – cavab üçün macal verməyib davam etdi, – Bütün xanımlar belədi, yəqin bura çatana kimi baxmadığınız pal-paltar, suvenir dükanı qalmayıb.
Həqiqətən, yoldakı tıxac bir o qədər gecikməyimə səbəb olmamışdı, suvenirlərə tamaşa etmişdim, amma onun səsindəki istehza məni özumdən çıxartdı və yalan danışdım:
– Yox, mən ümumiyyətlə “şoppinq-maniya”dan əziyyət çəkmirəm... Tıxac.
– Aaa... Üzr istəyirəm. Demək ki, siz bütün xanımlardan fərqlənirsiniz. Sizi yaxından tanımaq istərdim. Yəni mənim doğma şəhərimin problemi üzündən belə vəziyyətə düşmüsüzsə, icazə verin, sizə bələdçilik edim.
Onun alicənablığı qarşısında yalan danışdığım üçün utandım.
– Bacararam, çünki mən elə bələdçiyəm. Həftədə bir gün istirahət günümdür. Bu gün qrupum yoxdur, amma mən bu istirahət günümü təmənnasız, vurğulayıram təmənnasız, sizi kimi xanıma həsr edə bilərəm. Narahat olmayın, o yerləri ki, qrupla gəzməliydiniz hamısını sizə göstərəcəm. Amma... – deyib susdu və nəhayət ki, mənə də ağzımı açmağa imkan verdi:
– Nə
amma?
– Mənim
şəxsi avtomobilim yoxdu.
– Əlbəttə, ictimai nəqliyyatla mənə lap
maraqlı olar.
Yol haqqı üçün heç narahat
olmayın.
– Yox,
yox... motosikllə gəzməyə razısız?
Niyəsə
elə hey gülürdü, bilmirəm, amma bu təbəssümün
qarşısında üçtəkərli velosiped ilə də
gəzmək olardı... “Əlbəttə” deyə
cavab verdim.
– Əla!
Mənim adım Rafaldır.
– Rafal?
– Hə,
niyə təəccübləndiniz ki?
–
Heç...
– Onda
buyurun bu tərəfə, “atımı” bax orda
saxlamışam, – deyib qabağa düşdü, – İcazənizlə
“sən” deyə müraciət edim... Mənə
de görüm, Polşa, Varşava haqqında nə bilirsən?
Bilmədiklərini də mən
danışaram.
– Onda siz
çox şeyi danışmalı olacaqsınız,
çünki mənim Polşa ilə bağlı tək
anlayışım “Ara həkimi” filmidir. Rafal
Vilçur adlı polyak professorun taleyi... – cümləmi bitirə
bilmədim. Qəfil dayandı və bu
gözlənilməzlikdən ona dəydim.
– Onda sən
çox şey bilirsən ki... demək mən yox, sən
danışacaqsan, – deyib gözlərimin içinə
baxdı, – Bilirəm mən danışmalıyam, amma mən
susanda sən danış. Özün başa düş,
bütün günü bir kron almadan işləmək axı
mənə çətindi... Zarafat edirəm.
Tələs! – Bir anlıq susub davam etdi, – Pulla
bağlı məsələdə zarafat edirəm, amma mənə
yaxşı həmsöhbət olmalısan, bunu ciddi deyirəm.
Tələs!
... Həmin gün mən Polşa haqqında bir
nağıla yalnız qulaq asmadım, bu nağılı
yaşadım. Rafal uşaqlıqda sevdiyim
Qrim qardaşlarının, Hans Andersonun
nağıllarındakı ağbəniz, qızılı
telli şahzadə kimi yaşadığım bu
nağılın qəhrəmanı oldu. O, şahzadəsini
əlindən tutub iqamətgahı ilə tanış
edən ev sahibi kimi, Polşa tarixini özündə
yaşadan Kral Qəsrini daşbadaş, kolbakol
danışdı. O qədər sevə-sevə, ürəkdən
danışırdı ki. Seçdiyi sözlər,
səsindəki ciddiyyət, bəyaz bənizi, gülən
gözləri elə bil zamanın təkərini
çevirmiş, əsrləri yarıb əlimdən tutub məni
gəzdirirdi.
Varşavanın tarixi binalarla müasir tikililərin
kontrastında, səkiləri al-əlvan dibçəklərlə
bəzədilmiş küçələrini motosikldə
üzü küləyə qarşı dolaşarkən isə
qəhrəmanım, sanki zamanın səhifəsini
çevirir, məni söhbətləri ilə əyləndirirdi. Nahar vaxtı
idi. Həm yorulmuş, həm də
acmışdım. Varşavanın mərkəzi
küçələrindən birində xüdmanı bir
kafedə əyləşdik. Rafal
üzü günəşə tərəf oturmuşdu.
Günəşin şüaları gözlərinin
üstünə düşən şümal
saçlarında bərq vururdu. Mənim fikrimi sormadan
nahar sifariş verdi. Çox
çəkmədi balaca masanın üstü Polşa mətbəxinin
ləziz yeməkləri ilə doldu.
– Vəssalam!
Daha bir kəlmə də danışmaq olmaz.
– Aaa... Mən heç ağzımı açmışam
ki? – və birdən xatırladım,
harda olurduqsa olaq, nədən danışırdıqsa
danışaq, məni də dindirmiş, dinləmişdi və
mən özüm də bilmədən ipi qaçan corab kimi
süzülmüşdüm.
Məgər
ki, mənim həqiqətən danışmağa,
boşalmağa ehtiyacım var imiş və unutmaq
üçün hər şeyi susub içimə
yığmışkən boğulurmuşam... Nahardan
sonra Varşavanın mərkəzində yerləşən
Ticarət Mərkəzinə yollandıq, oranı mərtəbə-mərtəbə
dolaşdıq. Rafal üçün geyim seçərkən,
bu vaxta qədər övladı olmayan anaların uşaq
paltarlarına həsrətlə baxdığı
baxışla kişi paltarlarına
baxdığımın indi fərqinə vardım. Nə qədər
də həvəsliymişəm... Onun geyim tərzinə
uyğun olmasa da, daha təəccüblüsü mənim
zövqümcə olan köynəyi seçdik, elə ordaca əyninə
geyindi. Sonra köynəyə uyğun yeni
ayaqqabılar da aldıq. İkinci mərtəbədə
yerləşən kafede əyləşib Varşavanın məşhur
qaymaqlı dondurmasını yeyə-yeyə təzə
köynəyinə dondurma ləkəsi də saldıq...o qədər
güldüm... çoxdandı belə gülmürdüm...
Daha sonra
Rafal “hə, Şərqin gözəli,
nağılımız sona yaxınlaşır” deyincə ani
olaraq sabah yenə geri, keçmişə
qayıdacağımı düşündüm, amma nədənsə
rahatlıq hiss etdim içimdə. Rafal isə gözlərimin
içinə baxıb:
– Və təbii
ki, nağıllar həmişə yaxşı, xoşbəxt
sonluqla bitir – dedi.
Sonra bu
nağılın şahzadəsi məni ağ
atın yəhərində motosiklin vıyıltılı səsi
ilə şəhərin zaman qaynayan bu hissəsindən tarixin
başqa bir səhifəsinə apardı. Varşavanın ən
gözəl parkı olan Lazenkiyə. Buranı
su üzərində yerləşən krallar sarayı
adlandırmaq daha doğru olardı. Park
meşənin dərinliyində salınmışdı və
al-əlvan gül-çiçək, hər damlası ilə
rəqs edən fəvvarələr, oranjereyalar, köşklər
yaşıl meşənin içində gövhəri
xatırladırdı. Gözlərim
qarşısında açılan mənzərə məni
çaşdırmışdı. Meşənin
dərinliyində inşa edilmiş qəsrin
qarşısında salınmış göl isə məni
lap heyran etdi. Qayıqlarda üzən insanlar hərəsi
bir film qəhrəmanının taleyini yaşayan obrazlar kimi
açıldı gözümdə, gölə əksi
düşən qəsrin suda titrəyən əksi isə
usta bir operator kimi onların taleyini bu suların üzərinə
köçürürdü. Biz də
qayıqda oturduq, gəzinti boyu heç nə
danışmadım, artıq boşaldığımı hiss
edirdim. Danışmaq Rafalın işi
olduğu halda, o da bir kəlmə olsun belə söyləmədi.
Səssiz, sanki bu sükuta ikimizin də
ehtiyacı var idi. İçimə hopan
hüzur sanki üzümə sığal çəkirdi.
Əsəbdən, fikirdən gərili sifətimin
əzələləri də burda sakitliyə
qovuşmuşdu. Uzun müddət sonra
baxır və bu gözəlliyi görürdüm,
qısqanmırdım, məni əsəbləşdirmirdi.
Qayıqdan düşəndə məni narahat edən
keçmişimin qalan izlərini də beləcə sükut
içində, bir kəlmə söyləmədən bu
suların lent yaddaşına, Rafalın heç təbəssüm
çəkilməyən mələk çöhrəsinə
boşaltdığımı hiss etdim. Özümü burda
suda balıq kimi hiss edirdimsə, indi yüngülləşib
quş kimi uçurdum, meşəni sehirli nağıla bənzədən
havada uçuşan qovaq pambıqları Rafalın
saçlarına, kirpiklərinə oturduğu kimi mən də
yüngülcə onun qəlbinin üstünə
çökmüşdüm...
Heç eşitmədiyim quşların səsi
altında, cığırlarla Rafal məni başqa bir sehirli
qəsrin yanına gətirdi. Otluğun içində
qayğısız oturub gözlərim önündə
açılan mənzərəyə doya bilmirdim. Lələkləri
yalnız tanrının yaratmağa qadir olduğu min bir rəngdə
tovuz quşları...
Artıq axşam düşürdü. Rafal məni tələsdirirdi,
amma mən burdan qopa, ayrıla bilmirdim, insan xoşbəxt
olmaqdan doymaq bilərmi ki? Mən xoşbəxt
idim. Rafal balaca uşaq kimi artıq əlimdən tutub
çəkirdi və guya əsəbləşmişdi... o qədər
gülməli görsənirdi ki...
– Tələs!
Bu dəfə qatara geciksən, sabah təyyarəyə
gecikəcəksən!
– Nə
olsun? – gözlərimi batan günəşin
şüaları altında al qırmızıya
boyanmış qəsrdən çəkmədən cavab
verdim.
– Nə
olsun?! O olsun ki, əzizim, mən sadəcə bələdçiyəm
və bugun sənin səhlənkarlığını
ört-basdır edə bildim. Amma mən
mehmanxana sahibi deyiləm ki, sən qatara, təyyarəyə
gecikəndə qonaq saxlayım.
Balaca uşaq kimi dodaqlarımı büzdüm, hələ
bəlkə küsdüm də... amma əlimi çəkmək,
onun nazik barmaqlarını buraxmaq istəmirdim.
– Daha bir
yeri göstərmək istiyirəm sənə... Tələs!
... Meşənin dərinliyində açılan daha
bir mənzərə başqa bir aləm idi. Gəzdiyim
bir çox ölkələrdə qədim tarixi irs kimi qorunan amfiteatrların özünəməxsus
əzəməti, bir zamanlar o səhnələrə
tamaşa edən insan kütləsinin ruhu, nəfəsi,
sütunların pıçıldadığı tarix burada
ya susurdu, ya mən eşitmirdim. Yalnız onu
eşidirdim. Rafal sütunların ətrafında
mələk kimi dolanır, sütunların arxasında itib
görsənincə yanıb sönən işıq kimi
gözlərimi qamaşdırırdı və o sehrli səsi
ilə söylədiyi şeir özümdən asılı
olmayaraq gözlərimi doldurdu. Səsinin
tonu gah artır, gah azalır, bəzən səsi titrəyir,
bəzən səsinin gurultusundan boğazındakı
damarları ilə bərabər havada qanad kimi çalan əllərindəki
damarlar da qabarıb göyərirdi.
Ot
çalınana qədər çayın ətrafında
bu
çəmən gur idi,
Gözəl günəşli iyun ayında.
Bütün
ömrüm boyu onu axtarmışam
Budur
tapdım və tanıdım:
Uşaqlıqda adını bildiyim otlar, çiçəklər
bitirdi burda.
Yarıörtülü
kirpiklərimin arasından işığı hiss edirdim,
Çəmənin
ətri məni vurur, ağıl məni tərk edir
Və hiss edirdim ki, yox oluram, xoşbəxtlikdən
ağlayıram.*
Şeiri bitirdi.
Günün
sonunda vədələşdirilən vaxtdan bir az
tez Kral Qəsrinin qarşısında dünyanın dörd
bir yanından axışıb gələn müxtəlif
irqli, dinli, dilli insanların arasına qarışdıq. Günəş qürub edərkən al
qırmızılı-sarılı libasını tarixi
özündə yaşadan bu qəsrin üstünə
örpək kimi atıb çəkilirdi. Elə
bil qəsr də yorulmuş, acılı-şirinli xatirələrinə
qayıtmaq, bu örpəyin altında yadlardan uzaqlaşıb
doğma divarları ilə uyumaq istəyirdi. Qəsrin ab-havası elə bil məni də
vurmuşdu. Darıxdım... Doğma yerlərdə,
doğmalarımla uyumaq istədim.
– Hə,
xanım, bu da filmin sonu... Filmin sonunda professorun aqibəti necə
olur? Hə, qayıdır... o keçmiş xatirələrinə,
doğmalarına, keçmişinin şahidi olan yerlərə,
dostlara, işinə qayıdır. Taleyini onun taleyi ilə
müqayisə edirsən, elə isə sən də qayıt
doğma yerlərə, doğmalarına! Get!
Elə bu an səhər məni qarşılamalı olan
bələdçinin əlində adı yazılmış
lövhə, turist qrupu ilə bizə tərəf gəldiyini
gördüm.
Sıçrayıb özümü ona tərəf
atdım. Məsələni bələdçiyə
anlatdım və geri çevrilib Rafalla onu da tanış
etmək istədim, o isə dedi:
–
Xanım qız, növbəti dəfələrdə harda
olmağınızdan asılı olmayaraq gecikəndə, “itəndə”,
hamısından yaxşı təkbaşına qalmaqdır, nəinki
tanımadığınız birinə qoşulub gedirsiniz. Üstünüzdə pul var, sənəd var, hər
şey cəhənnəmə, özünüzü təhlükə
altına atmış olursunuz.
– Axı
o da sizlərdən biri idi... Rafal...
–
Xanım qız, biz bələdçilər hamımız burada
bir-birimizlə əlaqəli işləyirik, bir-birimizi
tanıyırıq. Bizim aramızda Rafal deyə
biri yoxdu. Sizin bayaq yanından
ayrılıb gəldiyiniz gənci mən gördüm, onu isə
əsla tanımıram.
Bir də geri çevrilib adamların arasında onu
axtardım. Yox idi. Xüsusi ayrılmış
avtobus artıq turistləri yığırdı, amma mən
onu tapmalı, bir də görməli idim. Özümü
insan kütləsinin içinə atdım. Sanki dalğaları əlimlə dəf edirmişəm
kimi insanları yarır, onu axtarırdım. Yox idi,
getmişdi... Bəlkə hec olmamışdı...
lll
Qayıtdım!
Bəli, Polşa da, o Polşa filmi də,
tanımadığım mələyim – Rafal da öz
missiyasını yerinə yetirdilər. Göydən
üç alma düşdü...
* Çeslav Miloşun “Çəmən” şeirinin
polyak dilindən rus dilinə tərcüməsi Vladimir
Britanişskiyə məxsusdur. Rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə
müəllifə
məxsusdur.
Xumar Ələkbərova
525-ci qəzet.- 2011.-
31 dekabr.- S.29.