MƏRYƏMİN MİSSİYASI
Məryəmin “Mənim gözəl dünyam” albomu
haqqında söz
Dünyanın
böyük rəssamlarının da albomu, bəlkə, mənim
mizimin üstündə Məryəmin albomu qədər
qalmayıb, bəlkə də mən onları Məryəmin
albomu qədər vərəqləməmişəm və
söhbət, aydın məsələdir, Məryəmi
dünyanın böyük rəssamları ilə müqayisə
etmək kimi mənasız bir mülahizədən getmir,
söhbət bu albomun mənim üçün emossional təsir
gücündən (bəlkə də “məhramanə təsir
gücü” demək daha düzgün olar!) gedir. Bəlkə,
bu yerdə yaş da öz işini görür, o mənada ki,
insan yaşlaşdıqca, illər bir-birini əvəz etdikcə,
bəzən, elə bil, həmin illər onu sona doğru yox, əvvəllərə
aparır və bu “əvvəl” yalnız uşaqlıq xatirələri
deyil, səni əhatə edən dünyanın ilkinliyidir, ilk
görüşdəki saflığı, təmizliyi,
paklığıdır, o saflığın, təmizliyin,
paklığın sənin içindəki uzaqlıqlarda
qalmış (və unudulmuş!) aurasıdır . Məryəm
adi uşaq deyil, ancaq onun gördükləri və göstərdikləri,
elə bil, qəfildən yadımıza salır ki, həyata
münasibətdə bəzən nə qədər üzdən
gedirik, dərinlərə – məntiqimizə sığmayan
qatlara vara bilmirik və yaxud da varmaq istəmirik.
Elə bil, Məryəmin bu
müdrik (!) uşaq təbəssümlü rəsmləri
bizi qınayır ki, siz nə üçün min illiklərdir
ki, həyata mütləq bir bucaq altından
baxırsınız və nə üçün sizə elə
gəlir ki, həmin bucaq altından baxıb gördükləriniz,
öyrəndikləriniz də mütləq həqiqətdir? Bu
albomun adı “Mənim gözəl dünyam” (Bakı, “Şərq-Qərb”,
2010) qoyulub, ancaq adicə “Mənim dünyam” da ola bilərdi,
çünki bu albomun mündərəcatı “gözəl
dünya”dan daha artıq dərəcədə “sirri-xuda” olan
dünyadan – irrasional dünyadan xəbər verir. Məryəmin
özünün varlığı da, onun albomu da bizi hələ
mənasını sona qədər dərk edə bilmədiyimiz
(və görünür, heç zaman da dərk edə bilməyəcəyimiz!)
dünya, kainat, həyat haqqında yenidən düşündürür.
Məryəmin qardaşı və bu albomdakı mətnlərin
müəllifi Cavid Ələkbərli yazır: “Mən
gözəl başa düşürəm ki, bu, adi rənggarlıq
anlayışından bir qədər kənara çıxan
yaradıcılıqdır.” “Adi rənggarlıq
anlayışı”, görünür, nəinki Məryəmin
rəsmlərinə, ümumiyyətlə, onun bütün
varlığına yaddır, çünki o özü də,
artıq yazdığım kimi, adi deyil, qeyri-adidir və onun həyata,
bizi əhatə edən dünyaya baxışı da bizim
üçün beləcə qeyri-adi, gözlənilmz bir
baxışdır. Bu – bizim üçün belədir, Məryəm
üçün isə, əlbəttə, təbii və
doğmadır. Bu təbiilik və doğmalıq onun
bütün rəsmlərinə hopub, onun fırçası
da, flomastrları, karandaşları da öz rənglərini,
elə bil, bu təbiilikdən və doğmalıqdan çəkib
çıxarıb. “Mənim gözəl dünyam” ilə
bağlı telefon söhbətimiz əsnasında Məryəmin
anası dedi: – Mənim bu dünyadakı missiyam Məryəmə
xidmət etməkdən ibarətdir. Əlbəttə, bizim bu
dünyadakı missiyamızı bütün dəqiqliyi ilə
yalnız bizi bu dünyaya göndərən bilir, ancaq hər
bir insanın da, görünür, daxilindən, içindən
gələn mənəvi bir səlahyyəti var ki, öz həyatının
mənasını, yəni özünün bu dünyadakı
missiyasını düşüncələrinin,
sarsıntılarının, sevinclərinin mayası kimi
özü müəyyən etsin. Məryəmin anası
özünün bu dünyadakı missiyasını belə
müəyyən edib və mən bu sözləri yaza-yaza
fikirləşirəm ki, bəs, Məryəmin bu
dünyadakı missiyası nədir? “Məryəmin də
missiyası bu dünyada gözəl şəkillər çəkməkdir!”
– desək, elə bilirəm ki, bəsit cavab olar,
çünki bu suala biz heç vaxt tam dəqiqliyi ilə
cavab verə bilmərik və Məryəmin özü bu barədə
nə düşünür, nə fikirləşir? – bu da bir
sirri-xudadır. Məryəm ilə biz, görünür,
başqa-başqa dünyalarda yaşayırıq və bu
dünyalardan hansı daha realdır, daha zəngindir, daha mənalıdır?
– yəqin, bu sualın da cavabı bizim təfəkkürümüzün
ehtiva dairəsindən kənardadır. Məryəmin albomunu
vərəqlədikcə məndə belə bir hissiyyat
yaranırdı ki, elə bil, onun bu sadə və iddiasız rəsmləri,
rəngləri bir maqnit cazibəsi ilə bizi mütləq
doğmalardan çıxarır və
düşündürür, akvarelə bürünmüş
zərif bir kədərlə, qüssəylə xoşbəxtliyimizin
və bədbəxtliyimizin də,
qayğılarımızın, istək və ümidlərimizin
də, əslində, tamam şərti və nisbi olduğunu
bir daha bizə göstərir. Məryəm balıqları
çəkir. Həyatda belə balıqlar yoxdur, daha
doğrusu, həyatda Məryəmin gördüyü
balıqları görə bilmirik. Ancaq o balıqların rəngi,
onların üzdüyü dəniz sularının
göyü, yaşılı, sarısı məndə elə
bir təəssürat yaradırdı ki, mən bu
balıqları görmüşəm, bu qəribə rəngli
dəniz suları da canlı bir varlıq kimi mənim köhnə
tanışımdır. Sadəcə olaraq, mən o
balıqları bəlkə də keçmişlərdə qalmış
yuxularda görmüşəm, o qəribə rəngli dəniz
suları ilə də, yəqin ki, elə o zamanlar yuxuda
tanış olmuşam. Məryəm gülləri çəkir.
O güllərin də bir qismini, yəqin, həyatda tapmaq
çətindir, ancaq bir qismi də həyatda olduğu kimi yəni
real bir oxşatma ilə çəkilib və ən qəribəsi,
təsirlisi də budur ki, Məryəmin çəkdiyi o real
ağ, qırmızı qızılgülləri də,
günəbaxanı da, yasəməni, lalələri də mən,
elə bil, həyatda yox, elə həmin yuxularda
görmüşəm. Bizim gözəl yuxularda gördüklərimizi
Məryəm həyatda görür.
Məryəmin
natürmortları, mənzərələri həyatda bizim
görə bilmədiyimiz, yalnız yuxulardan xatırlaya biləcəyimiz
natürmortlar, mənzərələrdir. Elə bil, biz Məryəmin
albomunda gördüklərimizi o uzaq yuxulardan oyandıqdan sonra
unutmuşduq, indi isə bu rəsmlər onları bir-bir bizim
yadımıza salır. Bəlkə də, elə buna görə,
albomu vərəqlədikcə, biz Məryəmin rəsmlərindəki
hisslər aləminin tər-təmizliyini, şəffaflığını
artıq yuxularda yox, reallıqda (bizim
reallığımızda!) az qala, cismən hiss edirik. Məryəmin
çəkdiyi şirlər, tülkülər, itlər,
xoruzlar dünyanın ən məsum və mehriban məxluqatıdır.
Həm də onlar çox sadəlövhdürlər və
onların bu sadəlövhlükləri səmimiliklərindən
gəlir; o şirlər, tülkülər, itlər, xoruzlar nə
qədər sadəlövhdürlərsə, bir o qədər
də səmimidirlər. Məryəm günəşi
çox sevir, tez-tez qatı sarı boyalarla günəşi
çəkir və onun günəşlərinə baxarkən,
adama elə gəlir ki, günəş də eyni təmiz bir
sevgi ilə Məryəmi sevir; yəqin elə buna görə
də, onun hətta günəş olmayan şəkillərində
də eləcə tər-təmiz günəş istisi, hərarəti
var. Məryəmin qırmızı, sarı rəngli
atlarını, qırmızıburun kenqurusunu, iri-iri göy,
yaşıl, bənövşəyi xalları olan zürafəsini,
mavi zolaqlı zebrasını, qırmızı, sarı,
yaşıl xoruzunu, kontras rənglərlə boyanmış kəpənəyini
bu qədər işıqlı və emossional edən də
elə həmin isti, həmin hərarətdir. Məryəmin
çəkdiyi xalçaların, ornamentlərin,
kompozisiyaların rəngləri – hansılığından
asılı olmayaraq – eləcə isti və hərarətlidir.
Bu albomda soyuq rəng yoxdur. Məryəm rəqəmli
kompozisiyalar çəkir: bəzən qırmızı, bəzən
boz, bənövşəyi fonlarda rəngbərəng rəqəmlər.
Hələ formalaşmamış
uşaq xətti ilə çəkilmiş bu rəqəmlər,
bu kompozisiyalar, doğrusu, məndə qəribə bir təəssürat
yaratdı: elə bil, söhbət uşaq xətti ilə
çəkilmiş adi rəngbərəng rəqəmlərdən
yox, başqa bir sivilizasiyanın kodlarından gedir. Bəlkə
elə doğrudan da belədir və Məryəm sadəcə
olaraq, bunu bizə başa sala bilmir? Bəlkə, biz onu
başa düşə bilməyəcəyik, ona görə?
Məryəmin ipək üzərindəki naxışları
mənə stilizasiya edilmiş piktoqrafik yazıları, qədim
Misir, Şumer əlifbalarını xatırlatdı. Kim bilir,
bəlkə də Məryəmin ipək üzərində
çəkdiyi bu naxışlar ən qədim dövrlərdən
gələn genetik yaddaşın diktə etdikləridir ki,
bunların mənasını nə o özü bilir, nə də
biz? Ümumiyyətlə, Məryəmin kompozisiyalarında, ipək
üzərində çəkdiyi naxışlarında nəsə
mistik bir aura, sufi bir ab-hava var, ancaq bu mistika, bu müəmma qətiyyən
qorxutmur, hürkütmür, səksəndirmir, əksinə,
bu, əgər belə demək olarsa – güman edirəm ki,
indiki kontekstdə olar! – mehriban bir mistikadır; hətta
ümid, nikbinlik yaradan bir müəmmadır ki, bizim
yaşadığımız bu dünya ilk və son məskənimiz
deyil, torpaqda yox olub getmirik, əvvəl və sonralar var,
yaddaşımız həmişə bizimlə olacaq və həyat
dediyimiz məfhumun bütün sirrləri haçansa bizə
məlum olacaq. Məryəmin o balıqları, o rəngbərəng
dəniz suları məni min il bundan əvvəllərə
apardı və həmin anlarda beynimdən Məryəmin dəniz
sularının rənglərindən də qəribə bir
fikir keçdi: bəlkə o balıqlar, o rəngbərəng
dəniz suyu mənim öz uşaqlıq yuxularımda yox, ulu
babalarımın uşaqlıq yuxularında gördükləridir?
bəlkə, mənim uşaqlıq çağlarım
yalnız mənə malik deyil? bəlkə mənim (və
ümumiyyətlə, hamımızın!) uşaqlıq
çağlarımın min illərlə tarixi var ki,
heç özümün də (özümüzün də!)
bundan xəbərim (xəbərimiz) yoxdur? Məryəmin
Şaxta babası da, Klounu da psixoloji portretləri ilə,
akademik və yaxud mücərrəd janr xüsusiyyətləri
ilə yox, qəribə rəngləri və duruşları,
assimmetrik gözləri, qolları, ayaqları ilə gülməli
və doğmadır. Albomdakı qeydlərdən belə məlum
olur ki, Məryəmlə iki professional rəssam-pedaqoq məşğul
olub, ancaq Məryəmin fitri istedadı, vergisi, bir az da
geniş götürsəm, öz daxili aləmi, daxili
dünyası, görünür, professionallıq
qayda-qanunlarına tabe olmur və mən bunu Məryəmin
albomunun ən gözəl cəhəti hesab edirəm. Əlbəttə,
pedoqoji baxımdan, bəlkə də, qəbuledilməz bir
fikir söyləyirəm, ancaq yəqin bütün sahələrdə
istisna mövcuddur, yəni hər bir həyat hadisəsi
diferensial yanaşma tələb edir, çünki elə həyat
faktları var ki, onlar heç vəchlə ümumi qəliblərə
sığışmır. Müəllimlər
fırçanı necə tutmağı, molbertin
qarşısında necə oturmağı, yaxud da rəngləri
necə qarışdırmağı Məryəmə öyrədiblər
və bu, şübhəsiz, böyük zəhmətin, təcrübənin,
məhəbbətin nəticəsidir, böyük də
hörmətə layiqdir. Ancaq mənin bu albomda gördüklərimə
görə, Məryəmin çəkdiyi şəkillər
pedaqoq dərslərindən əxz elədiklərindən daha
artıq, öz iç dünyası ilə ünsiyyətinin,
öz iç dünyasına sədaqətinin ifadəsidir. O
dərslər ki, adi istedadlı uşaqları gələcəyin
professional rəssamları edir, həmin dərslər Mərfyəmin
istedadı üçün məhdudiyyət yarada bilərdi,
onun fantaziyası qarşısında bir səddə
çevrilərdi, onun baxış bucağının səmtini
dəyişərdi, öz gördüklərini ona (və
istedadına!) yad olan gözlərlə görməyə məcbur
edərdi. Mən Məryəmlə məşğul
olanların əməyinə, indicə dediyim kimi,
böyük hörmətlə yanaşıram, ancaq eyni
zamanda, fikirləşirəm ki, Məryəmin
istedadının azadlığına hətta ən məharətli
pedaqoqların belə yüksək elmi-nəzəri vasitələrlə
müdaxilə etməsi (bu rəsmlərdəki
assimmetriyaları simmetriyaya salmaq, yaxud onun zebrasındakı
zolaqların rəngini dəyişmək...) bu istedadın
şirəsini quruda bilər, çünki bu istedad heç
bir akademik qayda-qanun tanımır, onun buna ehtiyacı yoxdur və
onun qiyməti də elə bundadır. XX əsrdə estetik
bir cərəyan kimi primitivizm – sənətkarın həyat
gerçəkliklərindən ibtidaiyə
qaçışı, sabitləşmiş, ənənəvi
mədəniyyətə etirazı idi, bədii-estetik protest
idi. Sənətkar bilərəkdən gördüklərinin
və düşündüklərinin ibtidai ifadəsini
verirdi, bu, düşünülmüş, akademik təhsil
vasitələrindən istifadə edilərək yaradılan
bir ibtidailik (yalançı ibtidailik!) idi və sənətin
minilliklər boyu davam edən eksperimentlərindən biri idi. Mən
bunları ona gərə yada salıram ki, yuxarıda söylədiyim
fikri bir daha aydınlaşdırım: Məryəmin
albomundakı ibtidailik təbiidir, səmimidir, sonradan əldə
edilən “akademik ibtidailik” deyil və bu cəhət onun rəsmlərinin
emossional təsiri gücünə də eləcə bir səmimi
sadəlik gətirir. Məryəm atasını,
anasını, qardaşını çox vaxt güllərlə,
narlarla bərabər çəkir və həmin qəribə
güllər, qeyri-tənasüb narlar aşkar bir məhəbbətin,
sevginin ifadəsidir. Onun avtoportretləri də bizim
gördüyümüz qızın, yəni Məryəmin
güzgüdəki əksi yox, onun öz dünyasından
özünə baxıb gördüyüdür. Biz, yəni
adi insanlar həmin dünyaya girə bilmərik, çünki
həmin dünyanın təmizliyi yəqin ki, bizi (hər
halda, bizim çoxumuzu!) qəbul etməz... Cavid Məryəmin
dəniz mövzusunda çəkdiyi şəkillərdən
bəhs edərək, yazır: “Məryəm də, mən də
erkən yaşlarımızdan üzməyi öyrənmişdik.
Amma mənim üçün üzmək məşqul
olduğum idman növlərindən sadəcə biri idi. Məryəmin
isə dənizə bambaşqa münasibəti vardı.
Üzməyi bacardığı ilk günlərdən dəniz
onun üçün olduqca doğma və yaxın bir aləmə
çevrilmişdi.” Cavidin söylədiyi bu “Məryəm-dəniz”
doğmalığında, yəqin, üzvi bir qanunauyğunluq
var: dəniz sularındakı çəkisizlik, azadlıq,
görünür, Məryəmin dünyasına ən
uyğunudur və onun rəsmlərini də məhz belə
bir azadlıq, hətta mən deyərdim ki, “bədii-estetik
çəkisizlik” səciyyələndirir. Cavid yazır ki, Məryəm
Disneyin filmlərini çox xoşlayır və şübhəsiz
ki, burada da eləcə üzvi bir qanunauyğunluq var: Disney rənglərinin
gözəlliyindən, süjetlərinin səmimiliyindən
başqa, Disney qəhrəmanlarında da bir
yüngüllük, çəkisizlik var, onların civə
kimi cəldlikləri öz enerjisini xeyirhaqlıqdan,
mehribanlıqdan alır, onların kini, hikkəsi, hədəsi
qətiyyən qorxulu deyil, çünki onların qəzəblərində
də bir mərhəmət var. Onların arasında pis yoxdur,
hamısı yaxşıdır və hər şey
bütün hadisələrin gözəl sonluğundan xəbər
verir. Mən dedim ki, Məryəmin albomunda soyuq rəng yoxdur.
Ona görə ki, bu albomdakı rəsmlər təmiz hisslərin,
məsum arzuların, səmimi məhəbbətin ifadəsidir.
Əslində, rənglər eynidir və onların
soyuqluğu, yaxud da istiliyi əlində fırça tutan
varlığın yaşından, sağlamlığından,
savadından asılı olmayaraq, həmin varlığın
ürəyinin soyuqluğunun, ya da ki, əksinə, hərarətinin
sənət dilindəki təzahürüdür. Cavid Məryəmin
Yeni il, Novruz, ad günləri mövzularında çəkdiyi
şəkilləri “Bayram” blokuna yığıb və rəngli
şəkillərin hamısını həmin blokla
yekunlaşdırıb. Mən ona görə “təbii olaraq”
deyirəm ki, Cavidin “Dəniz”, “Güllər”, “Heyvanlar”,
“Portretlər”, “Xalça” başlıqları ilə
qruplaşdırdığı şəkillər artıq
“Bayram”a qədər bir bayram ovqatı yaradır. Çox təəssüf
ki, bu bayram tam deyil, bu rənglər sevincinin içindən,
yuxarıda yazdığım kimi, bir qüssə, kədər
dalğası keçir: nə üçün? Nə
üçün təbiət bu cürə istedad verdiyi bir
qıza, həmin istedadı tam şəkildə ifadə edə
bilmək imkanı verməyib? Ancaq mən, deyəsən, bu təəssüflə,
bu emosional suallarla yenə öz mütləq həqiqətlərimizdən
kənara çıxa bilmirəm. Məryəmin albomu isə
bizi cəsarətli olmağa səsləyir... 2 yanvar 2011.
Bakı.
ELÇİN
525-ci qəzet.- 2011.- 5 fevral.- S.16.