Daşın yaddaşı və ya dünənimizdən bu günümüzə boylanan tarix

Sultan Hüseyn Bayqara Şah İsmayıl Xətainin könlünü almaq məqsədilə ona rəqqasələr göndərir. Şah İsmayıl rəqqasələrə baxıb deyir: “Mən vuruş adamıyam. Gərək rahatlanmadan məmləkətimin ətrafında at cövlan etdirəm”. Hər bir xalqın, millətin gücü, kökə bağlılığı da at cövlan etdirmək məramındadır. Əsrlər bir-birini əvəz etdikcə atların dırnaqlarından qopan səsləri texnikanın, silahın səsi əvəz etsə də, insanın keçmişə bağlılığı, torpağa, yurda sevgisi dəyişmir. Bu sevgi ilə köklənən hər bir kəsin qulaqlarında keçmişin səsi, zəkasında minilliklərin tarixi, gözlərində ziyası toplanır. Elələri də olur ki, elmin köhlən atını minib geriyə boylanır, keçmişə üz tutur, qarış-qarış ayları illərə, illəri əsrlərə, əsrləri minilliklərə calaq edib bir daş parçası, saxsı sınığı, şüşə qırığının izinə düşür. Özünü, kökünü, soyunu tarixin qaranlıq səhifələrində axtarmaqdan usanmır, donub qalmış uzaq həqiqətlərə yenidən can verir. Diriltdiyi, yaşatdığı hər daş parçasında yurdun nəfəsini, iyini arayır. Tarixin bu dialektikasını dərk edənlərdən biri də tarix elmləri doktoru, professor Qafar Cəbiyevdir. “Arxeologiya və romantika”, “Bura vətəndir”, “Can Azərbaycan”, “Azərbaycan keramikası” kitablarında tariximizi, adət-ənənələrimizi, milli varlığımızı usanmadan tərənnüm edən Qafar müəllim okean dibində mirvari axtarırmış kimi minilliklərin dərinliyinə baş vurur, torpaq qeyrəti, vətən sevgisi, yurd təəssübünün tərənnümü və təsdiqi kimi “Girdiman tarixi” əsəri ilə tarixşünaslığa imza atır. Tarixşünaslıq elminə yeni töhfə olan “Girdiman tarixi” monoqrafik tədqiqat əsəri alimin uzun illər axtarışlarının yekunu olmaqla yanaşı, erməni saxtakarlığına bir zərbədir. 6 fəsildən ibarət olan bu əsərdə IV əsrdən etibarən Albaniyada türk mənşəli sabir tayfalarının məskunlaşdığı Girdiman vilayətinin tarixi, coğrafi şəraiti, maddi-mənəviyyət abidələri araşdırılır, Girdimanın uzun illər tarixşünaslıqda ərazi vahidi kimi qərbdə deyil, məhz Şirvan ərazisində olduğu əsaslandırılır. Tədqiqatçı alim yaşayış yerləri, qala və istehkamlar, məbədlər və qəbir abidələri əsasında Girdimanın təsərrüfatı, əhalisi, iqtisadi-siyasi durumu ilə bağlı gerçəklikləri üzə çıxarır. Xronoloji baxımdan tədqiqat 5 əsri əhatə edir. Böyük zaman kəsiyində arxeoloq alim Girdimanın timsalında albanların (qədim azərbaycanlıların) Bizans və Sasani imperiyaları, ərəb xilafəti və digər ölkələrlə mübarizəsini, xristianlığın və islamın yayılmasında iştirakını antik və orta əsr mənbələri əsasında araşdırıb. Əsərin I fəsli Girdiman tarixinin öyrənilməsinə həsr edilib.

Q.Cəbiyev uzun illər sovet tarixşünaslığında erməni “mənbələrinin” birtərəfli dəlillərini təkzib edərək antik yunan müəllifləri – Strabon, Ptolemey, Plininin əsərlərindən faktlar gətirir, Moisey Kalankatlının “Albaniya tarixi” əsərini Girdiman haqqında ən mükəmməl mənbə adlandırır. Onun fikrincə, əsərdə adı çəkilən bir çox yerlər, görüş və hadisələr, hərbi səfərlər birbaşa Girdiman filayəti ilə əlaqəlidir. Mehranilərin ilk nümayəndəsi olan Mehranın İran şahı Xosrovun intiqamından qaçaraq Girdimana gəlməsi, Mehrəvan şəhərini salması, Vardanın Girdiman qalasını tikdirməsi və s. barədə alban tarixçisinin təfsilatlarına Q.Cəbiyev müasir tarixşünaslıq rakursundan təhlil verir, Girdiman hökmdarı Cavanşirin təkcə Azərbaycanda deyil, Şərqdə, Qərbdə, Şimal ölkəsində və hətta uzaq Hindistanda belə görkəmli siyasi xadim, mahir diplomat, cəsur və qüdrətli sərkərdə kimi məşhur olduğuna həmfikir çıxır. Ərəb səyyah-coğrafiyaşünaslarının əsərlərində, rus-sovet tarixşünaslığı və Azərbaycan milli tarixşünaslığında (F.Məmmədova, Z.Bünyadov, N.Vəlixanlı, Q.Qeybullayev, M.Şərifli) da Girdimanın tarixi ilə bağlı mülahizələrdə sistemsiz və birtərəfli təhlillərin günün tələbləri və reallıqları səviyyəsində yenidən işlənməsi zərurətinin tədqiqatçı alim tərəfindən qoyuluşu əsərin aktuallığına əyani sübutdur. İlk dəfə olaraq Girdimanın məhz Şirvan ərazisində, daha dəqiq, Ağsuçay, Girdimançay və Göyçay çayları hövzəsində yerləşdiyinin ciddi elmi dəlillər əsasında sübuta yetirilməsi müəllifin uşaqlıqdan hələ tarixini bilmədiyi qalaların, abidələrin şahidi olması ilə üst-üstə düşür. Balaca bir kənd uşağının ağlına da gəlməzdi ki, ömrünün kamillik zirvəsində Girdiman tarixini yazarkən arxeoloji tədqiqat apardığı obyektlər vaxtilə ətəyində qaçıb-oynadığı, gizləndiyi daşlar, qayalar olacaq. İnzibati-ərazi vahidlərinin həm təbii-coğrafi amillərə, həm də insan amillərinə eyni dərəcədə söykəndiyini deyən müəllif Azərbaycan ərazisində insanların hələ 2 milyon il əvvəl məskunlaşdığını bir daha sübuta yetirir. Albaniyanın Çola, Lpina, Kambisena, Əcəri, Qəbələ, Şəki, Sünik, Arsax, Paytakaran, Uti vilayətlərinin lokalizəsi ilə bağlı araşdırmaları ilə yanaşı, tədqiqatçı alim Girdiman toponiminin elmi-etimoloji təhlilini verir, onun erməni, gürcü və İran dillərində yozumunu arayanlara türk mənşəli toponim olduğunu qədim mənbələr və arxeoloji materiallar əsasında izah edir. Alimin fikrincə, bu toponim iki hissədən ibarət olub sifət bildirən “gur”, “kor”, “kür” sözləri və “duman” isminin birləşməsindən əmələ gələrək “gur duman”, “kor duman”, “kür duman”, yəni pis, şiddətli duman olan yer mənasını bildirir. Girdiman hövzəsindəki dağ, bulaq, çay, yamac, düzənlik adlarının, demək olar ki, bütünlüklə türk mənşəli olduğu qənaətinə gələrək o, erməni və gürcü tarixçilərinin süni “Qardman”, “Qardmanadzor”, “Qrtman”, “Qardabani” versiyalarını alt-üst edir. Coğrafi, hərbi-iqtisadi və siyasi baxımdan Albaniya dövlətçiliyinin özəyi hesab olunan Girdiman tarixinin bu gün də üzdəniraq erməni və gürcü tarixçiləri tərəfindən saxtalaşdırılması istiqamətində dəridən-qabıqdan çıxmaqları, canfəşanlıqları azərbaycanlı alim tərəfindən tərksilah olunur. Bu isə tarix elminin uğurundan çox dövlətçiliyimizə, müstəqilliyimizə, özünütanıtıma verilən siyasi qiymətdir. Girdimanın bir özəlliyi də məskunlaşma üçün təbii-coğrafi şəraiti ilə izah olunur. Bioloji, coğrafi, sosial, iqtisadi amillər əhalinin məskunlaşma dinamikasında öz əksini tapmaya bilməzdi. “Cənubda isti iqlim, susuzluq və torpaqların zaman-zaman şoranlaşmaya meyilli olması, şimalda sərt dağlıq relyef, yağıntıların çoxluğu, qışın nisbətən uzun keçməsi, əhalinin təbii şəraitə uyğun olaraq mövsümi surətdə arandan yaylağa, yaylaqdan arana intensiv miqrasiyası, daha sonra isə oturaq həyat üçün xüsusilə əlverişli olan orta zonada, yəni Hacıhətəmli, İvanovka, Quşencə, Nüydi və Sanqalan yaylaları ərazisində cəmləşməsi”nin e.ə. V minilliklərə təsadüf etməsini Q.Cəbiyev orada aşkar edilmiş qədim yaşayış yeri və nekropolların sıxlığı ilə əlaqələndirir. Tarixin təkcə yazılı mənbələr əsasında öyrənilməsinin qeyri-mümkünlüyünə uzun illər apardığı arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində əmin olan müəllif Girdimanın maddi-mədəniyət abidələrinə də biganə qalmır. Bu baxımdan ötən əsrin 20-ci illərindən tədqiqata cəlb edilən Girdiman ərazisində 80-90-cı illər Ağsu-İsmayıllı arxeoloji ekspedisiyası kəşfiyyat xarakterli axtarışları bir çox yaşayış yerləri, qala və istehkamlar, məbədlər və qəbir abidələrinin öyrənilməsi yolunda yeni mərhələ kimi dəyərləndirilməlidir. 2003-cü ildə Q.Cəbiyevin rəhbərliyi ilə Ağsu rayonunun Bəyimli kəndi ərazisindəki Torpaqqalada aparılan ilkin kəşfiyyat qazıntıları zamanı müəyyənləşdirilən VI-IX əsrlərə aid möhtəşəm şəhər yerinin dövr və coğrafi koordinatlar etibarı ilə Mehrəvan şəhərinə uğunluğu qənaəti tədqiqatın ilkin mənbəyə söykəndiyinə tutarlı sübutdur. Əsrlər boyu tarixi özündə yaşadan şəhər və şəhər tipli yaşayış məntəqələrindən Qırlartəpə, Qəbələ, Mehrəvan, Lahıc, Qalagah, Tərkəs, Kürdivan, Gəndob, Ərəbcəmirli, Həsən bəyin yurdu, Kələş, Yekəxana haqqında monoqrafiyanın IV fəslində geniş məlumat verir. Xüsusilə Albaniyanın ilk paytaxt şhəri olmuş Qəbələdə əldə olunmuş zəngin maddi-mədəniyyət kolleksiyaları Azərbaycanda şəhər mədəniyyəti tarixinin dərindən və hərtərəfli öyrənilməsində misilsiz əhəmiyyətə malikdir. Şəhər xarabalıqlarında antik dövrə və ilk orta əsrlərə aid aşkarlanan çoxlu yaşayış binaları, ictimai binalar və istehsal ocaqlarına əsasən Qəbələnin mühüm sənətkarlıq mərkəzi olmaqla yanaşı, dünyanın bir çox ölkələri və iri ticarət mərkəzləri ilə mədəni-iqtisadi əlaqələri, həmçinin Oğuz rayonundakı Vardanlı kənd toponimi ilə Girdiman vilayətinin “dövlət içərisində dövlətə” çevrildiyini Q.Cəbiyev elmi-etimoloji təhlil süzgəcindən keçirərək şərh edir. Girdiman ərazisindəki qala və istehkam tipli müdafiə tikililərini lokal və ya regional əhəmiyyət daşımaları etibarı ilə iki qrupa bölən tədqiqatçı 16 adda qala və istehkam haqqında ətraflı məlumat verir. Qalaların inşası, memarlıq-məkan quruluşu, strateji keyfiyyətləri, landşaft-relyef şəraiti və kimin şərəfinə tikilib adlandırılması ilə bağlı çoxsaylı fərziyyə və mülahizələr də IV fəsildə ümumiləşdirilib. Cavanşir, Girdiman, Qızlar, Vəndam, Xirəki, Niyal, Xanəgah, Xosrov və b. qalaların tarixi ilə yaxından tanış olduqda bu tarixi yazan, gələcək nəsillərə ərməğan qoyanın özünü də möhkəm, keçilməz, müdafiə mövqeli bir qalaya bənzətdim.

Təqdim olunan maddi-mədəniyyət abidələrinin bir qismi barədə ilk dəfə söhbət açan Q.Cəbiyev Girdiman əhalisinin təsərrüfat həyatını tarixi baxımdan şərh edir. Əkinçilik, maldarlıq, ovçuluq və sənətkarlığın inkişaf səviyyəsi barədə danışarkən elmi-tarixi şərhin arxeoloji materialla sintezdə verilməsi alimin ən böyük uğuru sayıla bilər. Ərazidə aparılmış geniş miqyaslı arxeoloji qazıntılar zamanı ayrı-ayrı təsərrüfat sahələrinin inkişaf səviyyəsini müəyyən edən çoxsaylı maddi-mədəniyyət tapıntılarını qədim və orta əsr müəlliflərinin məlumatları və müasir etnoqrafik dəlillərlə birlikdə kompleks şəkildə araşdırmaqla Girdiman ərazisinin erkən orta əsrlər dövrünə aid təsərrüfat həyatının ayrı-ayrı sahələrinin inkişaf səviyyəsi barədə ümumi təsəvvür əsərin V fəslində öz əksini tapır. Müxtəlif formalı dən daşları, dəmir oraq, darı, çəltik qalıqları, taxıl məhsulları saxlanan küplər, dəri tuluqlar, müxtəlif formalı saxsı qablar və s. Girdimanda əkinçiliyin taxıl, pambıqçılıq, çəltikçilik sahələri ilə yanaşı, üzümçülüyün, şərabçılığın, meyvəçiliyin geniş inkişaf etdiyindən xəbər verir. Tarixi mənbələrdən daha çox yunan coğrafiyaşünaslarının əsərlərinə istinad edən Q.Cəbiyev Girdiman ərazisində həmçinin maldarlıq, ovçuluq, sənətkarlıq sahələrinin təşəkkülünü Azərbaycanın həm geosiyasi məkan, həm də mədəniyyətləri transformasiya edən bir məmləkət olması ilə, bir çox ölkə və xalqlarla müqayisədə azərbaycanlıların daha qədim və daha zəngin mədəniyyət daşıyıcısı olduqları ilə əlaqələndirir. Əsərin “Albaniyanın iqtisadi, siyasi, hərbi, dini və mədəni həyatında Girdiman vilayətinin rolu” adlanan sonuncu fəslində Girdimanın ölkənin siyasi həyatındakı rolunu müəllif 3 amillə xarakterizə edir: birincisi, əlverişli coğrafi mövqeyi və zəngin təbii resursları; ikinci, müstəqil siyasət; üçüncüsü, 630-cu ildən etibarən siyasi hakimiyətin ələ keçirilməsi. Tarixi mənbələrə və çoxsaylı arxeolojidəlillərə istinad edərək belə bir qənaətə gəlir ki, “IV-IX əsrlərdə Girdiman vilayətinin ərazisi bütpərəstliyin, zərdüştliyin, xristianlığın və İslam dininin maraqlarının çox ciddi surətdə toqquşduğu bir məkan olub”. Alban sərkərdəsi Cavanşirin ölümü münasibətilə şair Dəvdəyin 140 misralıq qəsidəsini belə erməniləşdirənlərin çirkin niyyətini tədqiqatçı alim ən azı velikorus şovinizmindən doğan qısqanclıq kimi təqdim edir. “Girdiman tarixi” əsərinin müasirliyi və aktuallığını vilayətin tarixinə dair xəritə, diaqram, cədvəl və tablolar tamamlayır. 104 tabloda verilən arxeoloji tapıntıları – tikinti qalıqları, təsərrüfat küpləri, ərzaq anbarı, müxtəlif formalı saxsı qablar, qəbir, ocaq, təndir qalıqları, metal əşyalar, bəzək əşyalarının şəkilləri ilə yanaşı, qalaların sxematik planları, müasir görünüşü, müxtəlif xəritə və cədvəllər monolqrafiyanın elmi dəyərini və sanbalını daha da artırır. Uzun illərdən bəri gərgin əməyin və elmi təfəkkürün məhsulu kimi ərsəyə gələn “Girdiman tarixi” Q.Cəbiyevin tarixşünaslıq elminə dəyərli töhfəsi olmaqla bərabər, Azərbaycan torpaqlarına göz dikənləri susdurmağa qadir yurd oğlunun harayı, bir ömür Girdiman yaşamıdır. Tarixini yaşadanı isə tarix özü yaşadır – Girdimanın özü kimi.

Nazilə ABDULLAZADƏ,

pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2011.- 15 fevral.- S.7.