“Sosrealizm bizə nə verdi?”

” XALQ YAZIÇISI ELÇİNİN BU MÖVZUDA QƏLƏMƏ ALDIĞI ƏSƏR TANINMIŞ ƏDƏBİYYATŞÜNASLARIN İŞTİRAKI İLƏ AMEA-nın NİZAMİ ADINA ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNDA GENİŞ MÜZAKİRƏ OLUNUB

Dünən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda xalq yazıçısı Elçinin “Sosrealizm bizə nə verdi?” mini-monoqrafiyasının müzakirəsinə həsr olunmuş dəyirmi masa keçirilib. Tədbiri giriş sözüylə açan İnstitutun direktoru akademik Bəkir Nəbiyev Elçinin yaradıcılığı və çoxşaxəli fəaliyyəti barədə məlumat verərək bildirib ki, müəllifin “Sosrealizm bizə nə verdi?” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatının dünəninə baxmaqla bu gününü obyektiv qiymətləndirməyə imkan verir və bu baxımdan da geniş maraq doğurub. Sonra monoqrafiya ilə bağlı çıxışlar olub.

Əsas məruzəçi kimi çıxış edən tanınmış alim, filologiya elmləri doktoru, professor Qəzənfər Paşayev deyib ki, çağdaş ədəbiyyatımızın daim ədəbi proseslərin içində olan, onun qayğıları ilə yaşayan, ədəbi prosesləri istiqamətləndirən, bu sahəyə vətəndaş mövqeyi ilə yanaşan görkəmli nümayəndəsi, ustad ədib və tənqidçi Elçinin əsərləri, bir qayda olaraq, böyük maraq doğurur, hadisəyə çevrilir. Bu mənada “Sosrealizm bizə nə verdi?” əsəri də istisnalıq təşkil etmir. Bunu təkcə görkəmli yazıçı və alimin uğurlu yazısı kimi qiymətləndirmək doğru olmazdı. Əsər həm də bizi ortaq keçmişimizdən ortaq gələcəyə səsləyən bir manifest kimi dəyərləndirilməlidir. Q.Paşayev deyib ki, müəllif əsərdə yeri gəldikcə sosrealizmin bizə nə verməsi, faciəmizin acı təcrübəsindən dərs almaq kimi önəmli mətləblərlə bağlı suallar qoyulur, oxucuda maraq doğuran məqamlara aydınlıq gətirilir. “Tarixin təcrübəsinə arxalanaraq belə müşkül suallara düşünüb-daşınıb cavab verməliyik” – deyən məruzəçi bildirib ki, monoqrafiya Yazıçılar Birliyində, ali məktəblərin filologiya fakültələrində geniş müzakirə edilməlidir. “Niyyətimiz o deyil ki, müzakirələrdən sonra hansısa qərarlar qəbul olunsun, əsla yox. Yetər ki, yaşanmış tariximizin təcrübəsini götür qoy edək. “Sosrealizm bizə nə verdi?” bu baxımdan tarixi əhəmiyyət kəsb edən bir əsərdir. Şübhəm yoxdur ki, zaman keçdikcə tarixi həqiqətləri bəyan edən bu əsərin qiyməti daha da artacaq”. Q.Paşayev deyib ki, ciddi təhlil və arqumentlərlə zəngin əsəri oxuyub başa çatdıranda ilk qənaəti bu olub ki, belə mürəkkəb mövzuya yalnız Elçin kimi, sözügedən prosesləri dərindən bilən, fəal, səriştəli, müdrik bir qələm adamı girişə bilərdi: “Bu dəyərli və əhəmiyyətli əsər adamı düşünüb daşınmağa, məsələnin məğzinə varmağa sövq edir. Bu həcmcə kiçik, mənaca böyük olan əsərdə nəticə çıxarılmalı, istiqamətləndirici məqamlar çoxdur. Elçin müəlim bütün başqa əsərlərində olduğu kimi, bu əsərində də olaylara vicdan tərəzisinin gözü ilə baxır. 50 ildən artıq Azərbaycan əəbiyyatının oxucusu və təəssübkeşi olan bizlər ürəyimiz əsə-əsə bizi qane edəcək, obyektiv və düzgün cavabı gözləyirdik. Qazandıqlarımızın ağırlığının itirdiklərimizdən az olub-olmadığının fərqində idik. O baxımdan ki, sosrealizm dövründə ədəbiyyatımızın və incəsənətimizin, dilçilik elmimizin, ümumiyyətlə, mədəniyyətimizin qazandıqları itirdiklərimizdən çox olub. Mən bu qənaətə Elçin müəllimin əsərindən çıxış edərək gəlmişəm. Sosrealizm Azərbaycan milli təfəkkürünün güclənməsində böyük rol oynayıb. Bu dövrdə milli ədəbiyyatımızın aparıcı janrları formalaşıb, sərbəst və mənsur şeir, fundamental ədəbiyyat nəzəriyyəsi məhz bu dövrdə yaranıb, mükəmməl Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi yazılıb, Azərbaycan tərcümə məktəbi, dilçilik elmi inkişaf edib. Lakin sosrealizm Azərbaycanda romantizm cərəyanına ciddi zərbə vurub. XX əsrin əvvəllərində mövcud olan bir sıra janrları qəbul etməyərək ədəbiyyata yeknəsəqlik gətirib. Halbuki milli mənəvi dəyərləri qoruyub saxlamaq şərti ilə qərbdən öyrənmək, yaxşı cəhətləri mənimsəmək və ondan bəhrələnmək olardı. Sosrealizm bir də ona səbəb oldu ki, meydana istedadın məhsulu olmayan ədəbiyyat gətirdi. Bu dövrdə ən böyük itkilərimiz yaradıcı adamlarımızın – Mikayıl Müşfiq, Seyid Hüseyn, Əhməd Cavad, Hüseyn Cavid, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Salman Mümtaz, hətta sistemə, sosrealizmə çox fəal xidmət edən Mustafa Quliyev və neçə başqa şəxsləri itirməyimiz oldu”. Professor deyib ki, Elçinin də qeyd etdiyi kimi, 56-cı ilə qədərki dövrdə yazıçılar, eləcə də rəssamlar, bəstəkarlar, rejissorlar, memarlar və başqaları sosrealizmə məhkum edilmiş yaradıcı insanlar idilər. “Düzdür, Azərbaycan ədəbiyyatı, musiqisi bir sıra hallarda sosrealizm çərçivəsindən çıxırdı. Bu baxımdan Elçinin fikirləri əlahiddə əhəmiyyət kəsb edir. Sistem güclü idi, onun həmləsinə tab gətirmək üçün həmin gücə ekvivalent istedad tələb olunurdu. Bəzən qəribə mənzərə yaranırdı. Eyni bir əsərdə həm sosrealizm tələbləri, həm də istedadın təhriki ilə sosrealizmin tələblərinə o qədər də doğma olmayan tələblər öz ifadəsini tapırdı”. Q.Paşayev deyib ki, əsərdə onu ən çox qane edən cəhətlərdən biri də “ifşaçılıq dövrü”ndə öz qələm yoldaşlarına, həmkarlarına qara yaxan, böhtan atan adamların kimliyi üzərində müəllifin çox dayanmamasıdır. Məruzəçi əlavə edib ki, ötən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq böyük çətinliklə də olsa genişlənməkdə olan tənqidi realizm ədəbiyyat siyasətinin ideoloji buxovlarını qırıb dağıtmış, insan və həyat üzərində köklənmiş təbii bir ədəbi prosesin yaranmasını və inkişafını şərtləndirmişdir. Q.Paşayev 60-cıların ədəbiyyata gəlişini bəzilərin nəsil dəyişməsi anlmında qəbul etdiyini, bəzilərinin isə bunu SSRİ-də siyasi iqlimin yumşaldılması ilə əlaqələndirdiyini vurğulayıb. “Burda həqiqət yaşantıları var, çünki proses təkcə Azərbaycanda deyil, SSRİ-də baş verdiyindən buna inanmaq olar. Amma Elçinin gəldiyi qənaət daha inandırıcıdır. Elçin müəllim məsələyə başqa bucaqdan yanaşır və əsərdə qeyd edir ki, bu bədii estetik hadisə olub, novatorluqla ənənə arasında milli ədəbi ənənələr və dünya ədəbiyyatı təcrübəsindən gələn ənənələr arasıda bağlılıq idi. 60-cılar təsdiqləyə bildilər ki, bəşərliliyə aparan yol millilikdən keçir. Eyni zamanda mühüm olan budur ki 60-cılarda forma və məzmun milliliyi, milli məhdudiyyəti yarıb keçdi. Həqiqətən onların milli ədəbiyyatımızın inkişafında xidmətləri danılmazdır”. Sonda monoqrafiyanın bir çox cəhətdən qiymətli olduğunu vurğulayan Q.Paşayev onu yaradıcı gənclər üçün məktəb adlandırıb. Filologiya elmləri doktoru Akif Hüseynov da əsəri təqdir edib. Deyib ki, həmin dövr barədə yazmaq üçün geniş mütaliəyə ehtiyac var. Bu ədəbiyyatmız haqqında yazmaq lazım idi və Elçin müəllim bunu etdi. Onun qənaəti belədir ki, sosrealizm ideoloji konsepsiya layihəsini daşıyırdı. Bu metodun daxili ziddiyəti də bunda idi. Sosrealizm yazıçıları müəyyən səmtə yönəldir, onların əl-qolunu bağlayırdı. Metodun bu səciyyəni daşıması yazıçılara təsir edirdi. A.Hüseynov deyib ki, Elçin əsərdə o dövrdə itirdiklərimiz, əldə etdiklərimiz barədə özü danışmır. Bunun ədəbiyyata nə verməsi sualına cavab tapmaqda çətinlik çəkir. “Doğrudan da çətin və mürəkkəb məsələdir. 60-cılara gəlincə, məncə bu mərhələ sosializmin realizmdən ayrılması məhələsi kimi xarakterizə oluna bilər. Problem özü o qədər mürəkkəbdir ki, bu barədə danışmaqda, aydın fikir söyləməkdə çətinlik çəkirsən. Hesab edirəm ki, həmin dövr yazılan əsərlərə qayıtmalıyıq”. Onun fikrincə, sosrealizmin ən zəif cəhəti orada həyat həqiqətinin zəifliyidir. AMEA-nın müxbir üzvü Teymur Kərimli əsəri diqqətlə oxuduğunu və sosrealizmin əslində realizmin SOS-fəryadı olması qənaətinə gəldiyini vurğulayıb, Elçinin əsərini həmin fəryada yazılmış cavab adlandırıb. “Əsəri birnəfəsə, maraqla oxudum, bu Elçin müəlimin növbəti uğurudur. Burada Elçin müəllim maraqlı tezislər ortaya qoyub. O, ürəyindən gələnləri yazıb və hesab edirəm ki, ədəbiyyatımıza növbəti dəyərli töhfə verib”. Professor Nizaməddin Şəmsizadə sosrealizmin çətin, ağır bir dövrün məhsulu olduğunu və Elçin müəllimin bu əsərlə bütöv bir ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsinin görməli olduğu işi yerinə yetirdiyini bildirib. “Sovet dövrü də tariximizdir, onu taleyimizdən kəsib ata bilmərik. O cümlədən də sosrealizmi. Baxmayaraq ki, sosrealizm inzibati yolla, Stalin sisteminin zoru ilə ədəbi fikrə gətirilmişdi. Sosrealizm ədəbiyyatı nəzarətdə saxlamaq, yazıçıları idarə etmək vasitəsi idi. Amma sovet rejimi formal olaraq imkan yaratmışdı ki, yazıçılar az da olsa öz millətlərinin taleyindən yazsınlar. Bütün hallarda Elçin müəllim bu barədə çox dəyərli əsər ortaya qoyub”. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şirindil Alışanov bu məsələlərin geniş müzakirəyə ehtiyacı olduğunu vurğulayıb. “Çünki bir çoxumuzda bu sahəyə aid elementar məqamlar haqqında məlumat yoxdur. Elə məqamlar var, bəlkə gün kimi aydındır. Amma biz onlara şübhə ilə yanaşdığımızdan təkrar qayıdırıq. Burada sosialist sivilizasiyası ilə sosrealizmi bir-birindən ayırmaq lazımdır. Dünyada filosoflar qəbul ediblər ki, sosialist sivilizasiyası bəşər tarixində var. Xalqların o dövrdə əldə etdiyi nailiyyətlər sosrealizmlə deyil, sosialist sivilizasiya ilə bağlı idi”. Filologiya elmləri doktoru Tehran Mustafayev isə filoloji təhsil baxımından bu mövzunun aktual olduğunu, amma dərsliklərin olmadığını önə çəkib: “Ona görə də akademik məqalələrdən bu məqsədlə istifadə olunur. Elçin müəllimin məqaləsi də bu baxımdan dəyərlidir”. Məqalənin ona problematik təsir bağışladığını deyən T.Mustafayev əlavə edib ki, burda onu daha çox düşündürən sistem, istedad və zaman məsələsidir. “Bir var ədəbiyyata çöldən, bir də var içəridən baxış. Elçin bu məsələni içəridən izləməyə çalışır. Suallar qoyur və verdiyi cavab əsasən belədir ki, sosrealizm bizə ciddi heç nə vermədi. Ancaq müqavimət imkanı verdi ki, yaradıcı insanlarımızın bir çoxu davam gətirib xalqın sözünü deyə bilsinlər”. Ədəbiyyatşünas alim Vaqif Yusifli Elçinin həm də professional tənqidçi olduğunu deyib. “Heç də bütün yazıçılar tənqidçi olmurlar. Elçin müəllim isə ədəbi məsələlərlə bağlı hələ 70-ci illərdən həyəcan təbili səsləndirən fəal tənqidçidir. Məqalərinin hər biri ədəbi hadisəyə çevrilir, bu məqalə də onun uğurlarından biridir. Kitabda 20-ci illərdən başlayaraq SSRİ-nin qurub çağına qədər Azərbaycan ədəbiyyatının mənzərəsi əks olunub və göstərilir ki, bu proses öz-özünə deyil, mövcud sistemin təsiri ilə baş verib. O dövr çox ziddiyyətli idi. Amma Elçin müəllim demişkən, sistem istedadları tamamilə ram edə bilmədi. Sistemin təsiri ilə yazılmış əsərlərin sənətkarlıq baxımından heç də hamısı zəif deyil. Xüsusən 60-cı illərdə yazılan ədəbi nümunələri, eləcə də Elçinin öz əsərlərini sosrealizm çevrəsinə aid etmək olmaz”. Filologiya elmləri doktoru Vaqif Arzumanlı isə deyib ki, SSRİ-də sosrealizmin olması vacib idi. Çünki 15 respublikanı bir ideya altında birləşdirmək lazım gəlirdi. Bu metodun üstün və ziyanlı cəhətlərini qeyd edən alim vurğulayıb ki, çox aktual mövzuya toxunan Elçin öz əsəri ilə ədəbi ictimaiyyətin diqqətini bir daha cəlb edib. “Bu 60-cıların ədəbiyyata gəlişinə bənzəyir. Elçin müəllim bu əsəri ilə yeni ədəbi nəslə reallıqların çatdırılmasında bir pəncərə açmış oldu. Bütöv bir dövrün, problemin real qiymətini verdi”. Kulturoloq Aydın Xan məqalənin yeni texnologiya ilə qələmə alındığını vurğulayıb, əsərin gənclər üçün müəyyən kodların açılmasına təkan verdiyini bildirib. “Elçin müəllim o dövrü diqqətlə araşdırıb və qiymətini verib. Bu yeni metod və növbəti çağırışdır. Elçin müəllim bizə zəruri tezislər verib, ədəbiyyatçıların, kulturoloqların işi bu istiqamətdə davamlı işləməkdir”. Sonda çıxış edən xalq yazıçısı Elçin görüşün təşkilatçılarına və iştirakçılara, məruzəçiyə, digər fikir söyləyənlərə minnətdarlığını bildirib. Bu institutla bağlılığından söz açan Elçin deyib ki, o, 1965-ci ildə, 22 yaşında ikən bu instituta gəlib və 75-ci ildə baş elmi işçi kimi burdan gedib. “Həyatımın 10 ili bu institutla bağlıdır. Amma etiraf etmək istəyirəm ki, 75-ci ildən sonrakı dövrdə mən hansı vəzifədə işləmişəmsə də, həmin 10 il həyatımın ən işıqlı məqamlarından biri, bəlkə də birincisi olaraq qalıb. Həqiqət bundan ibarətdir”. Görüşü qələmə aldığı mövzuya verilən qiymət və göstərilən diqqətin təzahürü kimi qəbul etdiyini deyən Elçin çıxışlara qulaq asarkən bir daha bu mövzunun həqiqətən çox vacib olmasını özlüyündə dəqiqləşdirdiyini söyləyib. “Haqqında danışılası, düşünüləsi, yazılası, tədqiq ediləsi bir mövzudur. Bütün çıxışlar bir-birindən fərqli idi, amma onları birləşdirən bir kəlmə vardı – ziddiyyət, mürəkkəblik. Yəni sosializm dövrünün ziddiyyəti, o dövrdəki mürəkkəblikdən söhbət gedirdi. Bu mürəkkəblik, ziddiyyət sosrealizmin məğzində bir paradoksun dayanması ilə bağlıdır. Hansı sahəni götürsək, məsələn, mədəniyyəti, ya ədəbiyyatı, onun 60 ildən artıq bir dövrü həmin vaxta təsadüf edir ki, o zaman sosrealizm hakim ideologiya idi. Götürək dramaturgiyanı, teatr sənətini. O dövrdə nə hadisə baş verdi? Azərbaycan teatrına Leninin, Stalinin, Mircəfər Bağırovun obrazı gəldi. Bu obrazlar Vaqifdən, Qaçaq Nəbidən fərqli olaraq, Azərbaycan teatr səhnəsinə bədiilik yox, siyasət gətirdi. Bu mənfi cəhət idi. Amma məsələnin o biri tərəfinə baxsaq, həmin obrazların özünün timsalında – mən hələ Vaqifdən, Qaçaq Nəbidən danışmıram – Azərbaycan teatrı nə qədər inkişaf etdi. Məsələn, İsmayıl Dağıstanlı Lenin obrazını yaratdı və Azərbaycanda aktyor sənətinin inkişafında o dövr üçün bu bir mərhələ oldu. Ağasadıq Gəraybəyli Stalinin-Kobanın obrazını yaratdı. O obrazların sayəsində əslində Azərbaycan teatrı inkişaf etdi. Bu bir paradoksdur”. Elçin o dövrə birmənalı qiymət verilməsinin çətin olduğunu deyib. “Çıxışlarda ayrı-ayrı mübahisəli məqamlar oldu, təzadlı fikirlər söylənildi. Onların üzərində xüsusi durmağa ehtiyac görmürəm. Çünki elə bilirəm, mənim yazımın özündə də mübahisəli cəhətlər çoxdur. Bunun özü də mövzunun mübahisəli olması anlamına gəlir. Çıxış edənlər bu mövzunun tədqiq edilməsinin vacibliyini söyləməkdə haqlıdırlar. Bu bizim 20-ci əsr mədəniyyətimizin, ədəbiyyatımızın böyük bir hissəsidir. Doğrudan da sosrealizmə qədər Azərbaycan ədəbiyyatında hekayə var idi, amma hekayə janrı Azərbaycan ədəbiyyatının milli janrına çevrilməmişdi. Bunu Azərbaycan ədəbiyyatının milli faktoruna o dövrün ədəbi prosesi çevirdi. Romanı formalaşdırdı həmin dövr. O dövrdə doğrudan da, qazandıqlarımız itirdiklərimizdən az olmayıb. Paradoks bundadır ki, itirdiklərimiz də qazandıqlarımızdan çox olmayıb. Ən böyük itkimiz isə budur ki, ədəbiyyat sahəsində birpartiyalılıq olub. Yəni siyasətdə birpartiyalılıq olduğu kimi də ədəbiyyatda da bunun uğrunda mübarizə gedib. “Sosrealizmin gözəl bəhrələri var” ifadəsini mən qəbul etmirəm. Əslində, sosializm dövründə yazılan gözəl əsərlər var”. Elçin həyat həqiqətinin ədəbiyyatda o qədər də vacib olmadığı fikrinin ona mübahisəli gəldiyini deyib. “Çünki həyat həqiqətini ədəbiyyatda son dərəcə vacib məsələ hesab edirəm, amma söhbət ondan gedir ki, sosializm dövründə həyat həqiqəti başqa bir şeydir. Sosializm dövründə sosrealizmin tələb etdiyi ədəbiyyatdakı həyat həqiqəti zavoddakı istehsalat prosesindəki dəqiqlik idi, baramaçılıq planının doldurulmasının texnologiyasını göstərməkdi və sairə”. Elçin tədbirin gedişində bir daha əmin olduğunu vurğulayıb ki, vaxt məhdudluğuna baxmayaraq, bu mövzunu işləməklə düzgün iş görüb: “O mənada ki, bu mövzu bu yazıya layiqdir. Bu mövzu nəinki bu yazıya, burda əyləşənlərin ciddi tədqiqat işləri yazmasına layiqdir. Çox istərdim ki, sosrealizmlə bağlı ciddi tədqiqaq işləri yazılsın. İnanıram ki, yazılacaq da. Başqa cür ola bilməz. Çünki o 70 ilin üstündən qara xətt çəkmək, yaxud o dövrü tamamilə qırmızı rənglə göstərmək düzgün olmazdı”. Sonda xalq yazıçısı Elçin bir daha görüş iştirakçılarına təşəkkürünü bildirib.

P.SULTANOVA

525-ci qəzet.- 2011.- 17 fevral.- S.7.