Seyran Səxavət: “Bu gün Azərbaycan
ədəbiyyatında yetərincə istedadlı nəsil
yetişib”
“ŞƏXSƏN MƏN MİN İL SONRAKI ƏDƏBİYYATIMIZ
SARIDAN DA HEÇ BİR NİGARANÇILIQ YAŞAMIRAM”
15 il əvvəl Seyran Səxavətin
50 yaşı tamam olurdu. Bununla bağlı ölkə mətbuatında
gedən irili- xırdalı yazıların, müsahibələrin
sayı da artmışdı. O vaxt işlədiyim “Azadlıq”
qəzeti yazıçını sorğu-suala çəkməkdə
nəyə görəsə bir az ləngimişdi. Zəng
vurub görüş üçün vaxt istəyəndə
Seyran Səxavət yarızarafat, yarıciddi, bir az da ərklə
qayıtdı ki, “nədənsə dostlar belə məqamlarda
gec tərpənir də...” Dedim eybi yox, Seyram müəllim,
taa keçib, gec olar, güc olar...
Evində
görüşdük. Bir qəzet səhifəsi həcmində
maraqlı bir müsahibə alındı. Diktofonu
söndürəndən sonra mürəbbəli çay
içə-içə bir az da Allah-bəndə söhbəti
elədik. Söz cavan xanəndələrdən düşəndə
qayıtdı ki, ay Zöhrab, Şamaxıdan təzə bir
oxuyan qız çıxıb ha, onun səsindən
ötrü ürəyim gedir. Onda Elnarə Abdullayeva ilə təzə
görüşmüşdüm deyə diktofon lentində iki
mahnısı hələ qalırdı. Diktofonu işə
saldım və Elnarənin adamın ürəyini qana döndərən,
ağıçı qadınlara, mərsiyəxanlara məxsus
yanğılı səsi otağa yayıldı.
Və... İkimiz də
baş-başa verib ürəkdolusu ağladıq.
Bu dəfəki
görüşümüzdə isə Seyran Səxavətlə
tamam ayrı mətləblərdən danışdıq.
– Seyran müəllim,
adına yaltaqlıq dediyimiz bəla, yəqin ki, dünya
yaranandan, insan doğulandan onun xarakterinin tərkib hissəsi
kimi mövcud olub. Amma ayrı-ayrı cəmiyyətlərdə
bu, özünü müxtəlif cür göstərib –
qabarmaları və çəkilmələri ilə...
Bugünkü Azərbaycan reallığında isə
yaltaqlıq az qala həyat tərzinə çevrilib, alaq otu,
vəba kimi inkişar tapıb. Belə mənəvi
aşınma, bu deqredasiya ilə biz hara gedirik?
– Bugünkü cəmiyyətimizin
ən böyük bəlasıdı yaltaqlıq. Bəziləri
deyir ki, yox, ən böyük bəlalardan biri narkomaniyadir.
Amma mən belə düşünmürəm. Ən azı
ona görə ki, narkomaniya yaltaqlıq deyilən bəladan
xeyli cavandı. Yəqin ki, insan doğulanda yaltaqlıq da
onunla birgə dünyaya gəlir. İnsan dünyaya göz
açandan az sonra nəyisə əldə eləmək, ona
çatmaq üçün başlayır özündən
güclüyə yaltaqlanmağa. Çünki yaltaqlıq bir
insanın qəlbindən başqa birisinin qəlbinə gedən
ən qısa yoldu. İnsan xarakterində isə ən
qısa yolu seçmək həvəsi var.
Yaltaqlığın nüvəsində,
mayasında yalan dayanır. Yaltaqlıq yalansız
ötüşə bilmir. Çoxdan yazdığım
yazıların birində də demişəm – yalan
yaltaqlığın lirikasıdır.
– Yaltaqlıq termininin
etimalogiyasını mən bilmirəm. Amma birdən-birə bu
sözün ilk hecası – “yal” gözümü daladı.
Yalmanmaq, yalamaq və sonda da yallanmaq...
– İncimə, bu, sadəcə,
söz oyunudur. “Yal” sözü təkcə Azərbaycan dili,
Azərbaycan variantı üçün keçərlidir. Deyək
ki, rus dilində “yal” sözü yoxdur axı... Amma
yaltaqlıq elə öz ölçüsündə, rəngində,
səviyyəsində orda da mövcuddur. Heç mən
yaltaqlığı yalla bağlamaq istəmirəm. Yaltaqlığın
çox böyük fəsadları var. Tutaq ki, sən deyən
kimi, yalmandın, yaladın və tox oldun. Qabağına bir
parça sümüklü ət atdılar, bir qab yal qoydular.
Bununla iş bitmir axı... Pis odur ki, bu getdikcə xarakterə,
xasiyyətə, xislətə çevrilir. Yaltaqlıq xarakterə
çevriləndə isə başlayır dünyanın
işlərinə nüfuz eləməyə. Bax, dəhşət
budur.
Sənin dediyin “yal”
yaltaqlığın məişət, iaşə, restoran səviyyəsidir.
Amma mən hesab edirəm ki, yaltaqlığın valideynləri
– atası və anası məhz yalandır. Biz
özümüzdən – yaltaqlığın Azərbaycan
variantından danışırıq. Bu yaxınlarda televiziya
verilişlərinin birində bununla bağlı fikrimi bir
ayrı formada ifadə elədim. Dedim ki, Allahın işidi də,
nə bilmək olar, bir gün Yer kürəsinin oksigeni tamamilə
tükənə bilər, planetin bütün canlıları
məhv olar, qırılar. Amma azərbaycanlılardan birinin də
burnu qanamaz. Çünki biz oksigenlə yox, yalanla nəfəs
alırıq.
– Adına ziyalı dediyimiz bəndələrin
yaltaqlığı bir az da eybəcər olur...
– Bu sualın çox konkret
cavabı var. Deyirik ki, Azərbaycan ədəbi mühitinin
nümayəndələri hərəsi bir atanın belindən
gəlib. Amma mən bir az fərqli düşünürəm.
Məsələn, belə – biz hamımız sözün
belindən gəlmişik. Sadəcə, o vaxt
atalarımızın belində, necə deyərlər,
yüngülcə “ostanovka” eləmişik. Soruşursan ki, bəs
ziyalıya nə düşüb ki, yaltaqlıq eləyir. Əslində
həqiqi ziyalı nə kresloya satılır, nə mənsəbə...
Pis yola – mən buna elə bizim başa
düşdüyümüz “pis yol” kimi baxıram – o adamlar
düşür ki, onlar özlərini əvvəldən pis mənada
təşkil eləyib. Yəni özlərini yazıçı,
bəstəkar, rəssam, alim kimi pis qurub, pis təşkil eləyiblər.
Tutaq ki, kolxozu, hansısa nazirliyi, lap elə dövləti də
təşkil eləmək olar, amma əsl
ziyalılığı təşkil eləmək
qeyri-mümümkündür. Çünki bu, adama ana
südüylə keçir və Allahın izniylə üzə
çıxır.
– Bəyəm Ramiz
Rövşən, Seyran Səxavət, Musa Yaqub, Vaqif Bəhmənli,
Cavanşir Quliyev, Vaqif Bayatlı... yaşamağın bu yolunu
bilmir? Yoxsa ehtiyac hələ sizi divara dirəməyib?...
– Bilirsən necədi? Bu
suala gərək bizim camaat da hazır olsun ey... Söhbət veriləcək
cavabın səmimiliyini qəbul eləməyə hazır
olmaqdan gedir. Əslində adını çəkdiyiniz
ziyalıların siyahısını artırmağa cəhd
eləsək, bəlkə də ikimizin əl
barmaqlarımızın bir neçəsi qatlanmamış
qalacaq. Mən bu adamların özlərinə və
yaradıcılıqlarına yaxşı bələdəm.
Yaradıcılıq isə elə adamın özü deməkdi.
Divara dirənmək məsələsinə
gələndə şəxsən öz adımdan, hesab elə
ki, həm də onların adından deyirəm: təbii ki, belə
yaşamaq ağırdı, çətindi. Amma səmimiyyətimə
inanın və bir də inanın ki, belə yaşamaq, sadəcə,
mənə xoşdu. Mən özümü yüzdə-yüz
inandırmış və özümə bu fikri təlqin eləmişəm
ki, Allahın Seyran Səxavət adlı bir ssenarisi var və mən
o ssenarini yaşayıram. O ssenaridə baş rolun
ifaçısı da, rejissoru da, bəzən lap
tamaşaçısı da özüm oluram. Təkrar deyirəm:
belə yaşamaq – gileylənmədən, heç nə
ummadan yaşamaq mənə xoşdu. Vay o gündən ki,
hansısa əbləh Allahın yazdığı Seyran Səxavət
ssenarisinə bir əbləhanə abzas artırmağa cəhd
eləyə və deyə ki, bunu da yaşamalısan. Onda
baş barmağımı şəhadət və orta barmaqlarımın
arasına soxub onun sifətinə çırpıram ki,
“ala!!!”
– Maraqlıdı, o yaltaq
axşam evə qayıdanda balalarının gözünə
necə baxır?
– Bilirsən, o ailədə
yaşayanlar həmin kişinin haramlıqla, harınlıqla əldə
eləyib evə daşıdıqlarını, söhbət
yalnız ərzaqdan getmir, aşınmış mənəvi
keyfiyyətləri özlərinə xas məmnuniyyətləri
ilə qəbul eləyir, hətta bundan fəxr duyur,
qürurlanırlar da... Təbii ki, bu da ayrı cür iyrənc
faciədi. Amma sən onlardan arxayın ol və faciələri
ilə başını qatma, onların dərdi sənə
qalmayıb.
– 15 il əvvəl
Füzulinin işğaldan azad olunmasını, ata və
ananızın qəbirləri arasında uzanıb
qollarınızı açmağı, ürək dolusu
ağlamağı arzulamışdız. Amma... Bu minvalla daha
neçə il gözləməli olacaqsız?
– Bu sual öz ünvanına
verilməyib. Niyə? Yenə bu yaxınlarda televiziya
kanallarının birində soruşdular ki, Qarabağla
bağlı nə yazmısız? Mən çox sərt və
konkret cavab verdim. Və üzümü ərkim çatan
bütün yazıçılara tutub əvvəl xahiş,
sonra isə tələb elədim ki, Qarabağ haqqında
heç nə yazmasınlar, çünki üstündən
neçə illər keçəndən sonra Qarabağ
artıq ədəbiyyat mövzusu deyil. Bu, birbaşa dövlətin,
Müdafiə Nazirliyinin mövzusudu. Mənə elə gəlir
ki, Qarabağ haqqında ən böyük əsəri
Müdafiə Nazirliyi yazmalıdı.
Bilirsən, mən
yazıçıyam, fantaziyam da normal işləyir, qələmi
götürüb kağız üzərində
Qarabağı ala, Xankəndinə bayraq sanca, Yerevanı viranəyə
çevirə bilərəm. Amma bu, reallıq deyil axı. Bu
olsa-olsa yalanın bir başqa üzü, ömrü uzun
olmayan təskinlikdi. Bu isə bizə sərf eləmir.
– Mən
tanıdığım Seyran Səxavət məsum uşaq
kimidi – təmiz, kövrək. Tək qalanda, tənhalıq
canınızı gəmirəndə kimə qulaq asıb
sakitləşirsiz? Axı qarabağlıların göbəyi
həm də muğam üstə kəsilib...
– Bir uşaqlıq dostum var,
mənim şoferimdi, həm də akademikdi. Onunla tez-tez yollarda
oluruq. Maşınında zəngin səs kolleksiyası var.
Yaralarımızın məlhəmi isə Ağabala
Abdullayevin “Segah-Zabul”udu. Bir də görürsən yol gedirik,
Ağabala da oxuyur. Qəflətən deyirəm ki, ver
qırağa, saxla. Onda maşındakı dostlar bilir ki,
“ağlaşma” məqamı yetişib. Yaxud Yaqub Məmmədovun
“Mirzə Hüseyn” segahı olsun. O kişi “Mübərriğə”də
elə bir tufan qoparır ki... Elə hesab elə ki, relslərin
arasında dayanan adamın üstünə paravoz gəlir. Bu
sözləri bir dəfə Müslüm Maqomayevin ifası
barədə də demişəm. Oxuyan da, sənətkar da
çoxdu, amma bizim səbbimizi hələlik bu iki ustad
alır.
– 65 yaşınız var. Məmməd
Arazın sözü olmasın, nə umurduz, nə verdi sizə
bu dünya? Ümumiyyətlə, yaşamağa dəyərdimi?
Azərbaycanın çarəsi tapılmayan Qarabağ dərdinə
görə heç utandığınız, xəcalət
çəkdiyiniz anlar olurmu?
– Kim necə istəyir, qoy o
cür də başa düşsün, əgər dünyaya gəlmişəmsə,
artıq bu, Allah-təalanın mənə qarşı
çox böyük jestidi. Çünki mənim aləmimdə,
doğulmayanların, dünyaya gələ bilməyənlərin
sayı milyardlarla çoxdu. Mən o doğulan
azlığın, o seçimin içində varamsa, ayrı
nə umacağım? Bir də mən bu sözləri indi deyə
bilirəm də... Uşaq vaxtı o qədər dərin
düşünmək olmur axı...
Zeynal adlı bir dostum
vardı. Bütün sənətlərdən
yarımçıq, eyni zamanda yüksək səviyyədə
ziyalı, dahi bir adamıydı. Onun şəxsiyyəti,
davranışı bu yarımçıqların
hamısını tənzimləyir və bir bütöv əmələ
gətirirdi. Rəssam, heykəltəraş, muğam
ustası, dülgər... Nə boyda zülm çəkə-çəkə
Ağabala Avdullayevin heykəlini qoydu. Soruşurdum, ay Zeynal, alətin-filanın
hanı bəs?.. Barmaqlarını göstərirdi. Yəni mənim
alətlərim bunlardı. Zeynal kimi dostlarım çoxdu. Demək
istədiyim odu ki, mənim mühitim, bu mühiti yaradan ətrafım
çox yaxşı olub və yaradıcılığıma
birbaşa təsirini göstərib.
Bax, yaltaqlıq dediyimiz bəlanın
qabağına dostluqla da çıxmaq olar. Nəinki
çıxmaq olar, lap anasını da ağladarsan.
Sözün kəsəsi, gərək dostluğu da adam
balası kimi, qarşılıqlı yaşayasan ki, sabah
danışmağa dilin olsun. Bu yerdə iki nöqtə qoyub
abzasdan tire çəkirəm – bəşəriyyətin ən
böyük kəşfi nə atomdu, nə filandı, nə də
bəşməkan. Bəşəriyyətin kəşfi
dostluqdu! Dostluq! Müxtəlif beldən gələn, müxtəlif
qarında yatan adamların bir-birini sevməsi, istəməsidi.
“Nekroloq”da başqalarıyla
yanaşı iki obraz da var. Onlar Seyran Səxavət deyil də,
ağırlığa, çətinliyə axıra qədər
dözmür və başlayırlar özlərinə millət
axtarmağa. Mən isə bu ölkənin vətəndaşıyam.
Əlbəttə, utanc, xəcalət hissini həmişə
yaşayıram. İlk növbədə milli şüurun
kallığına, son dərəcə aşağı səviyyədə
olmasına görə. Bütün bəlaların mənbəyi
də elə budu – milli şüurun yetişməməsi. Amma
neyləyək ki, futbolda olduğu kimi, dünyada legioner xalq,
legioner düşüncə və təcrübə anlamı
yoxdu. O tərəfini də deyim ki, bizdə
irili-xırdalı bəlalar özü də toplum halında
yekə bir mənbəyə çevrilib. Və bu mənbəni
parçalasan bütün dünya xalqlarına pay çatar.
Amma onlara qıymarıq, yazıqdılar...
Qəti istəmərəm
ki, bizdə qan, qarışıqlıq olsun. Çünki biz
bunları çox yaşamışıq. İstərdim ki,
ölkədə hər şey intellekt səviyyəsiylə,
ağılla yoluna qoyulsun, yeniləşmə getsin.
– Son illər nə
yazırsız? Sizi oxuyan varmı?
– Son on ildə beş roman yazmışam. “Daş evlər”dən sonra “Nekroloq”u yazdım və o kitab gözləmədiyim halda Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Yusif Səmədoğlu adına “İlin ən yaxşı romanı” mükafatını aldı. Sonra “Palıd toxumu”nu yazdım və o əsər Moskvada da çap olundu. Canım sənə desin, sonra böyük sənətkarımız Süleyman Abdullayevin özünü və adını bəhanə eləyib “Bəhanə” romanımı qələmə aldım. Bu əsərdə söhbət yalnız Dədə Süleymandan getmir. Muğamımızın son yüz ildəki nümayəndələrinin böyük əksəriyyətini – Xarrat Quludan tutmuş ta Eldəniz Məmmədova qədər – oxucularıma qonaq gətirmişəm. Bu romanı yazmaqla həm də bir növ quluncumu sındırdım.
2008-də “Yəhudi əlifbası” romanımı yekunlaşdırdım və həm rus, həm də Azərbaycan dillərində nəşr olundu. Təxminən bir il əvvəl “Qaçhaqaç” romanımın birinci hissəsini bitirdim. Layla havasında yazılmış bu romanda bir əlcə kənd uşağının bu qəliz dünyada özünü necə axtarmasından, tapmasından və təsdiq etməsindən söhbət açmışam. Əsər özüm haqdadı; uşaqlıq illərindən tutmuş 1973-cü illərə qədər; mən yazmasaydım kim yazacaqdı ki... Bir də məni mənim özümdən yaxşı kim tanıya bilər axı?..
Arada bir neçə hekayə də işləmişəm – “Boynu əyri kişi”, “İt intervüsü”, “Cəhənnəm”, “Persona non-qrata”, “Rəmiş” və sair. “Persona non-qrata”nı yenə Seyran Səxavətə həsr eləmişəm. Və o fikirdəyəm ki, mən həqiqətən bu cəmiyyət üçün arzuolunmaz adamam. “Rəmiş”də isə, adından göründüyü kimi, ustad gitaraçımız Rəmişdən söhbət açmışam. Rəmiş məndən ötrü Paqaninidi. Həm də Rəmiş gitaraya – yadelli bir ispana Azərbaycan dilini öyrədən ilk müəllimdi. Rəmiş gitaranı Azərbaycan dilinin bütün ləhcələrində, jarqonlarında danışdıra bilən adamdı.
– Cavan yazarlardan kimi bəyənirsiz?
– Birbaşa deyirəm ki, çox istedadlı cavan yazarlarımız var. Bu xalq ərəmik –doğub-törəməz deyil axı. Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında yetərincə istedadlı nəsil yetişib və özünü təsdiqləyib. Şəxsən mən min il sonrakı ədəbiyyatımız sarıdan da heç bir nigarançılıq yaşamıram.
Zöhrab ƏMİRXANLI
525-ci qəzet.- 2011.- 19 fevral.-
S.27.