SƏS
(Esse-kollaj) Muğam
işığında təksəsli, çoxsəsli
düşüncələr
(Əvvəli
ötən şənbə saylarımızda)
Möcüzəni
dinlədinizmi? Hər tərəfə səsiylə
Allahın rəhmətini yayan möcüzəni dinləyə
bildinizmi?
Uzaqlaşıb yaxınlaşan, yaxınlaşıb uzaqlaşan səs insanları ibadətə – Allahın evinə çağırır. Süeymaniyyədə, Sultan Əhməddə, Əyyubda... ucalan əzanın ayrı-ayrı muğamları çiynində gətirdiyi çağırış, məcburiyyət, zor, mükəlləflik, icbar... səsi deyil, məhəbbət, qurtuluş, xilas, ümid... səsidir.
lll
Uşaq
vaxtı daş atıb göydən bir ulduz salmaq istəyirdim. Daş atıb ayı
sındırmaq istədiyimi də yaxşı
xatırlayıram.
İllər
keçdi. Nə göydən ulduz sala bildim, nə də
ayı sındıra bildim.
Fəqət
bağrımda, səsimdə yerə salmaq istəyirdim ulduzun
haləsini, sınıb ikiyə bölünmüş
ayın ağrısını yaşadım.
lll
Nə qədər
ki, anam sağ idi, qəti şəkildə inanırdım ki,
mən ölə bilmərəm, məni heç bir xəstəlik
yaxalaya bilməz.
Nə qədər ki, anam
sağ idi, mən elə bilirdim ki, məndən güclü,
istedadlı, işıqlı adam yoxdur.
İndi anam
yoxdur. 12 il bundan əvvəl onu qara torpağa
tapşırdım. Və indi məndən gücsüz, aciz,
işıqsız, istedadsız adam yoxdur. Dünyanın uzaq
ellərindən gələn saman çöpüyəm,
külək sağdan sola, soldan sağa
çırpa-çırpa məni kimsəsizliyə
aparır.
lll
Mənim
ifalarımın sorğu-cavab bir qismi qızım Fərqanə
ilədir. Xaricdə
tez-tez məşhur Qərb və Şərq
ifaçıları ilə duet oxumuşam. Özəlliklə
caz musqisi ifaçıları ilə
çıxışlarım da var. Şair və aktyorlarla bərabər
çıxışlarım da var.
Fərqanə
mənim övladımdır. Canımın-ciyərimin bir
parçasıdır. Onunla duet oxumaq, özü də
muğam dueti mənim üçün maraqlı və
zövqvericidir. Başqalarının fikrinə də sayqı
ilə yanaşıram, ancaq mən nə qədər
sağam, həmişə Fərqanə ilə bərabər
oxuyacağam. Uğurdan-uğursuzluqdan asılı olmayaraq.
Məşhur
müğənnilərlə oxumuşam və bu, mənim
üçün də etiraf etdikləri kimi onların
yaradıcılığı üçün maraqlı
sayılıb.
Toyda-məclisdə
əvvəldən düşünmədən məşhur
şair və aktyorlarımızla duet oxumuşam. Camaat yaxşı
qarşılayıb. Xüsusən Rasim Balayevlə duet səs-söz
dueti, məncə, potensial olan ifadır.
O ki, qaldı caza, Allah Vaqif
Mustafazadəyə rəhmət eləsin, muğamla cazı
qaynaq eləyən ortaq doğal nöqtələri,
körpüləri tapan o kişidir.
Azərbaycanda
və xaricdə caz musiqisi eşidəndə oradakı sərbəstliyə,
azadlığa, çılğınlığa, bədahətə
heyran qalıram. Alınıb, alınmamağından asılı
olmayaraq bu sahədə arayışlarımı davam etdirmək
istəyirəm...
ZƏMANƏ
Zamanın bizi
tum kimi çırtladığı, ehtiyacın, gündəlik
dərdlərin, oğul-uşaq, qohum-qardaş,
dost-tanış problemlərinin bizi üzü küləyə
sovurduğu bu zamanda ilahi aləm yolçuluğu nə qədər
ağlabatandır?!
Tarixə baxsaq
minlərlə örnək taparıq ki, at
dırnaqlarının altında qalan, aclığa, yoxluğa
məhkum edilən, köçlərə sürülən
memarlar, şairlər, musiqiçilər, rəssamlar, alimlər...
sürgünə məhkum edilmiş, zülmün, təzyiqin
içində diz çökdürülmüşdür. Ayrı-ayrı
istisnalarla sənətkar, alim, fikir adamı nə qəhrəmandır,
nə də inqilabçı. Qapağı
örtülmüş zaman qazanı qaynayanda, əlbəttə
ki, sənət və elm əhli də olmuşsa və ya
varsa, bu, o insanların o mücadilə camiəsində
olduğunu isbat etməz. Missiyası
yaratmaq, ikinci dünya qurmaq olan sənət-elm adamı
insanlığın, vətənin, Allahın
yaratdığı hər şeyin xilasını daxili aləmini,
iç dünyaya çəkilməkdə görmüş və
mənəviyyat aləminin çox dərinliklərinə
baş vurmaqla ümid, xilas yolları aramışlar. Mevlana da, Nəsimi də, Füzuli də, Leonardo da
Vinçi də, Rafael də, Rotterdamlı Erazm da, bizim Mirzə
Cəlil də, Sabir də, Üzeyir bəy də, Cavid də,
Müşfiq də, Çobanzadə də... bu taleyi ən
ağır şəkildə yaşayanlar, zamana qurban olanlar və
əlbəttə ki, böyük yaradıcılardır.
Səs sənəti
də istisna deyil. Səsi ilə təsəlli aləmi
yaratmış ustadlarımız qarşısında baş əyməmək
mümkün deyil.
Ağır
şərait, ciddi ictimai şərtlər, ehtiyac...
böyük sənət üçün nə qədər
ağır və məşəqqət dolu olsa belə,
hüdud, sədd deyil. Şəxsi fəlakətlər də, ailə
dramları da, ictimai faciələr də, basqılar və
daşlanmalar da sənət və elm adamı
üçün yaradıcılıq təkanı, ikinci
dünya arayışlarının stimulu olub.
Bütün bu dediklərim mənim
şəxsi həyatımla bağlı deyil və ya az bağlıdır. Mətləb mən
deyiləm, böyük sənət və sənətkardır.
Böyük dərd kiçik dərdi unutdurar. Və ya
insanı danışdıran, dinləndirən, axtarşa
sövq edən, yaratmağa yönləndirən iki
böyük güc var: azadlıq və dərd.
Mən bu iki
anlayışı uzun-uzadı təhlil etmək istəmirəm. İşarə verirəm,
arifə bir işarə kifayətdir.
Mən ilahi dərd mübtəlasıyam. Bu dərdə düşənin əlacı var-dövlət, ad-san, sığal-tumar deyil, kamillik, olğunluq yolunun, sufilərin dediyi şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət qatlarının iç-içə bağlılığının mübhəm, ağır, dəhşət dolu yollarıdır. Səndən başlayır və Allahın varlığına doğru başı daşlara dəyə-dəyə, ürəyi üzülə-üzülə gedir, ya bu haqq yolda azır, ya şəhid olur, ya yorulub, usanıb dayanır və ya vəhdətə qovuşur.
DƏRVİŞ
“Xamdım,
bişdim, yandım” deyən Mevlana Şəms Təbrizi həqiqətini
o qədər gözəl ifadə etmişdir ki, başqa bir
şey demək günahdır, günah.
Mən
sıradan bir dərvişəm və hər gün
özümlə savaşıram. Bu, bitib – tükənməyən
savaşın qalibi də mənəm, məğlubu da.
Mənim
içimdəki dərviş səsimdə doğulur, səsimdə
yaşayır və səsimdə də ölür. Əsl dərviş
elə mənim səsimin özüdür. Mən
də onun əmanətini saxlayanam, bəlkə də əsiriyəm.
Kim deyir ki,
sevgi bir azadlıqdır. Məncə, sevgi də bir əsirlikdir.
Bir insana sevgidən
başlayan vurğunluğun eşqə çevrilməsi
Allahın böyüklüyündə bitən hüdudsuz
azadlıq və sonsuzluqdur.
Bir az təkrar
olsa da həqiqəti ayrı-ayrı münasibətlə, fərqli
baxış bucağından söyləməyi özümə
borc bilirəm. Çünki oxuduğum
zaman o məqamları dərviş kimi də, insan kimi də,
şagird kimi də, ustad kimi də yaşayıram.
Yaşadığımı söyləməyə borcluyam.
lll
Dünyaya
könül gözü ilə baxıb könül
gözüylə dünyaya yeni bir səs donu biçmiş
Aşıq Veysəl anadan gözsüz doğulub.
Allah bir yerdən
kəsəndə, başqa bir yerdən elə bir ilahi qüdrət
verir ki, yalnız insanlar deyil, dağlar-daşlar da heyran
qalır.
Sözlər məni havalandırır:
“Neyləyim, bu dəryanın
kənarı yoxdur, yox”
lll
“Ya sən gəl,
ya da mənə əcəlim gəlsin”.
lll
Xalça da
donmuş musiqidir. Heykəllər də daşların içində
uyuyan səsdir. Əgər “musiqi ilahlarının dilidir”sə,
onda dünyada niyə səs ilahı yoxdur?!
lll
İfa – yerin təkinə,
dəryanın dibinə düşdüyün, endiyin qədər
qalxmaq, ucalmaqdır. Endiyin dərinliyin sirrini yüksəldiyin
ucalığa danışa bilməkdir.
lll
Səs
xarakterdir, xasiyyətdir.
lll
Səs təkrarsızdır.
lll
Anadan gələndən
səsi xaric olan müğənnilər var. Çünki
onların səsinin mayası xaricdir.
lll
Mədəniyyət
səviyyələrinin tarixi qədəmləri,
düzümü, sırası, dəbi, yüksəlişi,
düşüşü zamana və zəminə
bağlıdır.
lll
Təbii kədər
anası ölmüş uşağın
hıçqırığıdır.
Balasını
itirmiş ananın qıyya çəkib
ağlamasıdır.
Göz
yaşının harayıdır. Uzun illərin
ayrılığından sonra qardaşını
tapmış bacının fəryadıdır.
lll
Eşq bir xəyal,
şirin yalandırmı?
Eşq həqiqətdirmi?
lll
Heç
yorğun bulud görmüsənmi? Ağlayan yetim
uşağın göz yaşını silmisənmi?
Kəpənəyin
türküsünü, bənövənin
pıçıltısını duymusanmı?
İçindən
qırılan suyun ağrısını hiss etmisənmi? Heyf,
heyf, heyf...
lll
Mevlana deyir ki,
çox yaxşı yazmaq da iddiadır. Allahla
iddialaşmaqdır və günahdır.
...Ən
böyük günahkar Füzuliyə Allah rəhmət eləsin.
ACI
Təsnif, rəng,
dəramət... muğam şöbələrinin
arasındakı nəfəsalmadır, dinlənmədir,
ürək yaralarını sarımaqdır. İfaçı da nəfəs
alır, dinləyən də. O ağırlıq insan
üçün çoxdan da çoxdur. Dözmək, bu sitəmi
dərk etmək üçün bu yolun ayrı-ayrı məqamlarda
durması, onu özünə gətirir, yanan ürəyinə
bir ovuc su səpir. Rəng də, təsnif də, dəramət
də əslində muğamın dediyini deyir, başqa ritmdə.
Başqa ampluada muğamın içindəki həqiqətin
bir parçası olduğunu təsdiq edir. Ritmik muğamlar da
bu yüyürən, ləngər vuran, qanad açıb
süzən hərəkətin ifadəsidir.
...Kənddə bir müəllimin
cavan oğlu dənizdə batmışdı – atasının
gözünün qabağında cavanın meyidi çətinliklə
tapıldı. Dəhşətli bir yas məclisi
dağı-daşı ağladırdı. Dərdin, kədərin laxtalanmış qan kimi
boğaza dirəndiyi məqamda qəbristanlığa əldə
aparılan tabutu saxladılar. Cavanın qara paltarlı
anası hayqırdı:
– Niyə durmusunuz, ay el, ay
oba, ay uşağın atası, əmisi, dayısı,
xalası, bibisi, nişanlısı, mənim balamı qara
torpağa toysuz-düyünsüz göndərə bilmərəm,
ay ellər bilmərəm!..
Balabanın
ürək sökən səsi yavaş-yavaş Tərəkəməyə
keçdi. Üzü çırıq-cırıq ana
oynayırdı, ata qol qaldırıb “oxxay” deyirdi, əmi,
dayı şabaş atırdı.
Qara toy
qızıl qana dönmüşdü.
Dünyanın
sonu idi. İllər-aylar keçib. Amma o qara toyun
səsi, ananın, atanın heç vaxt görmədiyim və
görməyəcəyim rəqsi dağ kimi sinəmə
çəkilib qalıb.
Allah heç
bir bəndəsinə göstərməsin. Düşmənə
də qismət olmasın.
Cavanlığımda
mən toya gedərdim. Muğamın ölüm-qalım məqamında
birdən gözümü açıb o qara toyu görmək
üçün gözlərimi açıram yeyib-içən
adamları, sümük gəmirən gəncləri, asta-asta
sağlıq deyən adamları görəndə sonra unuda
bilmədiyim o qara toy mənə el şənliklərində,
toyda oxumağı yasaqladı. Bugün də
o yasağı pozmuram, poza bilmərəm. Dostların,
yaxınların övladlarının toyunda bir ağız
oxuyub xeyir-dua verməkdən başqa gücüm qalmır ki,
qalmır.
Muğam mərasim
musiqisidir. İnsanın müqəddəs günlərinin,
ruh bayramlarının, əcdad xatirələrinin, müasir
dildə desək teatrı olan mərasimlərdə muğam
elə bir səs-söz mətnidir. Bu mətnin mayası mifdən,
əfsanədən, dastandan yoğrulub. Muğam şöbələri
tarixin zaman qatlarıdır. Danışanı ilə, dinləyəni
ilə muğam mətn içində mətn, səs
içində səsdir.
Hindlilər bir rəqsi,
raqanu 15-20 ilə öyrənirlər: rəqsiylə, hərəkətiylə,
jestləriylə, sözləriylə, səs cilvələriylə.
Kök Nuhun
gəmisidir. Mənşə göylərdir.
Hər
coğrafiya, hər etnos, hər millət muğamda öz səs
varlığını əritmiş yeni bir keyfiyyət, nisbət
alıb. Mən
Azərbaycan türküyəm. İlahi, Azərbaycan
muğamının bətnində nə qədər
türkü, şərqi, hava, havacat... var? Bətnində
olanlar o kökdən, göydən gələn səsi Azərbaycan
muğamı yapıbsa (lap təndirə çörək
yapan kimi yapmaq) Azərbaycan muğamı da elə odur.
Qarabağdakı minlərlə aşıq havası,
Şirvandan minlərlə dərviş səsi,
Naxçıvandakı yallı harayları, Şəkidəki,
Gəncədəki, Təbrizdəki, Ərdəbildəki, Dərbənddəki,
Urmiyadakı, Ərdəbildəki... guşələr, bəmlər,
zillər, xallar... Azərbaycan muğamı adlı xəzinənin
içindədir. Muğamlar yalnız muğam doğmur, bəzən
də canlı insan doğur.
Allah Üzeyir
bəyə rəhmət eləsin. Onun anası Azərbaycan
muğamı olub, – desəm mənə gülməyin.
Gülmək istəsəniz gülün. Ağlamaqla gülməyin
elə bir fərqi yoxdur. Hər ikisi hisslərin uc nöqtələridir.
İki uc nöqtəni birləşdirən xəttin adı
gözlərindən qan damlayan insan ürəyidir. Gah
ağlayır, gah da gülür.
Yadıma
teatrın emblemi düşdü. Teatr asılqandan
başlayır. Yox, qardaşım teatr nə Sofokldan, nə
Şekspirdən, nə də Dürrenmatdan başlayır.
Teatr da səsdən başlayır. Muğam kimi. Mənim
oxuduğum, sevdiyim, dərdindən dəli-divanə olduğum
muğam kimi...
Azərbaycan
muğamından dünyanın bütün musiqi əsərlərinə
gedən yeraltı yollar, yerüstü körpülər bir vəhdətin
nişanəsidir. Üzeyir bəy, Qara Qarayev, Vaqif Mustafazadə...
bunu isbat edib. Bizim isbatımıza ehtiyac yoxdur. Vəssəlam.
(Ardı gələn şənbə sayımızda)
KAMİL VƏLİ
525-ci qəzet.- 2011.- 19 fevral.-
S.22.