Zərdüşt Şəfizadənin
çiçək dükanında düşüncələr
Məni qınasalar da, bir
sirrimi açmaq istəyirəm: Bədii əsərin, ələlxüsus
nəsrin mənim üçün
yazıldığını lap ilk sətrindən müəyyən
edirəm. Bu ilk sətir həmin əsəri oxumağa
çağırırsa, mənim üçündür,
çağırmırsa, mən o “əsərdən”
artıq bir sətir də oxumuram. Ola bilər çox
böyük səhv edirəm, hətta mənim əsəri
oxuyub-oxumamağımı müəyyənləşdirən
bu üslubda heç informasiya əsrinin də günahı
yoxdur. Sadəcə olaraq, mən bədii əsərin nə qədər
mükəmməl olub-olmadığını elə o ilk sətirdən
duyuram.
Zərdüşt Şərifzadəni
mən ancaq imzasından və həm də “525-ci qəzet”dəki
imzasından tanıyıram. Üzünü görməmişəm
və şəxsi tanışlığım yoxdur. Ancaq onun
elə yenə həmin qəzetdəki “Sonuncu çiçək
dükanı” hekayəsini ilk sətrinin “təhriki” ilə
oxudum. Oxudum və mənə elə gəldi ki, Zərdüştün
onlarca hekayəsini, povestini, romanını oxumuşam və
bir də mənə elə gəldi ki, mən bu Zərdüştlə
lap çoxdan tanışam və bu Zərdüşt elə
mənim yaşıdımdı. “O müdhiş gecənin
sabahı bütün çiçək dükanları
bağlandı”... Zərdüştün hekayəsi belə
başlayır. Bu ilk cümlə ilk baxışdan o qədər
də bədii görünmür. Amma ilk baxşıdan o qədər
də bədii görünməyən bu ilk cümlə
özündən sonra bütöv bir bədii dünya, hissləri,
duyğuları həyacanlandıra biləcək qəribə
bir süjet vəd edir. Bədii əsərin ilk cümləsindən
gələn təəssürat məni heç vaxt
aldatmayıb. Mən hekayəni elə bu ilk cümlənin
sakit təhkiyə vəd etdiyi bir ovqatla oxuyub başa
çıxdım. Başa çıxdım və
ağlıma gələn ilk fikir bu oldu ki, sənət əsəri
onu bitirəndən sonra düşündürürsə və
həm də bu bitməkliyi ilə səndə təəssüf
hissi doğurursa güclüdür. Və bir də bu hekayənin
üslubu məni çox razı saldı. Bir zamanlar əsərlərini
mənim yaşıdlarımın heyranlıqla oxuduğu
Qabriel Qarsia Markes üslubu yadıma düşdü. Mənə
elə gəldi ki, “Sonuncu çiçək
dükanı”nı Markesin dilinə çevirsən, bu
böyük sənətkarın Azərbaycan türkcəsinə
çevrilmiş əsəri qədər maraqlı olardı.
“Sonuncu çiçək dükanı” məhəlli problemi,
məhəlli faciəni bəşəri səviyyəyə
qaldırmışdır. Ən böyük
yazıçıların insan və müharibə, insan və
ədəalətsizlik, insan və faciə mövzusunu bəşəriləşdirdiyi
kimi...
Zərdüştün hekayəsi
Bakıda 20 yanvar faciəsində insanın çiçəyə,
çiçəyin insana münasibəti, bir zamanlar
“alverçi” kimi yalnız alver barədə
düşündüyünü zənn etdiyimiz insanların –
gülsatanların ümumxalq faciəsinə gözlənilməz
və həm də gözlənilən münasibətini
ortaya qoyur. Amma deyəsən mən hekayənin
fabulasını bu sətirlərdə çox banal təsvir
etdim. Çünki əsərdə faciəyə
düçar olmuş şəhərin Bakı olduğunu bu
şəhərin o zamankı sakinləri özləri
üçün kontekstdən dəqiqləşdirsələr
də, Zərdüşt nə bu şəhərin
adını çəkir, nə onun sakinlərinin milliyyətindən
söhbət açır, nə də bu şəhəri və
onun sakinlərini gülləbaran edənlərin kimliyini
göstərir. Zərdüştə görə o gecənin
faciəsi var, o şəhərin adsız sakinləri var və
o faciəni törədənlər var. Bu faciə elə bu
şəkildə dünyanın ən “etibarlı” bir şəhərində
də ola bilərdi, bu faciə dünyanın ən
özündəndeyən xalqının da başına gələrdi
və bu faciəni elə o “etibarlı”, özündəndeyən
xalqların hər biri törədə bilərdi. Deməli, məsələ
ünvanda deyil, məsələ heç kimin, heç yerdə
faciədən sığortalanmamasındadır. Ancaq Zərdüştün
bu sakit təhkiyəli hekayəsi birbaşa ideologiyadan,
birbaşa diqtədən, birbaşa çəkindirmədən
uzaqdır. “Sonuncu çiçək dükanı” faciə
şəhərinin təsviridir. Bu faciə şəhərinin
sakinlərinin dərdi onları birləşdirir və hətta
faciənin böyüklüyü, hüznün bəşəriliyi
çiçəksatanların da birləşərək o
gün öz mağazalarının, istixanalarının
bütün qərənfillərini yollara səpməyə, dərdli,
hüzünlü insanlara paylamağa sövq etmişdir. Bu
çiçək seli, bu çiçək
paylanışı dərddən doğub. Çiçək
dükanlarının sahibləri çiçək
paylamaqları və çiçək dükanlarını
birdəfəlik bağlamaqları ilə təsəlli
tapmışlar. Onlar – o çiçək
dükanlarının tacirləri hamıdan yaxşı bilirlər
ki, “çiçəklər insanın həm sevincini, həm
kədərini bölüşüblər – insanlar toya da
çiçək aparıblar, qəbir üstünə də,
ad gününə də, xəstə yanına da – yəni
bir az dərin fikirləşsən çiçəklər
üçün bir başqa hissiyyat mövcuddur ki, onun tərkibində
həm kədər, həm faciə, həm də xoşbəxtlik
və ümid var”. O gecənin səhəri bütün
güllər meyidlərin səpələndiyi yerlərə
dağıdılır, çiçək dükanları
bağlanır. Ancaq Zərdüştün gözdən uzaq
binanın zirzəmisində yerləşən və ancaq
özünün ikiotaqlı mənzilində becərdiyi
çiçəkləri satan qoca çiçəksatanın
şəhərin bu faciəsini görə-görə,
özü də dərd içində boğula-boğula
çiçək dükanını bağlamağa
gücü çatmır. O özünün zirzəmisində
yerləşən dükanını işlədir, ancaq o gecənin
faciəsində ölmədiyindən, şəhidlərlə
bir sırada olmadığından da xəcalət çəkir.
Həm də başqa gəlir yeri olmayan qoca çiçəkçinin
fikrincə “ola biməz axı bu şəhər sadəcə
çiçəklərdən imtina etsin və ən
azından o faciəni ağlamağa çiçək
axtarmasın”. Çiçək dükanını açmaq
üçün qocanın əlində nə qədər məntiqi
əsas olsa da, xalq hüznü içində bunu etmək olmazdı.
Həm də olmazdı ona görə ki, qocanın öz
etirafınca “rəqiblərinin olmayacağını hiss edərək
daha çox pul qazanmaq istəmişdi”. Zərdüşt
qocaya haqq qazandırmaq üçün tutarlı detallar
işlədir. Amma yazıçının estetik idealı da
var axı. Və bu estetik ideal faciə üzərində
rahatlıq tapmaq əxlaqını qəbul etmir. Zərdüştün
estetik idealı hər yerin şəhid meyidləri ilə dolu
olduğu bir faciəli gecədə küçələri
dolaşan, “Allahın mələklərini vurmağa
çalışanların” gülləsindən yayınmaq
üçün cəsədlərin arasında gizlənən
qocanın qəflətən hündür binanın dam
örtüyündə gözünə görünən
“qırmızımtıl kölgə”, naməlum insan
obrazında gerçəkləşir. Qocanın gözünə
görünən bu “qırmızımtıl kölgə”
heç bir güllədən qorxmadan şəhəri seyr
edir və hər şeyi görür: kimin kim olduğunu, kimin
nə iş gördüyünü duyur. Ən qatı şəhər
oğrularının belə o gecə peşələrindən
əl çəkməsi anında qoca çiçəksatanın
öz dükanı haqqında düşünməsi də bu
qırmızımtıl kölgəyə agahdır. O
kölgə qəfil göründüyü kimi qəfil də
yox olur, amma çiçəksatan onu heç cür unuda bilmir.
Çünki o qırmızımtıl kölgə
bütün şəhər sakinlərinin proobrazıdır və
təsadüfi deyil ki, qocanın bağlamadığı
çiçək dükanına girən hər kəs elə
o qırmızımtıl kölgəyə oxşayır.
Çiçək dükanının sahibi bu dükanı
açmağının günahını bəslədiyi
çiçəklərin qanadlarını, budaqlarını
sındırmaqla yumaq istəyir. Onların gözəlliyini
korlayır, dibçəkləri dükanın dalda yerinə
yığır və bununla sanki təsəlli tapır. Amma nə
illah edirsə, dükan bir az da gözəl görünür.
Bu kədərli, hüznlü şəhər sakinləri
budağı qırılmış, qanadları
sallanmış çiçəkləri daha həvəslə
alırlar. Qocanın alveri qalxdıqca qəlbini də bir kədər
bürüyür: insanların kədərindən pul
qazandığına utanır. Amma təsəllisi bir də
ondadır ki, onun çiçəkləri insanları sakitləşdirir,
rahatlaşdırır. Bütün bunlar belədir: tərəddüdlər,
peşimançılıqlar, yenə də çiçəkləri
satmaqda davam etmək. Amma o qırmızımtıl kölgə
də unudulmur. Bu kölgə o şəhərin həqiqət
vicdanıdır, ədalətsizliyi görən
gözüdür. Hekayə azadlıq şəhidlərinə
dirilərin münasibətini ifadə edir. Azadlıq pafosundan
uzaq – sakit, adi bir çiçəksatanın bu barədə
görüşləri çox maraqlıdır. Nəhayət,
qırmızımtıl kölgə çiçəksatanın
xəcalət hisslərinə son qoyur: bu sakit, bütün dəbdəbəli
çiçək dükanlarından fərqli zirzəmi
dükanına gəlir və bıçağı qocanın
kürəyinə sancıb gedir. Bu ölümün
haçansa gerçəkləşəcəyinə əmin
olan çiçəksatan öz ölümündən
çox razıdır. “Bir sabah çiçək almağa gələn
bir çütlüyün məni dükanın içində,
yarpaqları, qolları, qönçələri qırıq
çiçəklərin arasında ölü
tapacaqlarına əmindim... Belə də oldu. Böyük bir
biçaq kürəyimdə, böyük kədər
dükanımda, böyük bir qan gölünün
içində. Ölümün başına
yığışaraq zirzəmidəki çiçəklərin
qan qarışmış ətrinə heyran olan insanları
sarsıdansa, cəsədimi üzüyuxarı çevirərkən
gözlərimdəki sevincin böyüklüyü oldu – sanki
kimsə mənə böyük bir yaxşılıq edib”.
Yazıçının estetik idealının təntnəsi
kimi səslənən bu gözlənilən “qətl”in cəsədin
üzündə yaratdığı sevinc günahların
yuyulma prosesinin baş verdiyinə işarədir. Bu
ölüm həm də qocaya ona görə lazımdır
ki, “azadlığı ancaq ölənlər bir saniyə də
unutmurlar. Yaşayanlarsa azadlığı unutduqları
üçün yaşaya bilirlər”.
“Sonuncu çiçək dükanı” sakit ruhda, iddiasız bir üslubda qələmə alınıb. Ancaq bu iddiasız üslub bədii sözün əbədi iddiası üzərində – oxucunu düşünməyə, kamilləşməyə çağırmaq iddiası üzərində qurulub. Hekayənin bütün ruhunda sözün bədii nümayişi var. Yenə də öncə söz gəldi prinsipi işə düşür və sözün təsir gücü oxucunu həyatı duymağa, həqiqətin bədii boyalarını hiss etməyə yönəldir.
Cahangir MƏMMƏDLİ
525-ci qəzet.- 2011.- 26 fevral.- S.16.