Müqəddəs halə

(“Kuba dəftəri” silsiləsindən)

Ramiz Rövşən açıq cəmiyyətlə qapalı cəmiyyət arasında maraqlı müqayisə aparıb: “Qapalı cəmiyyətlər konserv qutusu kimi insanı sıxır, orda boğulursan, amma çürümürsən, çünki hava yoxdu. Açıq cəmiyyətlərdə isə boğulmursan, orda min cür təsir olur, çürümə gedir”.

Bu fikri belə davam etdirərdim ki, qapalı cəmiyyətlərin “ağzı açılanda” – “hava dəyəndə” o vaxta qədər oranın qəhrəmanı olmuş bir çoxlarının heç də “salamat” olmadığı üzə çıxır. “Salamat olmayan qəhrəmanları” vaxtında zərərsizləşdirmək üçün Mərkəzi və Şərqi Avropanın bəzi postkommunist ölkələri “lüstrasiya” qanunları qəbul ediblər. Bu qanunların sayəsində arxivlər açılıb, cəmiyyətin qapalı dönəmində kimin gizlində nə işlə məşğul olmasına aydınlıq gətirilib, ali ranqlı kommunistlərin yüksək dövlət postları tutmasına qadağalar qoyulub və sairə.

Bir gün məlum olub ki, uzun illər xalqın inandığı, lider bilib arxasına düşdüyü bir siyasətçi, yaxud mənəviyyat mücəssəməsi sandığı din xadimi xüsusi xidmət orqanının hansısa bapbalaca əməkdaşının əlində oyuncaq imiş. Polşanın məşhur kilsə xadimlərinin uzun illər xüsusi xidmət orqanının agenti olması xəbəri polyak cəmiyyətində əsl şok effekti yaratmışdı. Belə misallar çoxdu. Düzdü, ağrılı prosesdi, amma müəyyən intellektual hazırlığı olan, tolerant vərdişlərə malik cəmiyyətlər “lüstrasiya” dövrünü az ağrıyla ötüşdürüb.

Keçid dövründə, “lüstrasiya” mərhələsindən keçməsək, bizdə də bənzər hadisələr az deyildi, “konserv” qəhrəmanları iş-işdən keçəndə, başımıza oyunlar gələndən sonra tanıdıq, çoxunu hələ də tanımırıq. Vaxtında arxivlər də açılsaydı, bəlkə sonrakı illərdə xalqın üzləşdiyi taleyüklü ağır hadisələr baş verməzdi, məsələn, Qarabağ itirilməzdi...

Son illərin çox bəyəndiyim filmlərindən olan “Başqaların həyatı” (The Lives of Others) Kuba ictimai fəalları arasında ən çox seviləndi. Almanlar 2006-cı ildə çəkiblər. Film Almaniya Demokratik Respublikası Dövlət Təhlükəsizlik Nazirliyi (Ştazi) əməkdaşının bir yazıçının evində quraşdırdığı dinləmə aparatı vasitəsilə insan həyatına müdaxiləsi fonunda qapalı cəmiyyətlərdə total nəzarətin, qorxunun insan mənəviyyatına təsirinə, şəxsi və ictimai faciələrə işıq tutur.

Özümlə bu filmin çoxlu nüsxələrini götürmüşdüm.

...Lopes Ramos “Pen klub”un rəhbərlərindəndi. Klubun 40 fəal üzvü var, burda müstəqil yazıçılar birləşib, təsisçilərindən birinə 26 illik həbs kəsiblər. Bu yaxınlarda onların əsərlərindən ibarət almanaxın son nömrəsi xaricdə nəşr olunub. Nəşrin adını dilimizə çevirəndə təxminən belə alınır: “Dəyişikliyin səsi”. Birini bizə verir, başqa kubalı dostlara bağışlamaq üçün götürürük. Ramos almanax üçün seçim edən komissiyanın sədridi.

Darısqal mənzil birotaqlıdı. Bura həm qonaq, yataq, kitabxanası olan iş otağıdı, həm də mətbəxdi. Səs-küylü Via Blanka küçəsinə baxan eyvan da mənzillə iç-içədi. Sovet “kommunalka”ları bunun yanında çoxulduzlu hotel kimidi.

Klub gənc yazıçılarla seminarlar, görüşlər keçirir. Əlbəttə, qapalı. Onların yazıları “samizdat” kimi “Kuba” adlı jurnalda nəşr ediləndən sonra polis 35 nəfəri həbs edibmiş. “Printer hökumətin ən əsas düşmənidi” deyən Ramosdan adamların kitaba marağını soruşuram. “Bizdə kitaba maraq çox böyükdü, Kubaya gətirilmə hər kitabı bəzən 10, 20 adam oxuyur”.

Onu dinləyə-dinləyə şkafdakı kitabları varaqlayıram. “Bunları nəinki 10, 20 adam, heç özü də oxumayıb, qatı da açılmayan kitab necə oxuna bilər?” fikirləşirəm.

Dilxorçuluğumu üzə vurmadım. Eləcə əsasən Meksikada, İspaniyada çap olunmuş nəfis kitabların tozunu şkafnın küncünə vurulmuş mıxdan asılan dəsmalla silir, qaytarıb yerinə qoyurdum. Bu kitabları alıb dünyanın üzünə bağlı ölkənin azadlıq mücahidlərinə göndərənlərin böyük bir tarixi missiyanın iştirakçısı olmaq səadətindən doğan sevinclərini təsəvvürümə gətirəndə əməlli-başlı qanım qaraldı. İmitasiya elə hər yerdə imitasiyadı, bizdə də, Kubada da...

Ordan çıxanda ağlımda bir fikir dolaşırdı: “Hər kəs yaşadığı mühitin məhsuludu. Faciə onda başlayır ki, absurd ideyalara qurban gedən cəmiyyətin üzvləri absurd bir ömür yaşadıqlarını fərq etmirlər”.

1959-cu il inqilabından başlayaraq yüz mindən çox kubalı həbsxana və islah-əmək düşərgələrinin dəhşətlərini yaşadı. 17 minədək adam güllələndi. İncəsənət adamları da repressiyanın ən sərt üzünü gördülər. 1961-ci ildən Fidel Kastro yaradıcı adamların cəmiyyətdə rolunu dəqiq müəyyənləşdirdi. Bu müəyyənlik özünü qısa bir şüarda tapdı: “İnqilab daxilində – hər şey, inqilab xaricində – heç nə!”

Səfər yoldaşım, moskvalı etnoqraf alim, dünyanın ən mağmun çeçeni (sakit adam olduğundan ona belə deyirdim) – dostum Leça isə gördükləri, eşitdiklərinə sakit tərzdə şərh verdi: “Guya bizdəki, sizdəki müxalifətçilər, QHT-çilər belə deyil?”

Maşınların tüstüsüylə havanın istisi qarışıb dözülməz boğanaq yaratmışdı. Sərin pivənin əsl vaxtıydı. Qabağımıza çıxan ilk kafeyə girdik. Sovet dövrünün “zakuşnik” deyilən tünd içki qoxulu yeməkxanasına oxşayırdı. Menyudakı tanımadığımız yeməklərdən adama birini seçdik. Özümüz ayrı-ayrı yemək seçdik ki, bəyənməyən bəyənəninkindən də yesin. Ofisiant qız hələ naşı olduğunu yerişi, davranışı, bir də baxışlarından bildirirdi. Ətrafdakılar bizə qəribə baxırdılar, nəzərlər xoşsifət olmasa da, aqressiv də deyil. Bu maraqlı baxışların səbəbini az sonra biləcəkdik.

Yeməklər yeyiləsi çıxdı. Soğanı bol olduğundan, əti də yaxşı qızardığından bəyənəsi oldum, yağın yad tamını birtəhər ötüşdürdüm. Leçanınkı da pis deyildi, qara lobyayla düyünün qarışığıydı.

Hesabı gətirəndə isə gözüm kəlləmə çıxdı. Belə bəlli olurdu ki, bir boşqab “Kamaro”, bir boşqab da Əndəluz əsilli “Moros kristianos” (“mavrlar və xristianlar” deməkdi) yeməyi, iki şüşə “Bucanero” pivəsi, bir stəkan Moxito kokteyli, canım sənə desin, salat, bir qab da dilimlənmiş manqo, ananas, banan, quava, portağal meyvələri 36 peso, yəni “bizim pulla” cəmi 1 dollar 50 sent edir. Belə ucuzluq heç fəhlə yeməkxanasında da olmur.

Çox çəkmədi, yeməkxananın müdiri özünü yetirdi, səhv olduğunu deyib, yeni qəbz verdi – 36 CUC.

Kubada 2 pul vahidi var: CUC (Cuban Convertable) deyilən konvertə olunan (turistlərin istifadə elədiyi) və konvertə olunmayan peso (yerli vətəndaşların işlətdiyi). CUC əsl kağız pul kimidi, əlində xışıldayır, peso isə elə bil it ağzından çıxıb. Aralarında nisbət iyirmi dördün birədi, yəni 1 CUC-a 24 peso ala bilərsən. 1 CUC 80 sentə dəyişdirilir. Hökumət bu yolla düşmən bildiyi ölkənin pulunu guya dəyərsiz hesab edir. Burda ən bərk gedən valyuta avrodu.

Göstərilən xidmət kimi başqa ödənişlər də yerlilər və xaricilər üçün ayrı-ayrı hesablanır. Kafedəkilərin bizə maraqla baxmalarının səbəbi indi aydın oldu. Sən demə, belə yerlərə turistlər nadir hallarda gəlirlər. Təzə ofisiant da səhv olaraq pulu peso ilə hesablayıbmış. Gözüaçıq müdir isə daha dəqiq hesablama apardı – 36 CUC, yəni 864 peso, və ya 45 dollar.

Bayaqkı dilxorçuluğa biri də beləcə əlavə olundu. Bu pula hotellərin birində əməlli-başlı nahar edərdik.

Ofisiant qız pərt olmuşdu, üzünə gülüb göz vurdum. Qırışığı açıldı, deyəsən, başa düşmüşdü ki, “vejinə də alma!” deyirəm. Mənim pərtliyimin qayğısına isə Leça qaldı: “nu, niçeqo!”.

Gün əyiləndə birmərtəbəli yaraşıqlı villanın zəngini basdıq. Qapını “Qvadelupa” seriyalının qəhrəmanına oxşayan mələk üzlü bir xanım açdı. Santa Kruz adını axıracan çəkməyə imkan verməyib bizi içəri dəvət elədi. Yaraşıqlı evin foyesində bir küncdə qoyulmuş divan və kreslolarda iltifatla yer göstərib yan otağa keçdi.

Beş dəqiqə sonra gələn Santa Kruz elə ilk andaca xoş təəssürat yaratdı. Altmışa yaxın yaşı olardı. Söhbətcil adamdı. Danışdıqlarından ciddi mütaliəli, mükəmməl təhsil almış hüquq müdafiəçisinə oxşayırdı. Əksər müxalifətçilər kimi o da vaxtilə Havana Universitetində marksist fəlsəfədən dərs deyib. Dünyada baş verənləri ciddi izləyir. Azərbaycanla bağlı elə suallar verirdi ki, sanki oradan təzəcə qayıdıb. Əslində isə xaricə ilk və son səfərini 1988-ci ildə edib. O vaxt BMT rəsmilərinin ciddi təpkisiylə ona ölkədən çıxmağa icazə verilibmiş. İndi əsas istəyi ölüm hökmünün ləğvinə nail olmaqdı. Ölkədə 50 adamın ölüm hökmünün icrasını gözlədiyini deyir.

...“Qvadelupa” əvvəl mizin üstündəki kağız-kuğuzları, kitabları yığışdırdı. Hərəyə bir fincan qəhvə gətirdi. Arxamızdakı pəncərənin jalüzünü endirdi, aralı qalmış bayır qapısını örtdü. Bunları elə incə etdi ki, elə bil otaqdakı o deyil, xəfif mehdi. Hər dəfə otağa girəndə fikrim dağılır, sonra tərcüməçidən dediyini təkrarlamasını xahiş edirdim. Onun bu evin xanımı, yaxud bu məşhur hüquq müdafiəçisinin köməkçisi olmasını ayırd edə bilmirdim. Bura həm ev, həm də iş yerini xatırlatdığından o, evin xanımı da, direktorun katibəsi də ola bilərdi. Amma bunun heç nəyə dəxli yoxuydu. Kim olur olsun, belə bir qadının nəfəs aldığı yer elə cənnətin bir guşəsidi...

Santa Kruz nə dedisə “Qvadelupa” Kubanın xəritəsi çəkilmiş iki plakat gətirdi. Divanın üstünə qoyub çıxdı. Plakatların birində “1958-ci il”, digərində “2004-cü il” yazılmışdı. Bunlar Kubada inqilabdan 1 il əvvəl və 46 il sonra mövcud olan həbsxanaların, islah-əmək düşərgələrinin müqayisəli xəritəsidi. Qara nöqtələr həbsxanaları, qırmızı nöqtələrsə düşərgələri göstərir. 1958-ci ildə 14 həbsxana varmış, indi sayı 200-dən çoxdu. “Kommunizmin Kubaya gətirdiyi “xoşbəxtliyi” bu xəritələrdən aydın görmək olar” deyir. İnsan hüquq pozuntularından faktla, əyani vasitələrlə, özünəməxsus şərhlə danışmağı, bəlağəti, inandırmaq bacarığı ilə bizim qadın hüquq müdafiəçilərimizi xatırladır, xüsusilə Novella Cəfərovanı.

Söhbətin bu yerində otağa bir kişi girdi. Kirpikləri, qaşı, saçı tökülmüş adamın adını eşidən kimi tanıdım. Bu, neçə-neçə beynəlxalq təşkilatın mükafat verdiyi, amma bu mükafatları almağa getməyə hökumət icazəsi olmayan məşhur vicdan məhbusu, 11 ildən artıq həbsxana ömrü yaşamış dissident, dəfələrlə uzun müddətə aclıq elan edən və aclığı özü dayandırmayan müstəqil jurnalist Orlando (bu yazılardakı adlar onların təhlükəsizliyi üçün dəyişdirilib) idi. Əksər Kuba ziyalısı kimi o da SSRİ-də təhsil alıb. 2010-cu ilin oktyabrında Avropa Parlamenti ona Saxarov mükafatı verib. Təqdimat törənində yenə yox idi, mükafat isə səhnədəki kətilin üstünə qoyulmuş fotosunun qabağındaydı, yanında da bir dəstə gül.

Əlini sıxanda ətim ürpəşdi, sanki əlində sümük yox idi. Santa Kruz danışırdı ki, uzun müddətli aclıq, həbsxana işgəncəsi onun bədənində hormonal dəyişikliyə səbəb olub. Halsız olduğu danışığından, yerişindən də bilinirdi. Həbsxanadan təzəcə çıxıb (indi yenə həbsxanadadı). İnternetə sərbəst çıxış tələbiylə 200 gün aclıq edibmiş. Hökumət ona limitsiz internet sərbəstliyi verib aclığı dayandırmasını istəyirmiş, hamıya bu azadlığın tanınmasını tələb edərək razılaşmayıb.

Beynəlxalq təşkilatların diqqətində olduğundan hökumət onu ciddi nəzarət altında saxlayırmış. Hər ölüm anında, son nəfəsdə məcburi qidalanmaya keçiblər. Damarlarına qidalı maddələr yeridiblər. Onun solğun bənizinə, çuxura düşən gözlərinə baxanda nədənsə bizim üç-beş günlüyə aclıq edənlərimiz yadıma düşdü.

...“Qvadelupa” içəri girib bayaqdan ora-bura qaçan “itə oxşamaz” balaca iti o biri otağa apardı. Ağlıma gəldi ki, o, Santa Kruzun qızı da ola bilər, nə bilim, bəlkə də...

Onunla söhbət çox təsirliydi. Qırıq-qırıq, təngnəfəs danışan Orlandonun bizim gördüyümüz gücsüz vücudunun içində nə qədər iradəli bir şəxsiyyətin yerləşdiyinin fərqindəydik. Dediklərinin doğruluğuna, elədiklərinin ədalətliyinə daxili inamı, son nəfəsində, axırıncı qüvvəsində belə dönməzliyi onu hər cür ehtirama layiq edir.

“Bu inadınız nədən qaynaqlanır” sualıma maraqlı cavab verdi. “Havasızlıqda, yaxud suda boğulan adam yaşamaq üçün niyə çabalayır, inad edir? Bu da elə inaddı. Hökumət terrorla cəmiyyəti iflic edən qorxuya nail olub. İnsanlar hər şeydən, bir-birindən belə qorxur. Yoxsulluq, səfalət, qorxu apatiya, gələcəyə ümidsizlik yaradıb. Gənclik heç nəyi dəyişmək, risk etmək istəmir, onun bir amalı var: çıxıb başqa dünyaya getmək, başqa həyat yaşamaq. Elə ilk imkandaca əhalinin 4-5 milyonu ölkəni tərk etməyə hazırdı. Xalqımı belə görmək mənə ağır gəlir, çox ağır”.

Sözünün gerisini gətirə bilməyəndə Santa Kruz davam etdi: “Kuba xalqı ədalət yanğısı içindədi. Hakimiyyət 100 minədək insanı həbsə salıb, öldürüb, həyatını alt-üst edib. Onların ailələri bunu unutmayıb. Fidelin ölümü rejimin simvolunun məhv olması demək olacaq. Bundan sonra adamlar ədalət tələb edəcək”.

O danışırdı, gözümsə Orlandodaydı. Sifəti sanki çarmıxa çəkilmiş İsanın üzüydü – bəşəriyyəti xilas edən əzab! İsa əzabı! Çöhrəsi müqəddəs cizgilərlə işarələnmişdi, ilahi halə də yerindəydi – başın üstündə.

Gözümü qaldırıb haləyə bənzətdiyimə baxdım – “Qvadelupa” divanın arxasında başının üstündə durub, əlləriylə onun çiyinlərindən tutmuşdu...

O evdən çıxanda buxur tüstüsü kimi yüngül idim, elə bil İsanı Məryəmin qucağında görüb gəlirdim. Bəlkə də bu daxili yüngüllükdən idi ki, yumrusifət, eynəkli birinin arxamıza düşməsi məni narahat eləmirdi. “Konserv qutusu” kimi bağlı ölkədə adamı güdmək adi işdi.

Yarım saatlıq “qaçdı-tutdu”dan sonra onu azdıra bildik.

Azdıra bildikmi?

Vahid QAZİ

525-ci qəzet.- 2011.- 2 iyul.- S.11.