Ən qədim adətlərimizdən biri – “Dərviş toyu”

ADI EYNİ, “DADI BAŞQA”, AVROPALAŞDIRILAN ƏNƏNƏMİZ

Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin və mədəniyyətinin təbliği Bu yaxınlarda “dərviş toyu” adlanan bir toy mərasiminə dəvətli idim. Çoxdandan bəri “dərviş toyları” haqqında eşitdiklərimi gözlərimlə görməyim bu mərasim barədə təəssüratlarımı bir daha təzələdi. Sözügedən toyda diqqətimi çəkən məqamlar mövzu ilə bağlı yazı qələmə almağıma səbəb oldu. Nəzərləri cəlb edən və bir-birinə ziddiyyət təşkil edən iki əsas məqam bunlar idi: belə bir İslami mərasim təşkil etdiyi üçün toy sahibinin öyünməsi, bunun qarşısında isə dinimizin heç cür qəbul etmədiyi israfçılıq. Bəs biz buna necə İslami mərasim deyək? Əgər belə bir toy təşkil ediriksə, onun keçmişdən bəri mövcud olan sütunlarına zərbə vurmamalı və ənənələrimizə, İslami dəyərlərə uyğun mərasim keçirməliyik. Milli adət-ənənələrimizdən biri olan “dərviş toyları”nın İslam tarixindən az olmayan yaşı var. Və insanların buna qayıdışı hardasa müsbət qiymətləndirilməlidir. Lakin bir çox ənənələrimiz kimi, dərviş toylarına da kifayət qədər əlavələr edilib. Başqa sözlə, digər adət-ənənələrimiz kimi, bu vərdişimizin də Avropalaşdırılması hiss olunmağa başlayıb. Sözügedən toyları dərindən analiz edən zaman insanı düşündürən məqamların heç də az olmadığı ortaya çıxır. Bu haqda bir qədər sonra.

Hazırda ara-sıra keçirilən “dərviş toyları” İslami əxlaqi-etik dəyərlərə qayıdış nöqteyi-nəzərindən bir çoxları tərəfindən müsbət dəyərləndirilir. Bu toyların digər toylardan bəzi üstün cəhətləri də kifayət qədərdir. İnsanı narahat edən səs-küyə, şit musiqiyə, bayağı sözləri olan mahnılara, eləcə də yabançı rəqslərə “dərviş toyları”nda bir o qədər də rast gəlinmir. “Dərviş toyları”nın digər toylardan yeganə böyük fərqi burada qadınların iştirak etməməsi və ritmik oyun havalarının çalınmamasıdır. Açıq-saçıq geyinmiş qadınların toyda naməhrəmlərin içərisində iştirak etməməsi, onların yenə də naməhrəm kişilərin qarşısında oynamaması, erotik, oriental rəqs səhnələrinin olmaması öz-özlüyündə alqışlanmalı, təqdirəlayiq, əxlaqi cəhətdən düzgün bir hal olması da bu toyun üstünlüklərindəndir. Yəni sözügedən mərasimlərin sadalanan bu məqamları İslam etikasına, şəriətin qanunlarına uyğundur. Amma bu toyların bəzi cəhətləri insanı düşündürməyə vadar edir. Bəzən insana elə gəlir ki, bu toylar digər toylardan o qədər də fərqlənmir. Çalğı alətləri, ifa edilən musiqi eynidir. Başqa toylarda çalınan həmin musiqi sədaları altında, həmin avazla Peyğəmbəri (s.ə.v.), məsum imamları, digər müqəddəsləri mədh edən şeirlər oxunur. Maraqlı məqam isə bu mətnlərin bir çoxunun başqa toylarda da xanəndələr tərəfindən oxunmasıdır. Musiqi qrupunun üzvləri uzun-uzadı mədhiyyə oxuyur və hər bir mahnının sonunda yeməklə məşğul olan insanlardan “salavat” deməyi, həm də bunu uca səslə söyləməyi tələb edirlər. Lakin bu toyların adının islami toy qoyulmasına baxmayaraq, burada şəriət qanunlarına İslama zidd bir çox hallar mövcuddur. Əgər “Dərviş toyları” Allah rzası üçün edilirsə, o zaman hansı səbəbdən toyun gedişində böyük yaradanın digər əməllərinə riayət edilmir?

Məsələn, “Allah rzası” (bir çoxları bunu gözdən pərdə asmaq məqsədilə təşkil edir) üçün olan toyun gedişi zamanı şam namazı ilə yanaşı xüftən namazının da vaxtı keçir, amma musiqiçilər çalmağa, iştirakçılar isə yeməyə davam edir. Və bu zaman namazlar bilərəkdən qəzaya verilir. Bu zaman bir çoxlarının gücünün, qüdrətinin, əzəmətinin, rəhmətinin, eyni zamanda qəzəbinin böyüklüyünü dərk etmədiyi Uca Yaradanın əmrinə əhəmiyyət verilmir. Başqa sözlə, bu əmr bir növ yüngül tutulur. Axı namazın vaxtı çatan kimi hər bir mükəlləf olan adam imkan və şərait varsa, əlində təxirə salınması mümkün olmayan bir iş yoxdursa, dərhal namaza durmalıdır. Əgər “Dərviş toyları” deyilən bu mərasimlər dinimizin qaydalarına əməl olunan toylardırsa, o zaman bu toyların keçirildiyi məkanlarda namaz üçün şərait olmalı və namazın vaxtı yetişən zaman musiqiyə fasilə verilməli, insanlar isə ibadətlə məşğul olmalıdırlar. Əgər dini, islami toy hesab etdiyimiz bu toylarda Böyük Allahın yerinə yetirilməsi vacib olan açıq, çox açıq əmrini, müqəddəs Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) göstərişlərini qulaq ardına vurub toyun gedişində yerinə yetirdiyimiz digər əməllərlə öyünürüksə bu, riyakarlıqdır. Deməli günah edirik. Bir-birilə sıx bağlı olan bu əməllər eyni zamanda bir-birini tamamlayan bir kompleksdir. Bu məsələlər hamısı bir yerdə bir orqanizmdir. Və bu məsələlər hamısı bir arada olsa daha məqsədəuyğun olar. Musiqiyə gəlincə isə öz-özlüyündə hər cür musiqi deyil, ləhvü-ləəb yardan, insanı ekstaz vəziyyətinə gətirən musiqi haramdır. Məhz dərviş məclislərində çalınan və oxunan musiqilərdə bəzi ekstaz halına gətirən məqamlar var. Allahı vəsf edən, peyğəmbərləri (s.ə.v.) müqəddəs imamları mədh edən mətnləri hər cür musiqi altında oxumaq özü də bidətdən başqa bir şey deyil. Əgər ilahi sözlər səsləndirilirsə, bunun üçün hər kəs öz zövqünə uyğun musiqi seçə bilməz. Burada hər bir incəliklər nəzərə alınmalıdır. Bir halda ki, “dərviş toyu”nu özünü İslam təəssübkeşi hesab edən şəxslər edirlərsə, bu zaman onların digər dini tövsiyələrə əməl etmələri də vacibdir. Maraqlı məqam ondadır ki, toy sahibi bir yanda “dərviş toyu” etməklə öyünür, yəni özünü Allah-Təalanın xoşuna gələn əməlləri yerinə yetirən şəxs kimi göstərir, digər tərəfdən isə Ulu Yaradanın sevmədiyi başqa əməllərə, habelə israfçılıq edir. Ən azından bu şəxslər “dərviş toyları”nda dinimiz tərəfindən qəbul edilməyən israfçılığa da yer verməməlidirlər. Bir yanda Allahın qanunlarına əməl olunursa, digər tərəfdə niyə israfçılığa yol verilir? Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin Fətvalar şöbəsinin müdiri fəlsəfə elmləri doktoru qazi, hacı Mirəziz Seyidzadə “dərviş toyları”nın hələ İslamın yarandığı gündən bəri mövcud olduğunu bildirib. Onun sözlərinə görə, o zamankı dərviş toylarında insanların qəzəllər, qəsidələr, müəyyən İslami mahnılar oxumaqla mərasimi həyata keçiriblər. M.Seyidzadə sonradan bu toyların adının “dərviş toyu” qoyulduğunu qeyd edib: “Dərviş sözü lüğəti mənada qapı-qapı gəzib, müəyyən məsələləri çatdırmaq deməkdir. Bir mənada dərvişlər irfani şeirlər oxuyurlar. Məhz dərvişlər xalq arasında belə tanınıblar. Yəni dərviş indi bəzilərinin başa düşdüyü kimi qapı-qapı gəzib dilənən mənasında deyil. İslamın yarandığı ilk illərdə dərvişlər dinimizin bu yolla, yəni irfanı mahnılar, ilahi qəsidələr, qəzəllər oxumaqla təbliğatını aparıblar. Bəzi din adamları ki, musiqi toyunu xoşlamırlar onlar öz toylarının məhz bu yolla təşkil edirlər. Bu da İslam baxımından məqbul sayılır. Yəni dərviş toyunun bir ziyanı yoxdur. Bəlkə də bu müasir toylarla müqayisə də daha da xeyirlidir. Fikrimcə, ortada atılıb-düşməkdən, kənar adətləri yerinə yetirməkdənsə, belə toyların təşkili daha məqsədəuyğundur”. M.Seyidzadənin dediyinə görə, dərviş toylarında ifa edilən musiqi haram deyil. O, dərviş toylarında deyil, digər toylarda ifa edilən musiqilərin haram olduğunu söyləyib: “İslamda haram olan musiqi insanı coşduran musiqidir. Hətta elə musiqilər o qədər coşdurucu təsir bağışlayır ki, o birbaşa insanın ağlına təsir edir. Məhz belə musiqilər haramdır. Yəni bu musiqi altında imamların, digər müqəddəs şəxslərin mədhi pis hal deyil. Dərviş toylarında ifa edilən musiqinin bir ziyanı yoxdur”. Şərqşünas, dini ekspert Seyid Camal Əzimbəyli hələ əsrlər boyu dərviş toylarının mövcud olduğunu qeyd edib. Onun sözlərinə görə, tarix boyu imanlı şəxslər özlərinin və yaxınlarının toylarını məhz bu üsulla təşkil ediblər. “Dərviş toyları”nın hələ dinimizdən öncə mövcud olduğunu diqqətə çatdıran C.Əzimbəyli sonradan bu adətin İslamın özününküləşdirmə modelinə çevrildiyini qeyd edib: “Bunun da başlıca səbəbi dərviş toylarında Allah-Təalanın haram buyurduğu naz-nemətlərin verilməməsidir. Lakin Azərbaycanda indi keçirilən dərviş toyları ilə əsrin əvvələrindəki “dərviş toyları” arasında çox böyük fərqlər var. Hətta bu toyların arasında qırılmış tellər mövcuddur. Düzdür, “dərviş toyları”nda müəyyən mənada İslam heysiyyatı üstünlük təşkil edir və bu mərasimlər dini kimliyin, dini prinsiplərin qorunmasına xidmət göstərir. Bu toylarda İslami qaydalara zidd təhlükəli bir məqam yoxdur. Amma əsrin əvvəllərinə qədər qorunub-saxlanan ənənələr artıq unudulub və dərviş toylarını yeni əlavələr olunub. Tarix boyu “dərviş toyları” irfana bağlanan məclislər olub. O zamankı “dərviş toyları” insanların daxilən saflaşmasına, dini baxımdan zənginləşməsinə səbəb olurdu. Hazırda isə dərviş toylarında müqəddəs ad sahiblərinin, imamların və digər müqəddəsləşdirilmiş şəxslərin mədhiyyəsi ilə toyun da problemi ilə qarşılaşırıq. Bəzən bu dəyərlər şəxslərin öyülməsinə və pul yığılmasına xidmət göstərən hala çevrilir. Bu hallar insanı üzən amillərdir. “Dərviş toyları”nı edən insanların yüz faizi özlərini İslam təəssübkeşi kimi tanıdan şəxslərdir. Əgər bunun bir mübarək tərəfi varsa və Cənab Haqqın hökumlərinə uyğundursa, digər tərəfdən isə bu mərasimlərdə həddini aşan halların mövcudluğu bəyənilən deyil. “Dərviş toyları”nda bir çox hallarda xoşagəlməz hallar baş verir. Bu toylarda ayrı-ayır fərdlərin şəninə həddindən artıq təriflərin söylənməsi heç də qənaətbəxş amil deyil. Bəzən adama elə gəlir ki, dərviş toyları ilə digər toyları bir-birindən ayıran yeganə fərq bu toylarda spirtli içkinin olmamasıdır. Bu məclislərin tarixə nəzər salınaraq, o səpgidə, mənəviyyatımıza uyğun olaraq keçirilməsi daha yaxşı olar”. Ekspertin fikrincə, dərviş toylarında mənəvi dəyərlərin qorunmasına xüsusi diqqət yetirilməlidir.

C.Əzimbəyli bu məclislərdə İslami dəyərlərin ən xırda incəliklərinin belə qorunmasına önəm verilməsinin zəruri olduğunu qeyd edib: “Əsrin əvvəllərindəki “dərviş toyları” ilə indiki “dərviş toyları”nı eyniləşdirmək düzgün olmazdı. Amma mənəvi irsimizin qorunması baxımından bu toyların ziyanlı tərəfini deyil, xeyirli məqamlarını önə çəkmək təqdirəlayiqdir. İslamın təməl prinsipləri bundan ibarətdir ki, yaradılmışları əbədi səadətə qovuşdursun. Dinimizin digər prinsiplərindən biri də insanlı pis əməllərdən çəkindirmək, onlara düzgün yol göstərməkdir. Bir çoxları gözdən pərdə asmaq məqsədilə “dərviş toyları” təşkil edir. Amma bu hal heç cür qəbuledilən deyil. Çünki insan daxilən Allaha, dininə bağlı olmalıdır. Yəni gözdən pərdə asmaq məqsədilə üzdə xoş görünən addımların, gizlində isə bidət əməllərin həyata keçirilməsi heç cür qəbuledilən hal deyil. Bu, küfr olmaqla bərabər, Allah-Təala tərəfindən də qəbul edilmir. Həqiqətən də, dini toyların keçirilməsi ənənələrimizdən biri olmaqla yanaşı, bu həm də bir könül işidir. Müsəlman olan hər bir şəxs ən azından İslami dəyərlərə böyük önəm verməlidir. Biz xurafatdan, mövhumatdan qaçaraq İslamı elmi təfəkkürlə anlasaq daha gözəl olar”.

Aqil LƏTİFOV

525-ci qəzet.- 2011.- 15 iyul.- S.2.