Azərbaycanın
hərb və qəhrəmanlıq tarixində III Kalbalı xan Naxçıvanski imzası
Azərbaycanın
məşhur sərkərdəsi və qədim Kəngərli
tayfasının beşinci general-mayoru III Kalbalı xan Cəfərqulu
xan oğlu Naxçıvanskinin çox maraqlı həyat
yolu var. O, 20 oktyabr 1891-ci ildə Naxçıvan şəhərində
anadan olub. 19 oktyabr 1909-cu ildə 18 yaşlı Kalbalı xan
kadet korpusunu bitirib və Qafqaz hərbi məktəbinin
Nikolayevski eskadronuna sıravi yunker kimi təhsilini davam etdirmək
üçün qəbul edilib. 6 avqust 1911-ci ildə Əlahəzrətin saray qvardiyasında kornet
rütbəsində hərbi xidmətə göndərilib.
Qeyd edək ki, o, Qafqaz hərbi məktəbinin
Nikolayevski eskadronunda da tam kurs (iki illik) keçmiş və
onun təhsili 1-ci dərəcəyə layiq
görülüb. Sonralar o, ulan polkunun tərkibində
Varşavaya göndərilib. Varşavaya gələn kimi
beşinci eskadronun kiçik zabiti rütbəsində polkda hərbi
xidmətdə olub. Birinci Dünya müharibəsi
başlayanda III Kalbalı xanı da müharibəyə
göndərirlər. Bu zaman o, 23 yaşında idi. Ondan 3
yaş kiçik olan qardaşı III Ehsan xan da müharibədə
vuruşurdu. Yeri gəlmişkən, I Dünya müharibəsində
III Kalbalı xanın yaşı 20-ni ötməyən digər
qohumları da iştirak edirdi. Müharibəyə aid sənədlərdə
onların da hünər və şücaətlərindən
ürəkdolusu söhbət açılır. Kalbalı xan
30 iyul 1915-ci ildə poruçik, 5 avqust 1916-cı ildə isə
ştabs-rotmistr hərbi rütbələrini alıb.
Müharibədə çox hünərlər göstərən
Kalbalı xan bir neçə ordenlə təltif edilib.
Üçüncü dərəcəli Müqəddəs
Stanislav ordeni qılıncla və bantla birlikdə (1914-cü
ildə), həmin ordenin 2-ci dərəcəlisini
qılıncla birgə (1915-ci ildə), üzərində
“İgidliyə görə” yazılmış 4-cü dərəcəli
Müqəddəs Anna ordeni (1914-cü ildə), 1915-ci ildə
həmin ordenin 3-cü dərəcəlisini (qılıncla və
bantla) alıb. Avstriya qoşunlarına qarşı cəsurluqda
döyüşən Kalbalı xan 2 may 1915-ci ildə
Qızıl Georgi Silahının sahibi, hərbi dillə desək,
kavaleri olub. Sənədlərdə onun bu müharibədə
yaralandığı haqda da məlumat var.
1917-ci ildə Rusiya imperiyasında
baş verən hadisələr Qafqazdan olan
döyüşçüləri öz doğma ocaqlarına
qayıtmağa məcbur edir. Çünki qafqazlı
döyüşçülər Müvəqqəti Hökumətə
inanmır və onun uğrunda döyüşmək istəmirdilər.
Kalbalı xan və qardaşı Ehsan xan, eyni nəsildən,
həm də bibisi oğlu Murad xan, dayısı Kərim xan
İrəvanski, əmisi oğlu İskəndər xan və
Naxçıvanskilərin oğulluğa götürdükləri
Məhəmməd xan Təkinski Naxçıvana
qayıdırlar. 1918-ci ilin əvvəlindən Şərqi
Anadoluda və cənubi, həm də qərbi Qafqazda erməni
daşnakları qanlı cinayətlərə
başlayırlar. Tarixə nəzər salaq. Erməni
daşnaklarının Naxçıvana və Şərur-Dərələyəz
qəzasına qanlı hücumları
başlamışdı. Rusların və ingilislərin gizlicə
möhkəm silahlandırdıqları erməni quldur dəstələri
400-dən çox müsəlman kəndini qılıncdan
keçirib yandırmışdılar.
Belə bir vəziyyəti görən
Naxçıvanın başbilənləri çar ordusunda
bir vaxtlar Kabardin polkunun məşhur
döyüşçüsü olan rotmistr Kərim xan
Abbasqulu xan oğlu İrəvanskini seçilmiş bir heyətlə
türk paşası Mehmet Vahibin yanına göndərdilər.
Naxçıvandan göndərilən xüsusi nümayəndə
xahiş etdi ki, Naxçıvana qoşun yeritsinlər. 1918-ci
ildə iyun ayının əvvəlində 9-cu və 11-ci
türk diviziyaları İrəvan
yaxınlığındakı Uluxanlıdan Naxçıvana
tərəf hərəkət etdilər. Arxiv sənədlərinə
əsasən 1918-ci il iyunun 4-də türk qoşunları
Naxçıvana kömək üçün daxil oldu.
Türk qoşunları və Naxçıvanın
könüllü qoşunları birlikdə azğın
düşmənə qarşı qəhrəmanlıqla
döyüşdülər və quldur daşnak dəstələrini
qəzadan qovdular. 1918-ci il noyabrın sonunda
naxçıvanlılar Qafqazda altıncı müstəqil
respublika olan Müvəqqəti Müstəqil Araz
Respublikasını yaratdılar. Çünki bu
respublikanın əsas məqsədi erməniləri məğlub
etmək və Naxçıvanı Azərbaycanla birləşdirmək
idi. Burada heç də məqsədimiz Araz Türk
Respublikasının yaranması və fəaliyyəti
haqqında danışmaq deyildir. Bu, çox dərindən,
özü də həssaslıqla incələnməyə
ehtiyacı olan bir tədqiqat mövzusudur.
Amma III Kalbalı xanın 1918-1920-ci
illərdə Naxçıvandakı fəaliyyəti elə
Araz-Türk Demokratik Respublikasının fəaliyyəti ilə
sıx bağlı olduğundan bəzi mətləblərə
toxunmağı vacib bilirik. Ona görə ki, yazılan bəzi
monoqrafiyalarda III Kalbalı xanın fəaliyyətinə “mənfi
don” geyindirilir. Qeyri-hərbçilər qəhrəman səviyyəsinə
qaldırılır, Rusiya ordusunda döyüş manevrləri
ilə hamını heyran edən Naxçıvanskilər isə
İranın tərəfdarları kimi təqdim edilir. Bəs,
həqiqətdə bu belədirmi? Gəlin o illərin arxiv sənədlərindən
bəzilərinə nəzər yetirək. Onda hər şey
aydınlaşar. Bəzi elmi nəşrlərdə türklərin
əleyhdarı kimi göstərilən Cəfərqulu
xanın arxiv sənədlərindəki məlumatı onu istəməyənlərin
böhtanını təkzib edir. O yazır: “Türklər
getdilər, yenə bizdə müsəlman kənd və qəsəbələrinin
məhv edilməsi, heç bir günahı olmayan müsəlman
qadın və uşaqlarının döyülməsi və
öldürülməsinin qanlı səhnələri təkrar
olunmağa başladı. Yenə də İrəvan
quberniyasında ermənilər tərəfindən qəddar
ölümə məhkum edilmiş on minlərlə müsəlmanın
ürək parçalayan qışqırıq və nalələri
göyə yüksəldi”. Bir tərəfdən həmin
dövrü tədqiq edən bəzi tədqiqatçılar
Naxçıvanskilərin qəhrəmanlığından
arxiv sənədlərinin dili ilə fəxrlə söhbət
açır, digər tərəfdən isə təkzib edirlər.
Əmir bəy hökumətinin süqutunda onları
günahkar bilirlər. Əslində belə deyil. Sadəcə,
Naxçıvanskilər mükəmməl hərbi təhsil
görmüşdülər. Dünya
müharibəsində, hərbi yürüşlərdə vuruşmuşdular. Hərbi taktikanı və
strategiyanı əla bilirdilər. Naxçıvanın
daşnaklardan müdafiə olunmasında o hərbiçilərə çox
böyük ehtiyac
vardı. Ona görə də istər-istəməz
respublika silahlı dəstələrinin komandiri III Kalbalı xan təyin
edildi. 7 yaşından ciddi
hərbi məktəblərdə təhsil alan,
I Dünya müharibəsində gənc
ikən çox yüksək hərbi
mükafatların sahibi olan
III Kalbalı xan hər yerdə, o cümlədən döyüşlərdə
olduqca qətiyyətli idi.
Onun ötkəm, dəmir iradəli
olması isə bəzilərinə “kobudluq”
kimi görünürdü.
Amma nəinki Naxçıvanskilər,
onların çox ulu əcdadları olan Kəngərli xanları
Naxçıvanın müstəqilliyi üçün
özlərini belə qurban verməyi ar bilməmişdilər.
Bu haqda artıq xeyli sənədlər əlimizdədir.
Daşnak erməni quldurları ilə qəhrəmancasına
vuruşan könüllü naxçıvanlı
döyüşçülərin önündə podpolkovnik
Kalbalı xan gedirdi. Onun qorxmazlığı və cəsurluğu,
düzlüyü, vətən təəssübü
hamını Naxçıvanı müdafiəyə səsləyirdi.
Arxiv sənədlərində Kalbalı xanın təşkil
etdiyi hərbi dəstələrin sayı da göstərilib.
1919-cu ildə ADR-in hərbi naziri qəhrəman hərbiçini
döyüş hünərinə görə polkovnik hərbi
rütbəsi ilə təltif edir. Aşıqlar onun hünərini
vəsf edən qoşmaları son illərə qədər
oxuyurdular. Erməni daşnakları ilə döyüşlərdə
üç yara alan Kalbalı xanın Əlixan məhəlləsindən
yuxarıda onlara necə divan tutduğundan bizim tarix müəllimimiz
Fərzəliyev ürəkdolusu danışardı.
Yaralarından qan axsa da, Naxçıvan torpağı
uğrunda döyüşən Kalbalı xanı xalq ürəkdən
sevirdi, ona xilaskarı kimi baxırdı. Kalbalı xan isə təpədən-dırnağa
əsl döyüşçü idi. Onu
maraqlandırmırdı ki, salnaməçilər gizlində
gələcək üçün nə yazıb qoyurlar. Onun
üçün təslimolunmaz, məğlubedilməz
Naxçıvan diyarı var idi. Elə bu amalla da axıradək
qəhrəmancasına döyüşdü. Ermənilərin
bütün məkrlərinə döyüşlə cavab verən
Kalbalı xanın haqqında arxiv sənədlərində
“Xalqın sevimlisi Kalbalı xan” yazılıb. Türk hərbi
dəstələri Naxçıvana gəldikdən sonra
Kalbalı xanın qəhrəmanlığı və vətənpərvərliyi
onları da valeh etdi. Türkiyə III Kalbalı xanı
özünün ən yüksək ordeni “Məcidiyyə” ilə
təltif etdi. ADR hərbi nazirliyi isə daşnaklarla
döyüşlərdə göstərdiyi igidliyə görə
ona general-mayor rütbəsi verdi. Kalbalı xanın Şərur,
Ordubad döyüşləri hər zaman adamda qürur
doğurur. III Kalbalı xan üçün Naxçıvan hər
şeydən, hətta əziz qohumlardan belə müqəddəs
idi. Qaldı bəzi müəlliflərin onun Kalba Muxtarla, Cəmillinski
və Xəlil bəy (Xəlil bəy naxçıvanlı Məhəmmədəli
xan Naxçıvanskinin (Nəzərəli xanın varislərindəndir)
qızı ilə evlənmişdi. İndi Türkiyədə
varisləri yaşayır) ilə sözlərinin düz gəlməməsini
ayrı mənada qiymətləndirmələri ağlabatan
deyil. Çünki Makı xanlığında yaşayan
qohumları qədim türk tayfası Bayatlar idi. Və hələ
ulu əcdadları I Kalbalı xanın vaxtında Makı
xanlığı onların ən yaxın hərbi müttəfiqi
və çoxşaxəli qohumluqları olan bir xanlıq idi.
Elə Azərbaycan tarixində adları fəxrlə çəkilən
diplomat Makınskilər də onların yaxın
qohumlarıdır. I Kalbalı xanın qızı Gülşənbəyim
Makı sərdarının nənəsidir. Belə misallardan
çox gətirmək olar. Bu səbəbdən Cəfərqulu
xanın tez-tez Makıya getməsi heç də onun
Naxçıvanı o tərəfə birləşdirməsi
demək fikri qətiyyən qəbul ediləsi deyil.
Çünki o da babaları kimi Naxçıvanı
çiçəklənən, gözəl bir diyar kimi
görmək arzusu ilə yaşayırdı. Edilən
bütün manevrlər Naxçıvanı daşnaklara verməmək
məqsədini güdürdü. Azərbaycandan təcrid edilən,
üç tərəfdən daşnaklarla mühasirə
olunan Naxçıvanı müdafiə etmək
üçün döyüş silahı Makıdan
alınırdı. Əvəzində isə
sement və ağ neft verilirdi. III
Kalbalı xanın nə varlanmaq həvəsi,
nə də satılacaq sementə ehtiyacı vardı. Çünki o, döyüşçü idi.
Sadəcə onun hünərinin
həsədini çəkənlər ADR rəhbərliyinə
belə raportlar ünvanlayırdılar. Əgər
onlar haqqında yazılan məlumatlar “doğrudursa”, onda həmin
illərin cəsur insanlarından biri olan Əli Səbri Qasımov niyə
Naxçıvanskilər haqqında bunları demirdi,
yazmırdı? Əksinə, onlara
kömək edirdi ki,
bolşeviklər nahaqdan
Naxçıvanskilərin sağ
qalanlarını məhv etməsinlər. O, öz
yazdığı gündəlikdə Kəngərli hərbiçilərini–Naxçıvanskiləri
yüksək qiymətləndirib. Elə Ə.Qarayev
Əli Səbriyə görə axıradək
Naxçıvanskilərə kömək edirdi.
General-mayor
Kalbalı xan Naxçıvanskinin qardaşı, Kəngərlilərin
IV generalı cəmşid Naxçıvanskinin həyatı və
hərbi fəaliyyəti tariximiz üçün çox qiymətlidir.
Onun haqqında ən irihəcmli monoqrafiyanı rus
qafqazşünası Rudolf İvanov yazmışdır.
1920-ci ilin iyulunda III Kalbalı xan Naxçıvana gələn
bolşeviklərə xidmət etmək istəmədi və
çıxıb İrana mühacirətə getdi. O vaxtlar
İranda onun ulu nənəsinin qohumları–Qacarlar hakimiyyətdə
olduqlarından onlara maneə yaradılmırdı. Lakin 1925-ci
ildən sonra hakimiyyəti ələ keçirən Pəhləvilər
bu qəhrəman sərkərdəyə və onun
qardaşına qənim kəsildilər. Bəzi sənədlərdə
III Kalbalı xanın 1931, bəzilərində isə
1934-cü ildə Rza şahın tapşırığı
ilə öldürüldüyü haqqında məlumat var. Əkbər
xan Naxçıvanskinin 68 səhifəlik istintaq işində
olan məlumat 1934-cü ilə aiddir və bizcə, bu tarix
dürüstdür. Rusiyanın hərbiçi şərqşünası
Smirnov yazır ki, III Kalbalı xanın ulu babası kimi əvvəlcə
gözlərini çıxarıb, sonra öldürüblər.
Bununla ürəyi soyumayan Rza şah Cəfərqulu xanın
oğlu Davud xanı da məhv etdirdi. Hətta,
Naxçıvanskilərə çox rəğbət
göstərən və qohumları olan Makı sərdarı
Mürtəzaqulu xanı (o da Rusiyanın hərbi
mükafatlarının sahibi olub) zəhərlədib
öldürtdü . Cəfərqulu xanın oğlanları –
general-mayor III Kalbalı xan (yeri gəlmişkən o, bu hərbi
rütbəni Azərbaycanda alıb, İranda yox) podpolkovnik
III Ehsan xan, general-mayor Cəmşid xan və zabit Davud xan Azərbaycanın
ayrılmaz hissəsi Naxçıvan torpağı uğrunda
özlərini qurban verdilər. Onların arzuladığı
bugünkü Naxçıvan öz qəhrəman
döyüşçü oğulları ilə hər zaman fəxr
edir.
Musa RƏHİMOĞLU,
(QULİYEV),
AMEA
Naxçıvan Bölməsi
525-ci qəzet.- 16 iyul.- S.28.