Söz yolu

“Kuba dəftəri” silsiləsindən

Allah gildən adam düzəldib nəfəs verəndən sonra hər şeydən qabaq bəndəsinə yol bağışlayıb, axırını göstərməsə də, yolun başlanğıcını nişan verib, taleyini də elə bu yola yazıb. Yol Allahın “Ol!” əmrindən sonra ikinci böyük hadisədi. Adamlar bir-birinin qəlbinə yol salmazdan öncə bir-birinin mağarasına yol tapıb. Sonra birlikdə bəşəriyyətin ilk ovuna çıxıblar. Ov yolu insanın çıxdığı ilk düz yoldu. Ovdan dönəndə, yeyib doyanda, doyub rahatlayanda gözlərdən gözlərə yollar baş alıb gedib. Gözdən başlayan yol qəlbə keçəndə dünyanın ilk sevgisi yaranıb. Görən mağara dünyasının ilk sevəni kim idi, onun ilk kəlməsi nə olub?.. Dünyanın ilk sevgi yolu çəkilən gün ona paralel bir yol da başlayıb – nifrət yolu. Mağara əhli dünyanın ilk aşiqini həzm eləməyəndə burunlamağa başlayıb. Beləcə qaydalara ilk etiraz yaranıb. Dünyanın ilk azad sözü azad sevgi üçün deyilib. Və dünyanın ilk aşiqi elə dünyanın ilk azad söz cəfakeşi olub. Mağara baş bilənləri dərhal duyublar ki, azad söz virusdu, onu deyən də bu virusu daşıyan xəstə. Odur ki, onu mağaradan qovublar. Dünyanın ilk dissidenti bax beləcə yaranıb. İnanmayanlar inansınlar, hal-qəziyyə belə olub: insan özünü dərk edən kimi özünü ifadəyə başlayıb, bununla da öz sözünün qurbanına çevrilib. O vaxtdan başlayan proses hələ də davam etməkdədi... Mağaradan qovulan aşiq əvvəl əmin idi ki, tənha azadlıq birgə asılılıqdan yaxşıdı! Sonra qurd-quşdan, məsələn, dinozavrdan, aclıqdan, soyuqdan, tənhalıqdan qorxur, xiffətdən havalanır. Fikri dəyişir, qayıdır mağaraya – şərtlərin ən ağırını qəbul edir.

O andan dünyanın ilk köləsi yaranır. İnsan xislətinə yeni çalar qatılır – köləlik. Köləliyin canı yarınmaqdadı. Min illərdi insan bu vərdişindən ən çəkə bilmir, çünki kölə təkcə yarınmağa çalışan yox, həm də bu yarınmanı qəbul edəndi. O vaxtdan başlayan proses hələ də davam etməkdədi... lll “Bismillah” eləyib şəhərdən çıxmamışdıq ki, yol polisi maşını qadağan olunan yerdə saxladığım üçün bizi cərimələdi. “Vallah beş dəqiqəliyinə saxlamışdım” bəhanəsi burda keçmirdi. Polis ədəb-ərkanla qəbz yazıb 20 CUC alanda “Yolqabağı pis əlamətdi” deyə fikirləşdim. Amma polisin davranışı, getmək istədiyimiz yolu xırda detallarınacan, yorulmadan, dönə-dönə, həvəslə izah eləməsindən xoşum gəldi. Bu pula özündən deyən ölkənin məlumat büroları belə xidmət göstərməzdi. Havanadan 800 kilometr aralı Santyaqo-de-Kubaya maşınla gedib təyyarəylə qayıtmağa hələ bura gəlməmişdən qərar vermişdik. Yolboyu şəhərlərə dönüb görüşəcəyimiz adamların siyahısını Havanada tutmuşduq. Əyalətin sayılıb seçilən ictimai, siyasi fəallarıyla görüşməyi bizə Havanadakı dostlar məsləhət görmüşdülər. Siyahıdakı adamların adını, ünvanını yadda saxlayıb kağızları yandırmalıydıq, heç vəchlə ələ keçməməliydi. Dostlar məlumatları Leçanın qol saatındakı fləşdə saxlayıb siyahını yandırdılar. Bu fləş çox qəribə şeymiş, bir kitabxana məlumatı dırnaq boyda yerdə gizlədə bilərsən. İndi hər şeydən fləş qayırırlar; qələm, medalyon, brelok, üzük və sairə. Ağla də gəlməz ki, boynundakı medalyonda nə qədər məxfi informasiya gəzdirirsən. Mənsə, çantamdakı siyahını yandırmadım, tez-tez baxmaq, qeydlər eləmək üçün rahatdı deyə kağızı saxladım. Bunun hesabını sonra verəcəkdim. Maşını bir gün əvvəl “Nacional” hotelidəki CUBATUR-dan kirayələmişdik, müqavilədə yazılmışdı ki, maşını büronun Santiyaqo-de-Kubada “Melia Santiago” hotelindəki ofisinə təhvil verəcəyik. CUBATUR-da maşının bir günlük kirayəsi 80-120 avro arasındadı. Alman maşınları bahaydı deyə Çin istehsalı olan yığcam “Chery” seçmişdim. Benzin bakını da axşamdan doldurmuşdum. Burda benzinin litri 1 avrodu. Yerli əhali üçün qiymət aşağıdı. Ölkəni neftlə ucuz qiymətə Venesuela təmin edir. Uqo Çaves Fidel Kastronu ağsaqqalı hesab etdiyindən ona tez-tez baş çəkir. Sovetin yardımları kəsiləndə turizmə icazə verilməsəydi, bir də Venesuela olmasaydı, bəlkə də Kuba ABŞ-ın embarqolarına tab gətirməzdi. Latın Amerikasında Kubanın xüsusi yeri var. Vaxtilə o, dünyanın bu hissəsinə öz romantik ideologiyası ilə nüfuz edə bilib. Nüfuz etmək deyəndə diktatura ixrac etməyini nəzərdə tuturam.

Odur ki, diktatorlar da ona borclu qalmaq istəməyiblər. ...Səhər adanın bu başından o başına uzanan Kubanın baş magistral yoluna çıxanadək narahatlığım vardı. Bu mənim xaricdə ilk maşın sürməyim idi. Bir polyakın maşınla adam vurub iki ildir türmədə yatması xəbəri də məni əməlli-başlı qorxuya salmışdı. Elə bu səbəbdən də maşını yalnız günün işıqlı vaxtlarında sürmək fikrindəydim. Əsas məsələ xəritədə göstərilən “Autopista A1” magistralına çıxmaq idi. Ölkənin bu baş yoluna Nacional adı verilib. Bir saatdan çox idi ki, yolu tapa bilmirdim. Hövsələm bir tikə olmuşdu. Əsəblərim tarıma çəkilirdi. Axırda saxlayıb yol qırağında duran bir cavan oğlana dedim ki, sənə 10 CUC verəcəm, otur, bizi magistral yola çıxar. Şübhəylə baxsa da, həvəslə oturdu. Pulu da bəri başdan aldı. Ya özü küt idi, ya bizi küt bildi – ayırd edə bilmirdim. Qarşıdakı körpüyə burulub üst yola çıxanda maşını saxlatdırıb düşdü. Düz yolu göstərdi. Sən demə, bayaqdan elə baş yolun bir addımlığında gicəllənirmişik. Kütbaş özümüzmüşük. Qamaquey şəhərinə çatanda artıq əlim maşına öyrəşmişdi, daha heç bir narahatçılığım qalmamışdı, əksinə, yoldan zövq almağa başlamışdım. Yüngül yağış da kefimi açmışdı. Elə ilk qabağımıza çıxan velotaksi sürücüsündən gecələməyə ev soruşduq. “Arxamca” dedi. Mən də arxasına düşüb sürdüm. Diqqətimi onun sümük kimi bərk çılpaq ayaqları cəlb elədi, gün ərzində on kilometrlərlə yol sürmək, adam daşımaq ayaq əzələlərini daşlaşdırmışdı. Arxasına “Robinio” yazılan köynəyi təkərdən sıçrayan palçığa bulanmışdı. Buradakı yol mədəniyyət adamı valeh edirdi. Velosiped, at arabası sürənlər də qaydalara dəqiq əməl edirdilər. İşıqforun qırmızı işığında dayanan araba atı bizim çox sürücümüzdən qanacaqlı görünürdü. Dörd-beş küçə burulub bizi bir evə gətirdi. Bu xidmət üçün 3 CUC verdik. Qalacağımız yer qalmalı olduğundan qaldıq, üç adama bir otaq – ta başqa yer axtarmağa lüzum yox idi. Bir saat dincəlib şəhərə çıxdıq, yerli fəalları tapmalıydıq. Qamaquey adanın mərkəzində yerləşir. Ölkənin üçüncü böyük şəhəridi. Eyniadlı əyalətin paytaxtıdı. Şəhərin dar küçələri, saysız dalanları, əyri döngələri labirinti xatırladır.

Deyilənə görə, keçmişdə piratlardan gizlənmək, küçə döyüşlərində üstünlük əldə eləmək üçün şəhəri qəsdən belə salıblar. Axşama qədər kilsədə, kitabxanada, evlərdə xeyli adamla görüşdük. Ən təsirli görüşümüz isə Nataliya ilə oldu. Onu evində ziyarət etdik. Ərini siyasi baxışlarına görə tutublar. Bizimlə səlis rusca danışırdı. Öyrəndik ki, Ukraynadandı, keçmiş Voroşılovqraddan. Şəhərin adının çoxdan Luqanska dəyişildiyini bilmirmiş. Deyir ki, Kubaya 1975-ci ildə gəlib. O vaxt kubalı tələbə yoldaşına vurulubmuş, sonra evlənib gəliblər. Əvvəllər ailəsindən məktub alırmış, indi əlaqə tamam kəsilib. Bizə elə baxırdı ki, sanki doğmalarını görürdü. Bura gəlməyinə peşman olub-olmadığını soruşanda cavab yerinə gözündən yaş axıtdı. Mənzili rus kənd evlərini xatırladırdı. Evdə hər şey köhnəydi, əşyalardan səfalət süzülürdü. Hiss olunurdu ki, günlərlə doyunca yemək yemir. Əri tutulandan onsuz da ağ olmayan günü qaraya bələnib. Əvvəl tütün fabrikində işləyirmiş. İndi heç yerdə iş vermirlər, pul yox, yemək yox, uşaq yox, ümid yox. Bu adada bir doğması belə yoxdu. Tək olanı gəncliyinin vətəndə keçən xoş xatirələridi. Onun nələr çəkdiyini vətən həsrətlilər duyar. Yarımzirzəmi mənzildə yeganə həmdəmi tənhalıqdı. O, “məğrur tənha”lığı ilə qürrələnən qadınlardan deyildi, yiyəsiz, köməksiz, gərəksiz idi. Bütün tənhalıqların ən dözülməzi səfalətə gömülən qadın tənhalığıdı. Qonşulara 30 CUC-dək borcu yığılıbmış. Ona 50 CUC, yəni 50 avroya qədər pul verdim. Bu mənim Kubada ilk yerlibazlığım idi, axı biz ikimiz də sovet adamıydıq! Nataliya bu halıyla sovetin son nəsil mühacir yazıçılarından olan Sergey Dovlatovun “Məndə pul tez qurtarır, tənhalıq isə heç vaxt” sözlərini xatırladırdı. Evdən ürəyimdə yekə bir daşla çıxdım. Lənət olsun istibdada! Burada xoş sabahlar adına insanları istismar edir, rəzil günə salırlar. Kubada Nataliyanın vaxtilə işlədiyi fabrikdə işçi gündə 200-300 siqar istehsal edir. Hökumət siqarın birini 3 dollara satır. Bir adam ay ərzində 18-25 min dollarlıq siqar istehsal edir. Əvəzini 10-15 dollarlıq əmək haqqı ilə ödəyirlər. ...Axşam qaldığımız evə qayıdanda ev yiyəsinin iki nəfərlə nəsə ciddi danışdığını gördük. Gəlişimizi gözləmirdilər. Yad adamlar cəld çıxıb gedəndə ev sahibəsinin nədənsə hürkdüyünü dərhal duyduq. Bunu gizlətməyə uğursuz cəhdlər edirdi. Tez otağa keçib çamadanlarımızı yoxladıq. Ələk-vələk olunsa da, heç nə götürməmişdilər. Demək bizi burda da güdürlər! Şam yeməyini heç nə olmayıbmış kimi yedik. Planımızı dəyişib səhər obaşdan gedəcəyimizi ev yiyəsinə demədik. Tezdən qalxıb yola çıxanda ev sahibəsi çaşqınlıq içindəydi, belə tez gedəcəyimizi gözləmirdi. Amma bəlkə də bu qəribə qonaqların tez çıxıb getməsi ürəyincəydi.

Çıxanda Havana yolunu soruşdum. İzi azdırmaq istəyirdim. Şəhəri tərk etməyimizi xəbər verəcəyinə şübhə yox idi. Onlar bizi Havana yolunda gözləyəndə biz artıq Holquin istiqamətindəydik... Günəş maşının mən oturan tərəfindən doğurdu. Sanki demək istəyirdi ki, qorxmayın, burdayam. İki tərəfli enli yolda saatda bir maşın gələrdi, ya gəlməzdi. Maşın basırığına vərdiş eləmiş biri üçün boş yolda sürmək xüsusiylə ləzzət eləyirdi. Amma fikrim-zikrim arxa güzgüdəydi. Arxadansa maşın gəlmirdi. Deməli, aradan çıxa bilmişik. Yolboyu dayanacaqlarda sarı uniformalı adamlar diqqətimi çəkirdi. Onlar hərbçi deyildilər, amma nəsə xüsusi peşələri vardı. Səhər yeməyi üçün balaca kafedə saxlayanda belələrini yenə gördüm. Qonşu stolda oturanlardan öyrəndik ki, bunlar yol nəzarətçiləridilər, əsl işləri ictimai nəqliyyatın işini tənzimləmək olsa da kimin hansı avtobusa nə vaxt minib hara getdiyini dəftərə qeyd edirlər. Bu, əhalini total nəzarətdə saxlamağın ən asan yoluydu. Kubada yaşayış qeydiyyatı ciddi məsələdi, onu pozmağa görə həbs cəzası var.

Holquində çox adamla görüşdük, ən yadda qalan görüş isə gənc yazıçı Luislə oldu. Döşəməsi torpaq olan evində kitablar, yazı makinası, müxtəlif ölçüdə qantelləri gözüm tez aldı, divardakı çərçivədən baxan müqəddəs Məryəm də onun halına yanırdı. Əsərlərinin çap olunmaq şansı olmadığından xarici ədəbiyyatdan tərcümələr edir. Dolanışığı da bundan çıxır. İstədiyi ədəbiyyatı seçmək ixtiyarı yoxdu, seçim hüququ dövlətin əlindədi. Ona bir çox sovet yazıçı və şairlərin əsərləri nəşr olunmayanda tərcüməyə keçdikləini deyirəm. Maraqla dinləyir. Doğrudan da diktaturalarda əsərləri nəşr olunmayan yazıçıların sığınacaq yeri tərcümədi. “Bu mənim həm sevgilimdi, həm də anamdı” deyərək köhnə, pası çıxmış yazı makinasını göstərir. Mənzərə təsirliydi. Tərcüməçimizin kompüterini ona vermək qərarı uzun müzakirə olmadı. Özüm yola kompüter götürməyi xoşlamıram, yoxsa özümünkünü verərdim. Onu inandırıb, söz verdik ki, qayıdan baş istədiyi ən son kompüteri İnsan Hüquqları Komitəsindən alacayıq. Azad sözə görə həbs olunan, indi də Holquinə sürgün edilən Luisə kompüter bağışlamaqdan savab nə ola bilərdi ki...

Gətirdiyimiz kitablar da ürəyincə oldu. Bir də nə bilmək olar, bəlkə elə 21-ci əsrin ən böyük əsəri elə o kompüterdə yazılacaq. Bəlkə elə gələcəyin Markesiylə görüşürmüşük. Kaş onun sevincini görəydiniz, ya da mənim elə qabiliyyətim olaydı ki, bu sevinci təsvir edə biləydim. Allahın hələ ana bətnindəykən insana ötürdüyü ən saf duyğular sifətində gül açmışdı. Ona baxanda elə bilirdim ki, milyon illər öncə öz sözü üstündə icmadan qovulan, mağaradan sürgün edilən dünyanın ilk qədim azad söz fədaisini görürdüm.

... Bəlkə də dünyanın ilk azad söz deyəni mağaradan qovulmasaydı, bəşəriyyət hələ də mağaradaydı, nə biləsən?!.

Vahid QAZİ

525-ci qəzet.- 2011.- 16 iyul.- S.19.