“Mənim üçün yaxşı oxucu tənqidçidən daha önəmlidir”

Türkiyənin məşhur “Hürriyyət” qəzetinə əlavə kimi nəşr olunan, İstanbul ədəbiyyat və sənət çevrələrində yetərincə məşhur olan “Göstəri” dərgisinin yazı işləri müdiri, bizim sözlərlə desək, baş redaktoru, yazar, tanınmış sənətşünas Hami Çağdaşla da yazar-tərcüməçi Yasəmin Bayerin vasitəsiylə görüşürük. Şeir festivalına getmişdim. Bayerlər ailəsinin qonağı oldum bir neçə gün. O günlərin birində, birlikdə gedirik redaksiyaya. Deyəsən, redaksiya köçhaköçdədi, ya da sadəcə hansısa yerdəyişmə baş verir. Hər halda vaxt və yer tapıb söhbət edirik.

– Siz ekonomi təhsili gördünüz. Ədəbiyyata, sənətə ilginiz nədən doğdu? Azərbaycan oxucusuna özünüzü anladardınız.

– Mən hələ orta okulda oxuyarkən ədəbiyyata və tarixə, xüsusən də sənət tarixinə böyük maraq duyurdum. Yaxşı ədəbiyyat müəllimlərimin olması bu marağımı daha da dərinləşdirdi, dərslərdə önə çıxdım. Sonra universitet illərində ədəbi çevrəyə – bir sıra yazarların, ədəbiyyatçıların içərisinə düşdüm, onlarla yaxınlaşdım. “Hürriyyət-Göstəri” dərgisi qurulduğu zaman, 1980-cı ilin dekabr ayında başqa yazarlar kimi mən də buraya gəlib-getməyə başladım. Amma o zaman dərgi gördüyünüz yerdə deyildi, digər qəzetlər və dərgilər kimi Bağbalidə, Çalıoğluda yerləşirdi. Əvvəllər müsafir qismində gedirdim, arabir yazıları təshih edirdim. Sonra yavaş-yavaş həm dərgi, həm də qəzet üçün reportajlar hazırlamağa, musiqiçilərdən, yazarlardan müsahibələr almağa başladım. Artıq universitet təhsilimi bitirmişdim, Şişhanədə, Bəyoğlu yaxasında bir dostumla şərikli mühasibat bürosu da açmışdıq. Orada çalışa-çalışa arada dərgiyə baş çəkirdim. Zaman dəngəsi pozulmağa başladı, gündüzlər büroda çalışır, axşamlar dərgiyə gedirdim. Sonra gördüm ki, ikisindən birini seçməliyəm, mühasibatı buraxdım.

– Yəni, tərəzinin sənət tərəfi daha ağır gəldi.

– Bəli. Artıq 1983-cü ilin sonu, 1984-cü ilin əvvəllərindən dərgidə çalışmağa başladım və 1985-ci ilin sonunda da yazı işləri müdiri oldum. Həmin vaxtdan da fəaliyyətimi davam etdirirəm. Elə o zamandan ekonomi oxuduğumu unutdum. İndi də hərdən yanımda mühasibat işləri görüləndə baxıram ki, bunlar nəymiş, mən nəylə məşğul olurammış? Həm də indi qaydalar da çox dəyişib, zatən biz təhsil alan vaxtlarda bilgisayar yox idi, indi bütün işlər bilgisayarda görülür, mən də bundan heç nə anlamıram. Başqa sözlə, artıq geri dönmək şansım da yoxdur.

– Dərginiz təkcə ədəbiyyat sahəsini deyil, bütövlükdə sənəti əhatə edir. Eyni zamanda qloballaşma deyilən bir ortamda yaşayırıq. Bu qloballaşma sizin dərginin siyasətinə necə təsir edir?

– Əslində, sənətdə və ədəbiyyatda qloballaşmanın böyük təsirinin olduğunu sanmıram. Əvvəla və ən önəmlisi – biz dünya içərisində çox dar bir dil ailəsiyik. Ədəbiyyatımızın türkcə olması bizim imkanlarımızı məhdudlaşdırır, əl-qolumuzu bağlayır. Tərcümə edilməlisən, öz növbəni gözləməlisən, ingiliscədən, almancadan, fransızcadan, italyancadan, ruscadan sonra sıra türkcəyə gələcək. Bu çətin prosesdir, qlobal yayın evlərinin içərisində türkcənin yer alması çox zordur. Düşünün, bu il Orxan Pamuk ən böyük ədəbi ödülü, Nobel mükafatını aldı. Amma bunun türk ədəbiyyatına təsiri belə umduğumuzdan az oldu. Zatən Orxan Pamuk tərcümə olunurdu, amma bundan sonra da böyük nəşriyyatlar türk ədəbiyyatına həyəcanla sarılmadılar, xüsusi diqqət hiss olunmadı. Bilmirəm, siz nə dərəcədə məlumatlısınız, Türkiyədə bir TEDA projesi var, Kültür Bakanlığı başqa dillərə tərcümə olunacaq kitablara maliyyə yardımı göstərir.

– Bilirəm.

– Yəni, yayın evi hansı yazarı hansı dilə çevirmək istədiyini yazıb, layihə halında təqdim edir, bunun üçün nə qədər maliyyə tələb olunduğunu bildirir, bakanlıq da tələb olunan vəsaitin ya bir qismini, ya da bütövlükdə ödəyir. Əslində, elə böyük iş deyil, amma görün, nə qədər təsiri olur. Yəni, böyük yayın evlərində qloballaşmanın çox təsiri keçir. Teatr sahəsi bu baxımdan daha ağır bir durum yaşayır. Burada maddi problemlə yanaşı dil əngəli də var. Resenziyalar yazdığımdan bu sahəylə yaxından tanışam, bilirəm ki, teatr topluluğunu bir yerə daşımaq çətindir, mətnləri çevirməyin özü asan məsələ deyil. Fikrimcə, bu mənada sinema və plastik sənətin imkanları daha genişdir. Plastik sənətin təsirini görürük. Xüsusən İstanbulda hər iki ildən bir açılan biyennalilər (sərgi-festivallar) çox diqqət çəkir. Bu çox vacib məsələdir, artıq dünya festivallarında türk sənətçilərinin isimlərinə rast gəlirik. Çünki burada əsas olan vizual görüntüdür, mətn və ya hətta sənətçinin dili bilməsi önəmli deyil. Venetsiyada, San-Remoda, Kannda görünə bilərsən. Məsələn, bu günlərdə Bosniyada iki türk filmi ödül aldı.

– Ötən il də türk filmi Kann festivalında mükafata layiq görülmüşdü.

– Təbii, çünki burada dil amili önəm daşımır. Sinemada titrləri ingiliscə yazmaqla istədiyini ifadə edə, çatdıra bilirsən. Amma ədəbiyyatda məsələ qəlizdir. Kitabı nəşr etdirəndən sonra xaricdə, minlərlə yeni kitabın içərisində Türkiyənin sözü nə qədər yer tutacaq – bunu düşünməlisən.

– Bu mənada ümidlisinizmi? (Yasəmin Bayer)

– Təəssüf ki, xeyr.

– Yəni güclü təbliğat aparmaqla nəyəsə nail ola bilmərikmi? (Yasəmin Bayer)

– Yenə də çox çətindir. Nədən ümidim yoxdur, bilirsinizmi? Məsələn, deyək ki, Türkiyə üçün təbliğat turizm sahəsində yaxşı nəticə verə bilər. Amma kitab məsələsi xeyli mürəkkəbdir. Siz də bu işləri bilirsiniz, özünüzü yayın evinin yerinə qoyun. Məsələn, Orxan Pamuk, Yaşar Kamal öndədir, onlar satılacaq, bu məlumdur. Amma başqa kimi və necə önə çıxaracağıq, satışı necə təşkil edəcəyik? Pulunu verib çap etdirmək olar, amma Orxan Kamalı çap etmək yetmir, onu həm də gündəmə gətirmək lazımdır...

– Rəhbərlik etdiyiniz dərgi türk ədəbiyyatını nə dərəcədə əhatə edə bilir? Bir göstəri olaraq, ədəbiyyatınızı nə qədər göstərə bilirsiniz?

– Təbii ki, çox az hissəsini. Hamını göstərməmiz mümkün də deyil.

– Bəs, önəm verdiyiniz prioritetlər hansılardır?

– Dərginin deyil, yazarlarımızın prioritetləri var. Yasəmin xanım da bilir, mən hər zaman yazarlarla, tənqidçilərlə, oxucularla fikir mübadiləsi aparmağı sevirəm. Mənim üçün yaxşı oxucu tənqidçidən daha önəmlidir. Məsələn, hara gedirəmsə, çalışıram ki, gənclərin nəyi, kimi oxuduqlarını, kimdən təsirləndiklərini, kimin fərqləndiyini müəyyənləşdirim. Bu çox vacibdir. Əlbəttə, klassik yazarlar gündəmdədirlər və tənqidçilərinin də bəlli rəyləri var, onlar bəlli yazarlar üzrə ixtisaslaşırlar. Amma oxucunun rəyi mənim üçün önəmlidir. Ümumiyyətlə, mən çox gəzməyi sevirəm, daim müxtəlif təbəqələrdən olan insanlarla görüşürəm, universitetlərdə tələbə və müəllim tanışlarım var, onların fikirlərini dinləyirəm, müntəzəm şəkildə başqa dərgilərdəki həmkarlarımla söhbətləşirəm, nə etdikləriylə maraqlanıram. Bütün bunlar bizə yön verir. Amma mən bir şeyə inanıram: tək bir dərginin, xüsusən də bizim dərginin ölkənin ədəbi portretini göstərməsi mümkün deyil. Çünki ədəbiyyat bizim „Göstəri”nin yalnız yüzdə altmış hissəsini tutur, qalan hissə isə, digər sənət növləriylə bağlı yazılara ayrılır. Türkiyədə ədəbiyyat və sənət dərgiləri var, təbii ki, bu, yetərsizdir. Mən iddiası, manifesti olan dərgilərin tərəfdarıyam, ölkənin ədəbi həyatını onlar əks etdirə bilər və etdirməlidir də. Təəssüf ki, Türkiyənin sənət ortamında belə bir şey yoxdur, dərgilərin hamısı bir-birinə bənzəyir.

– Oxu probleminə toxundunuz. Hətta belə bir söz də var: “Yaxşı kitabı doğru oxumaq onu yazmaq qədər önəmlidir”.

– Təbii, çox doğru buyurulub.

– Bəs, Hami Çağdaş olaraq, siz özünüz nə oxuyursunuz – şeir, roman, yoxsa tənqidi yazılar?

– Əlbəttə ki, ilk növbədə tənqidi yazıları, dəyərləndirmələri oxuyuram. Sürətlə oxumağa öyrənmişəm. Şeiri də, nəsri də izləyirəm. Amma ilk növbədə dərgiyə gələn yazılarda haqqında söz açılan kitabları mütləq oxuyuram. Müəlliflərimizin təhlillərini anlamaq üçün bu olduqca vacibdir. Bunun adını nəzarət də qoya bilərsiniz, dəyərləndirmə də. Haqqında çox danışılan kitab varsa, onu mütləq tapıb oxuyuram, bütün kitab dərgilərini izləyirəm. Bütün bunlarla yanaşı, təbii, bəzən gözdən qaçırdığım nələrsə də olur. “Bu kitabı iki il öncə oxumamışdım, kaş ki, zamanında oxusaydım” dediyim də olur.

– Siz həm də türk ədəbiyyatına Türkiyənin içindən baxırsınız. Türkdilli toplumlara nəyi oxumağı tövsiyə edərdiniz?

– Bilmirəm, Azərbaycanda türk ədəbiyyatını nə qədər yaxından izləyirlər.

– “Bilmirəm” deməniz özünüzə qarşı haqsızlıq olur, Hami bəy. Ən azından, Səlimi tanıdınız, çağdaş Azərbaycan yazarlarını tanıdınız (Yasəmin Bayer).

– Onu demək istədim ki, Azərbaycanda bizlərdən kimlərin tərcümə olunduğunu, bizim yazarları nə qədər yaxından izlədiklərini bilmirəm. Məsələn, bizim son beş il istisna olunmaqla Azərbaycan ədəbiyyatını yaxından izlədiyimizi söyləmək doğru olmazdı. Anardan, onun “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ndən əvvəl Azərbaycan ədəbiyyatı barədə bilirdikmi? Bəlkə də, bilənlər vardı, amma mən bilmirdim.

– Əsasən bilmirdik (Yasəmin Bayer).

– Tək Azərbaycan deyil ki, hətta bizdən Şərqdəki – İrandakı, Türküstandakı, Qazaxıstandakı ədəbiyyat barədə də məlumatsızdıq. Divan ədəbiyyatı – Sədinin, Hafiz Şirazinin şeirləri dilimizə çevrildi deyə, onlardan xəbərimiz var. Biz çağdaş İran, Pakistan ədəbiyyatını da bilmirik.

– Yəni demək istəyirsiz ki, bilmək üçün tərcümə etmək gərək, eləmi?

– Əlbəttə, bunun üçün onları dilimizə çevirib, oxucuyla tanış etmək lazımdır. Suriya ilə bir eksperiment aparıldı, onlar gəldilər, bizimkilər getdilər, amma uğursuz oldu, alınmadı. Onların ədəbiyyatı nə dərəcədə yaxşıdı, ya pisdi, bunu da bilmirəm, bu, başqa söhbətin mövzusudur. Gəlib-getmək əsas deyil, konfrans çağırmaq, qonaq dəvət etməklə iş bitmir, insanları tanış etmək, əsərləri çevirmək lazımdır. Bu yayın evlərinin iki-iki, üç-üç birləşib, məsələn, 5 kitab tərcümə etməsi, onların müəlliflərini dəvət edib, toplantılar düzənləməsi yazarları tanıtması nəticəsində verə bilər.

– Bu mövzuda bir söz deyim. Ötən il “Azərbaycan ədəbiyyatının dünəni, bugünü, Türkiyədəki izləri” adlı tədbir düzənlədik. Bizim bu sahədə başarılı olduğumuza inanırıq. Niyə? Məsələn, Səlimi və yeni hekayə kitabı çapdan çıxmış Günel Anarqızını gətirdik. Onlar çıxış edəndə salon doluydu. Bundan başqa, Avstriya Liseyində və Bakırköy iş adamları dərnəyində onların nitqlərindən sonra adamlar Azərbaycana maraq göstərməyə başladılar. (Yasəmin Bayer).

– Bunu bir kərədə saxlamaq olmaz, davam etdirmək lazımdır. Digər tərəfdən, tanımamağın gətirib çıxardığı bir küçümsəmə var. Olduqca həssas məqamdır. Bunu özümüz özümüzə tətbiq etdiyimiz üçün deyirəm. Bizim Batıya qarşı duyduğumuz klassik heyranlıq var. Ədirnənin qərbindəki hər hansı yazara – alman, fransız, ispan, ingilisə qarşı öncədən heyran oluruqsa, şərqdəkilərə, məsələn, qazaxlara və ya qırğızlara bir o qədər yuxarıdan aşağı baxırıq. Çingiz Aytmatov Türkiyənin şərqində ən çox tanınan yazardır. Amma eyni dil ailəsinə mənsub olduğumuz halda, biz onu da Qərb qəbul edəndən, qərb dillərinə tərcümə olunandan sonra tanıdıq. Yəni, ilk növbədə bu məntiqin, önyarqının dağılması lazımdır. Çözüm bir az zordur. Amma fikrimcə, tanıma nöqteyi-nəzərindən, şeir tamaşalarının düzənlənməsi vacibdir. Digər tərəfdən, ədəbiyyat hər zaman iqtisadi əlaqələrə yoldaşlıq etməlidir. Məsələn, mən hər gördüyüm siyasətçiyə, iş adamına bunu söyləyirəm: tez-tez bir uçaq dolu adamı gəzmək üçün Azərbaycana və ya bir başqa türk dövlətinə aparırlar, onların içərisində, heç olmasa, iki rəssam, bir sinemaçı, iki yazar olsun. Bu çox önəmlidir və eyni şeyin həmin dövlətlərdən Türkiyəyə gəlişdə də keçərli olması lazım. Və ya film bazarlamaları təşkil olunsun. Pis-yaxşı, İstanbul bələdiyyəsi bu işlə bir az məşğul olur, Tatarıstan, Azərbaycan və başqa ölkələrin film həftələri düzənlənir, amma bu çox məhdud çərçivədə aparılır. Bu fəaliyyət nazirliklər səviyyəsində təşkil olunmalıdır. Yəni kültür anlaşmalarının daha sanballı bir biçimdə aparılmasının tərəfdarıyam.

Vallahi, Yasəmin xanım, sən də təkbaşına bir kültür institutusan... Belə insanların varlığı çox önəmlidir. Bunu da unutmayaq ki, sənət beyinsəl işdir. Əlbəttə, hər şeyi hökumətlərdən, dövlətlərdən gözləməməliyik. Bu işlərdə könüllü olmaq lazımdır. Çünki ədəbiyyatın maddi boyutu çox azdır. Yəni, hökumət görülən işlərə sahib çıxmalıdır. Kitab nəşr olunursa, onun satışı, kitabxanalara, məktəblərə tövsiyə edilməsi məsələsində dəstək verməlidir. Türkiyədə min beş yüzdən çox kitabxana var, hər kitabxanaya birini versək, min beş yüz kitab edir. Bu yayın evinin maliyyəsi üçün böyük dəstəkdir. Bu işlər görülməlidir.

– Hami bəy, siz Türkiyədə, önəmli və dəyərli, ədəbiyyat sahəsində xüsusi yeri olan bir dərginin yönəticisiniz. Bilirsiniz, mən alman ədəbiyyatıyla bağlıyam, amma Azərbaycan ədəbiyyatıyla bağlı da çox şey etdim. Mən Azərbaycan ədəbiyyatıyla bağlı göstərdiyiniz diqqətə görə Azərbaycan və Azərbaycan Yazarlar Birliyi adından sizə təşəkkür edirəm (Yasəmin Bayer)

– Kaş ki, bu işi görən adamlar daha çox olaydı və bu fəaliyyət başqa xalqların ədəbiyyatlarının da Türkiyədə tanınması istiqamətində inkişaf edəydi. Mən qlobalizmin bu mənada işləməsi gərəkdiyini düşünürəm. Yəni mədəniyyətlərin özləri qalaraq, siyasətlərində, ekonomilərində qloballaşmalarına inanıram. Tək bir dilin, tək bir kültürün, tək bir anlayışın, tək bir ekonomik modelin də faydalı olacağını düşünmürəm. Çünki bu yekrənglik kimidir. Fərqi yoxdur, bu hansı rəngdir, bəyaz, sarı, göy, qara ya qırmızı – düşünürəm ki, tək bir rəng hər zaman çox təhlükəlidir və həqiqəti əks etdirmir. Cəmiyyətdə göy qurşağı kimi çoxrənglilik mütləq olmalıdır, mədəniyyətlər yan-yana, əlaqəli şəkildə, bir-birinə qarşılıqlı təsir edərək yaşamalıdırlar. Mən çoxrənglilik və çoxkültürlülüyün təkcə Türkiyə coğrafiyasında deyil, Azərbaycan coğrafiyası içində yaşamasının tərəfdarıyam.

İstanbul, avqust 2007-ci il.

(Müsahibə mətbuatda çap olunmayıb)

Səlim BABULLAOĞLU

525-ci qəzet.- 2011.- 23 iyul.- S.28.