Tarixi reallıq və mif

Kamal Abdullanın axırıncı romanı onun yaradıcılıq təkamülündə yeni mərhələdir. Əgər “Yarımçıq əlyazma”nın mövzusu tarixdən və yazılı abidədən, “Sehrbazlar dərəsi”nin mövzusu mifdən götürülmüşdüsə, “Unutmağa kimsə yox...” romanında müəllif müasir həyata müraciət edir. Əsər Bakıdan kəndə gəlmiş gənc alimin mağara divarlarındakı yazını oxuması hadisəsi üzərində qurulmuşdur. Burada da, əvvəlki romanlarda olduğu kimi, tarixə və mifoloji dövrə müasir həyat nöqteyi-nəzərindən baxış sərgilənir. Fərq ondadır ki, “Unutmağa kimsə yox...” romanında əvvəlkilərdən fərqli olaraq müasir həyat və müasir insanların obrazları da öz əksini tapmışdır. Bu da o deməkdir ki, K.Abdullanın bu romanında müasir həyatla keçmiş qarşılaşdırılır, birləşdirilir və bir bütövlük, vəhdət halında təsvir olunur. Mağara divarlarındakı Çiçəkli yazı da keçmişin rəmzidir. Orada yazılanlar da keçmişdən xəbər verir. Gənc dilçi alim F.Q. müasir həyatın nümayəndəsi kimi Çiçəkli yazını oxuyur və orada yazılanlarla. FQ.-nin öz həyatı və məhəbbəti arasında canlı bir əlaqə yaranır. Bununla da sanki keçmişlə müasir həyat arasında bir oxşarlıq yaranır. Sanki keçmiş reallaşaraq canlı həyata, indi isə mifləşərək əfsanəyə çevrilir.

Reallıqla mifin, bugünlə keçmişin vəhdəti özünü həm də real gerçəkliyin təsvirində göstərir. Bu təsvirdə reallıq mifoloji çalar kəsb edir. F.Q.-nin maşınla gəldiyi kənd yolu da, Vəng dağının özü də, qəhrəmanın kəndə çatdığı o axşam alatoranı da, göyün üzündəki ulduzlar da – hər şey qəhrəmana qədim əsatirlərdəki dünya mənzərəsi kimi ecazkar və sirli-soraqlı görünür. “Qüruba yaxın, ürəksıxan bir vaxt idi”. El arasında buna axşamın dar vaxtı deyirlər. Bu da qədim mifoloji təsəvvürün qalığıdır. “Həmən axşam göy üzü teatr pərdəsi kimiydi”. Vəng dağı da “sol böyrü üstə uzanmış koppuş devə” bənzəyirdi. Bu, realist təsvir deyil, reallığın mifləşməsi kimi bir şeydir.

Nə səbəbdən K.Abdulla dünyanı, yeri-göyü, dağı-daşı olduğu kimi realist şəkildə təsvir etmir? Yəqin, o səbəbdən ki, realist təsvir gerçəkliyin surəti olaraq onun məğzini deyil, şəklini əks etdirir, sadəcə olaraq gerçəkliyi təkrarlayır, onun surətini çıxarır. Dünyanın mifoloji mənzərəsini yaratmaqla K.Abdulla onun məğzinə varmaq və bütün məlumları və məchulları ilə birlikdə onun simvolik obrazını yaradır. Bu obraz zahirən deyil, daxilən, forma etibarilə deyil, mahiyyət etibarı ilə oxşardır. K.Abdullanın bədii dünyası real dünyanın cansız surəti deyil, onun canlı obrazıdır. Bu sirli-soraqlı dünyanı heç vaxt sonacan dərk etmək mümkün olmur. K.Abdulla dünyanın özünəməxsus bədii modelini yaradır. Ümumiyyətlə, bədii əsər real gerçəkliyin modelidir. Bu mənada realist əsər, onun klassik nümunələri öz bütövlüyü ilə sanki canlı orqanizmi xatırladırdı. Bu əsərlərin süjet hadisələrindən tutmuş, ayrı-ayrı xarakterlərinə qədər hər şey canlı bir yekdillik təşkil edirdi. K.Abdullanın romanı isə özünün süjetsiz, xronoloji ardıcıllıqsız təhkiyəsi ilə birlikdə xaos təəssüratı oyatsa da, əslində möhkəm daxili və gizli sistem əlaqələrinə malik olan kosmosdur. K.Abdullanın romanı canlı orqanizm deyil, məhz mükəmməl sistemdir, hətta kosmik sistemdir.

K.Abdulla dünyasında canlı olan, duyan və düşünən təkcə insan deyil, dünyanın özü də, onun dağı-daşı da, ağacı da canlı varlıq kimi təsvir olunur. İnsan isə bu canlı varlığın zamanda və məkanda mövcud olan bir məqamıdır. Bəhram kişi onun bir məqamıdırsa, Mirzə Pirqulu onun başqa bir məqamıdır. Hər ikisi də yaşıl kərpicli sobanın ətrafında görükürlər. Bununla da tarix sanki hərəkətdə, zaman və məkan daxilindəki müxtəlif məqamlarda görünür.

“Göy üzü bu uzaqdakı dağı, dağ ətəyindəki kəndə aparan tozlu-torpaqlı yolu (əgər buna yol demək olardısa), bu yolla dişini dişinə sıxıb zor-güc gedən köhnə maşının özünü bir canlıymış kimi ağır-ağır nəfəs alaraq öz içinə yığırdı”. Dünya bir bütövlük, müasir həyat, insanlar, Vəng dağının ətəyindəki kənddə Bəhram kişinin həyətində bitmiş qarağacın altında baş verən hadisələr tarixin dərinliyindən gələn həyatın davamı kimi görünür. “Hadisələr irəlidən, qol-budağın, sıx yarpaqların uzanmadığı, çatmadığı yerdən cərəyan etməyə başlayırdı, ulduzlar üzü aşağı, səma ilə bir yerdə əyilib düzəlib, haradasa kəndin güclə gözə görünən ucqar bir nöqtəsində, uzaqdakı təpələrin üstündə torpağa yapışmışdılar. Bu nöqtəni F.Q. öz aləmində hadisələrin üfüqü adlandırmışdı”. Üfüq məkan anlamıdır. Hadisələr isə həm də zamanda baş verir. “Hadisələrin üfüqü” anlamında zamanla məkan sanki birləşir və həm zaman, həm də məkan mənasında uzaq, lap uzaq, az qala dünyanın o başında, tarixdən əvvəl baş verən hadisələrin yerini və zamanını ifadə edir. Burada məkan uzaqlığı (üfüq) həm də zaman uzaqlığıdır. Hadisələr sanki zamanı və məkanı öz içinə yığır və bununla da dünyada baş vermiş və baş verməkdə olan hadisələrin əzəli kimi mənalandırılır. Hadisələrin üfüqü həm məkanın, həm də zamanın üfüqüdür. Dünya özünün keçmişi və indisi, yaxını və uzağı, dağı və daşı, ağacları və canlıları ilə birlikdə bir vəhdətdir. Bunu da qəhrəman möhtəşəm Ahəng adlandırır.

Dünyanın, tarixin və həyatın hansısa bir məqamını, hadisəsini dərk etmək üçün onu bu Ahəngin tərkib hissəsi kimi götürmək lazımdır. Buna görə də gərəkdir ki, insan özü də bu Ahəngin tərkib hissəsi olsun. Ola bilirmi, bilmir. Müasir insan öz iradə və iddiaları, elmi və bilikləri ilə birlikdə bu vəhdətdən, bu möhtəşəm Ahəngdən kənarda qalır. Faciə də elə bundadır ki, bu dünyanın içində ola-ola insan bu Ahəngdən kənarda qalıb. “Bəs biz, biz nə üçün bu ahəngdən kənardayıq, niyə, görəsən, ona qovuşa bilmirik?!” Qarağacın altında oturan F.Q. “bu möhtəşəm Ahəngə qovuşmasının, amma yox, əslində, qovuşa bilməməsinin sirrinə vaqif olmaq niyyətində idi”. Çiçəkli yazını da o, bu Ahəngin içinə girərək oxuya bilərdi.

İnsanın bu vəhdətə daxil ola bilmək, onun tərkib hissəsinə çevrilmək imkanı var. Qədim insanlar təbii olaraq bu vəhdətin içində olublar. Müasir insan isə bu vəhdətin içinə yalnız və yalnız məhəbbət vasitəsilə daxil ola bilər. Məhəbbət özünü unudub başqasıyla birləşmək deməkdir. Bəhram kişinin məhəbbətində bu cür vəhdət vardır. F.Q.-nin məhəbbətində isə bu cür özünüunutma yoxdur: “mənim sevməyim də adam kimi deyil”. Çiçəkli yazıda təsvir olunan o nakam məhəbbət də sevənləri dünyayla və bir-biri ilə birləşdirir. Burada söhbət, əlbəttə, ruhi vəhdətdən gedir. Bəhram kişi də özünün nakam məhəbbətilə bu vəhdətin içindədir. Ona görə də mağaranın ruhunu da eşidən və onunla ünsiyyətə girə bilən təkcə Bəhram kişi olur. F.Q. isə hələ ki, bu Ahəngdən kənardadır. Ona görə də onun Afaqa olan məhəbbəti həm də nifrətə bənzəyir, əslində bu, həm məhəbbətdir, həm də nifrət. F.Q. Afaqı həm sevir, həm də ona nifrət edir. Bu məhəbbət ona həm rahatlıq və səadət bəxş edir, həm də narahatlıq və bədbəxtlik gətirir. F.Q.-nin bu ikili, əcaib məhəbbəti nədənsə Bəhram kişiyə ziddiyyətli görünmədi, əsl məhəbbət kimi göründü. Çünki Bəhram kişi özünü unutmağı bacarır. Onunçün nəyisə (həyatınımı, məhəbbətinimi) qurban vermək o qədər də çətin olmur – təki Ahəng pozulmasın, təki o, bu Ahəngdən kənarda qalmasın. Ahəngin içində bulunan Bəhram kişi, həm də Allahın dərgahında bulunur. Onun göylərdə yeri var. Lakin K.Abdulla Bəhram kişini də, dünyanı da dini nöqteyi-nəzərdən deyil, mifoloji nöqteyi-nəzərdən təsvir edir.

Maddi aləmin bir hissəsi olan mağara da mifoloji obrazdır. O, həm də işıqlı dünyadan ayrı sirr içində bir aləmdir, möhtəşəm Ahəngin astar üzüdür, bəlkə də onun uzaq keçmişidir. Mağara keçmişin rəmzidir. Mağaranın ruhu da keçmişin ruhudur. Bu ruh keçmişin sirrini açmaq istəyənləri cəzalandırır, Çiçəkli yazıya əl vuranlar məhv olurlar. Bəhram kişi mağaranın ruhu ilə söhbət edir. Bu ruh bir işıq topası kimi onun gözünə görükür və onunla danışır. Deməli, keçmiş itib getmiş bir varlıq deyil, daim yaşayan, bugünün işlərinə təsir edən bir qüvvədir. Bəhram kişi də “Sehrbazlar dərəsi”ndəki Səyyah sehrbaz kimi, ruhlarla insanlar arasında bir vasitəçi rolunu oynayır, keçmişlə indinin ünsiyyətini yaradır. Amma bu, ona onun həyatı bahasına başa gəlir.

F.Q. müasir düşüncəli, iddialı bir gənc kimi möhtəşəm Ahəngdən kənarda olduğundan nə mağara, nə də Çiçəkli yazı öz sirrini ona açmır, bu da qəhrəmanı məyus edir. “Çiçəkli yazının sirrinə bir addım belə yaxınlaşa bilməmişdi. Əlbəttə, bu, F.Q.-ni haldan çıxarır, olan-qalan əsəblərini tarıma çəkir və o, yeri gəldi-gəlmədi əsəbiləşməkdən ...özünü saxlaya bilmirdi......gərək özündən xəbərsiz gözlərindən çıxıb yanağına düşən göz yaşına təəccüb etməyəydi. Çox lovğa-lovğa bu işə girişmişdi, bu da mükafat – göz yaşı”. F.Q.-nin bir damla göz yaşı möhtəşəm Ahəngdən ayrılığın nəticəsi, bu nisgilin ifadəsidir. Bu göz yaşı, bir tərəfdən, bütün kainatın (ulduzlardan tutmuş öz yuvasına gecikmiş arıya qədər) “möhtəşəm Ahəngin qarşısaında sözsüz və aciz sitayişindən doğurdusa, o biri tərəfdən, Çiçəkli yazı qarşısında F.Q.-nin gücsüzlüyündən xəbər verirdi. Bir damla göz yaşı – sitayişin və gücsüzlüyün qovuşduğu nöqtə”. Gözüyaşlı və ah-naləli insan tarix boyu, ta ki Füzulidən tutmuş üzü bu yana bu Ahəngə pərəstiş etmiş və daim ondan ayrılığın ağrı-acısını yaşamışdır, ona görə də sağalmaz dərdə mübtəla olmuş və dərdi, işgəncəni bir nemət kimi sevmişdir. F.Q.-nin bir damla göz yaşının təsviri yazıçının oxucuya ünvanladığı məsajdır. Müəllif hiss edir ki, bu cür eyhamsız oxucu bu incə mətləbi anlamaya da bilər. Ahəngdən kənarda qalmış və ona can atan insanın sitayişi və gücsüzlüyü həm nəşədir, həm də ələm. İnsanı bu Ahəngə daxil edə biləcək bir qüvvə varsa, o da məhəbbətdir, özü də nakam məhəbbət. Həm Çiçəkli yazıda təsvir olunan məhəbbət, həm Bəhram kişinin Gülsümə olan məhəbbəti, həm də F.Q.-nin Afaqa olan o nakam məhəbbəti Ahəngə qovuşmağın ağrılı yolu kimi səciyyələndirilir. İnsanın möhtəşəm Ahəngə olan münasibəti adekvat şəkildə nakam məhəbbətdə ifadə olunur. İnsanlar, əksərən, Ahəngin içində bulunmaq, ona qovuşmaq barədə deyil, onun sirrini açmaq barədə düşünürlər. Çiçəkli yazını oxumaq istəyi də möhtəşəm Ahəngin sirrini açmaq iddiasıdır ki, bunun da cəzası çox böyükdür.

Bu mənada F.Q.-nin Afaqa olan ziddiyyətli məhəbbəti də Ahəngdən təcrid olunmanın nəticəsi kimi səciyyələndirilə bilər. Əsərdə məhəbbət mövzusu zamanın süjet xəttini təşkil etməsə də, böyük və vacib mövzudur. Məhəbbət mövzusu bir növ hadisələrin alt qatında yer almış və onları istiqamətləndirən amillərdən biridir. Hətta Çiçəkli yazının içindən çıxan məzmun da məhəbbət mövzusudur. Qəhrəmanın hər şeyi (elmi, tarixi və s.) vacib sandığı bir məqamda birdən-birə hiss etməyə məcbur olur ki, bütün bunlardan daha vacib olan və bəlkə də elə tarixin də, mifin də əsasında duran məsələ məhz məhəbbət məsələsidir. Bayaqları dediyimiz o bir damla göz yaşının içində möhtəşəm Ahənglə yanaşı Afaqa olan məhəbbətin də xiffəti vardı.

Ümumiyyətlə, möhtəşəm Ahəngin içində olmaq yaddaşsız olmağı tələb edir. Yaddaşla birlikdə möhtəşəm Ahəngin içinə girmək mümkün deyil. Yunan əsatirindəki o qayıqçı Xaron bütün ölülərin yaddaşını öz içinə yığmaqla dünyanın ən böyük əzabkeşinə çevrilir. Ölülərin ruhu isə çayın ortasına çatanda yaddaşlarını tamam itirir və ruhlar dünyasında xoşbəxt və qayğısız yaşayırlar. Onlar üçün artıq unutmağa da, xatırlamağa da kimsə qalmır. Ölülər ruhlar dünyasına yaddaşsız-filansız gedirlər. Yaddaş isə bu dünyanın həm əzabı, həm də nəşəsidir. İnsan bu dünyaya yaddaşsız gəldiyi kimi yaddaşsız da bu dünyadan köçür. Yaddaş K.Abdulla bədii dünyasında bu dünyada qazanılmış yük kimi səciyyələndirirlər. Nə onsuz yaşamaq, nə də onunla rahatlıq tapmaq olur. Cənnət deyilən şey bəlkə də elə bu dünyanın yaddaşından azad olmaq deməkdir? K.Abdullanın təsvir etdiyi Sehrbazlar dərəsi deyilən o cənnət məkanda da yaddaş yox idi. Sehirbazlar da ora düşən kimi bu dünyada olanları unudurdular. Yalnız bu dünyadan oraya gedənlər onların yaddaşını özlərinə qaytarırdılar. Bu da yə1in onlara əzab verirdi.

Yaddaş (ümumiyyətlə tarix) həm də gələcəyə mane olan bir şey kimi də səciyyələndirilə bilər. Yaddaş “yeni olan nə varsa ona düşməndir”. Bunu Patriarx deyir. Bununla belə, yaddaşsız yaşamaq da mümkün deyil. Deməli, həm də “İnsan üçün ən əsas olan yaddaşdır”. Çiçəkli yazı barəsində Patriarxın dediyi sözlər (“Biz yaddaşa nə dərəcədə əsaslanmalıyıq və nə dərəcədə ondan təcrid olmalıyıq?”) həm də tarixə aid edilməlidir.

K.Abdullanın özünün tarixə baxış konsepsiyası vardır. Bunu yazıçı ilk dəfə “Yarımçıq əlyazma”da nümayiş etdirdi. Təəssüf ki, onda oxucuların hamısı bu baxışın mənasını doğru-düzgün başa düşə bilmədi. K.Abdullada tarixə qarşı nə inkarçılıq var, nə də mühafizəkarlıq. Onda tarixə dialektik bir münasibət var. Tarixi nə unutmaq olar, nə də hər şeyi unudub tarixlə yaşamaq olar. Tarix, tarixi yaddaş o dərəcədə vacibdir ki, nə dərəcədə ki o, bugünün içində yaşayır və gələcəyə xidmət edir. Tarixi yadda saxlamağı da, onu unutmağı da eyni dərəcədə bacarmaq lazımdır. Romanda həyat yaddaşla unutqanlığın dialektikası kimi səciyyələndirilir. Belə olan halda tarixə və tarixi yaddaşa qarşı birmənalı şəkildə nə pərəstiş etmək, nə də etinasız olmaq gərəkdir. Odur ki Çiçəkli yazı keçmişin sirri kimi həm açılmalıdır, həm də açılmamalıdır. Hər halda, hər şey açıla bilməz. Ona görə də mağaranın ruhu Bəhram kişiyə yalançı açar, yəni mümkün variantlardan birinin açarını verir. Bugünün mövqeyindən tarix çoxvariantlı məzmun kəsb edir. O, heç vaxt birvariantlı ola bilməz. Əks təqdirdə tarix bugünün üzərində hakim kəsilərdi və bununla da yeniliyi və gələcəyi mümkünsüz edərdi. Patriarx deyir: “Dəqiq, konkret tarix olmayanda variantlar yaranır”. Bu da paralel dünyalar kimi paralel mənalar deməkdir. Paralel dünyalara müvafiq də paralel mənalar olmalıdır. “Patriarx Stiks çayının sahilində olub, hökmən olub”, – deyə F.Q. onu dinləyərək düşünür. Əgər olubsa, deməli, bu, paralel dünyaların birində baş verə bilərdi.

Molla Güləlinin söylədiyi rəvayət, yəni qədim mifin bir başqa variantı paralel dünyalardan birində baş verə bilərdi. Deməli, eyni bir hadisə eyni bir zaman içində iki müxtəlif paralel dünyalarda müxtəlif cür baş verə bilər. Onda heç bir hadisənin birvariantlı və birmənalı çözümü mümkün deyil. O cümlədən Çiçəkli yazıda ifadə olunmuş həqiqət də müxtəlif variantlı olmalıdır. Bunun da bədii mənası ondan ibarətdir ki, həyatda və tarixdə yeganə və mütləq məna axtarmağa dəyməz, hər şey nisbidir və paralel dünyalarda olduğu kimi çoxvariantlıdır.

Molla Güləlinin Patriarxın dilindən söylənilən yuxusunda da birmənalı heç nə yoxdur, hər şey nisbidir. Orada yağış da bilinmir “yuxarıdan aşağı yağır, yoxsa aşağıdan yuxarı yağır”....Yuxuda mələklər Molla Güləlini hadisələrin üfüqünə aparırlar. Bura “bütün hadisələrin baş verdiyi yerdir”. Bura sanki invariant dünyadır. Qalanları isə bu dünyanın variantlarıdır, yəni paralel dünyalardır. Onların da hər birində hadisələrin üfüqündə baş verənlər müxtəlif variantlarda baş verir. Bəlkə hadisələrin üfüqü deyilən bu yer elə haqqın dərgahıdır? Molla Güləlinin də oraya düşməsi onunçün bir mükafatdır?

“Unutmağa kimsə yox...” romanında K.Abdulla keçmişin və tarixin yeni fəlsəfi-bədii obrazını yaradır. Yazıçı həyatın məna və məzmununu onda görür ki, onun bəlli (əslində bəlli olmayan) indisinə ramən sirli-soraqlı keçmişi və naməlum gələcəyi vardır. Keçmişin sirri ilə gələcəyin naməlumluğu oxşar mənəvi-psixoloji ovqat – sonsuzluq ovqatı yaradır. Keçmiş haradan başlayır, onun əzəli varmı? Gələcək harada qurtaracaq, onun sonu olacaqmı? Bu sualların müsbət cavabı yoxdur. Olsaydı – həyat öz mənasını itirərdi. K.Abdullanın həyat və dünya, keçmiş və gələcək barəsindəki fikirləri paradoksal göründüyü qədər də reallığa adekvat olan fikirlərdir. Buradakı ziddiyyətlər və paradokslar yazıçı dünyaduyumunun paradoksları deyil, reallığın özünün mahiyyətindən irəli gələn paradokslardır. Dünya və tarix, həqiqətən də, bu qədər ziddiyyətli və paradoksaldır. Paradoksal dünyanı onun paradoksları ilə birlikdə təsvir etmək, onun paradoksal obrazını yaratmaq – postmodernizmin sənətə gətirdiyi yenilik bundan ibarətdir. Realizmdəki aydın və birmənalı obrazlar dünyası əslində həqiqətə uyğun deyildi. Bunu həm yeni elm, həm də yeni sənət təsdiq etdi. Ona görə də K.Abdulla bədii dünyası, onun obrazlar sistemi, təsvir etdiyi dünya mənzərəsi daha həqiqətəuyğun və daha dəqiqdir. O ki qaldı biz oxucuların dünyanı başqa cür, başqa şəkildə və başqa məzmunda görməyimizə və dərk etməyimizə – bu artıq yazıçının deyil, oxucunun özünün qüsurudur. Paralel xətlərin kəsişməsi Eynşteyn elminin qüsuru deyil. Paralel xətlərin kəsişməsini görməmək isə oxucuların qüsurudur.

Çiçəkli yazının əsl mahiyyəti onun birmənalı şəkildə yeganə variantda oxuna bilməməsindədir. Çiçəkli yazının oxunmasına imkan verən yalançı açar söz də, yazının mətnindəki mənalar da tarixdən əvvəlki dövrün həqiqətləridir ki, onlar sonsuz saydadır. Mütləq və yeganə həqiqət isə yoxdur. K.Abdullanın sonuncu romanının mənası da məhz bundadır – keçmiş barəsindədir. “Sehrbazlar dərəsi” gələcəyə tuşlanmışdı, gələcək haqqındaydı. Bu əsərdə məlum və yalançı reallıqdan naməlum və həqiqi gələcəyə baxış nümayiş etdirilmişdi. Şəhər, saray, şah, vəzir, cəlladbaşı və s. indidən keçmişə yollanan görükməz dünyaydı. Sehrbazlar dərəsindəki həyat və özünün bütün o mifoloji mənası və məzmunu ilə birlikdə gələcək idealın həqiqətləri idi. “Unutmaya kimsə yox...” romanında isə məqsəd keçmişi dərk etməkdir, onun mənəvi və fəlsəfi mənasını açmaqdır. Əsas fikir də bundan ibarətdir ki, keçmişin həqiqətləri çoxvariantlıdır. Onları birvariantlı həqiqətə çevirmək olmaz. Onda tarixin mənası itmiş olar. Tarix ölü düstura çevrilər. Bu isə həyat deyil, həyatın sonu olardı.

“Unutmağa kimsə yox....” romanının xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, burada təsvir olunan hadisələr aydın zaman-məkan çərçivəsinə salınmışdır. Xüsusilə də zaman göstəriciləri ön plana çəkilmişdir. Yarımfəsillərin adları da zaman və məkan göstəriciləridir: “Kəndə gələli iki ay altı gün sonra”, “Axşama yaxın bir vaxt”, “Kəndə gəldiyi birinci axşam” və s. adlar, başlıqlar, hadisələrin deyil, zamanın göstəriciləridir. Burada xronoloji ardıcıllığa da riayət olunmur, hadisələrin təsviri xronoloji ardıcıllıqla deyil, adda-budda verilir. Burada təhkiyə zamanın diktaturasından azad şəkildə aparılır. Bununla da bir növ zamanın nisbiliyi məsələsi vurğulanır. Sanki əsəri istənilən fəsildən başlayıb istənilən ardıcıllıqla oxumaq olar. Bu da postmodernist romanın poetikasını nəinki pozmur, bəlkə də ona daha uyğun gəlir.

Bədii əsərdə xronoloji ardıcıllığa riayət olunması hadisələrin realist təsvirinə xidmət edən amildir. Real həyatda baş verən hər bir hadisə müəyyən zaman-məkan çərçivəsində baş verir. Amma, deyək ki, yuxu, ya da mif zaman-məkan çərçivəsi tanımır. Burada zamanı və məkanı dəqiqləşdirməklə və xüsusi olaraq qeyd etməklə K.Abdulla tarixin içində, indiki zamanda baş verən hadisələrdən söhbət getdiyini diqqətə çatdırır. Bu reallıq fonunda, bəlkə də bu reallıq donunda zamansız və məkansız bir hadisədən xəbər verən Çiçəkli yazının içinə girmək müşkül məsələyə çevrilir. Burada K.Abdulla reallıqla mifi, indiylə keçmişi qarşılaşdırır, hətta birləşdirir və vahid bir hadisə axarı yaradır. Çiçəkli yazıda deyilənlərlə real həyatdakı hadisələr arasında bir oxşarlıq, paralellik yaranır. Sanki bütün bunlar ayrı-ayrı hadisələr deyil, paralel dünyalarda baş verən eyni bir hadisədir.

Çiçəkli yazının sirrini açmaq üçün zaman-məkan çərçivəsindən kənara çıxmaq, bir hesablama sistemindən başqasına adlamaq lazımdır. Bu mənada Çiçəkli yazı “ümidlərin, qədimliyin, eralardan əvvəlin sübutunun havada əriməsidir. Çiçəkli yazı ilğımdır”. Deməli, tarixdən əvvəlki mifoloji dövr deyilən bir zamanın hadisələrinin birmənalı yozumu, konkret mənası və məzmunu yoxdur. Odur ki, Çiçəkli yazıdakı mətnin dili də, üslubu da indiki dilə bənzəmir. O, informasiya dili, xəbər dili deyil, mifdə olduğu kimi, ifadə dilidir, odur ki çətin şərhə gələn dildir. Bülbülün oxuması, ya da gülün rayihəsi nəyi xəbər verir, nəyi bildirir? Əslində heç nəyi, sadəcə olaraq özünü ifadə edir. Çiçəkli yazının mətni də gələcək nəsillərə göndərilən mesaj deyil, özünüifadədir, sevən qəlbin naləsidir.

F.Q.-nin Bəhram kişinin köməyi ilə, əslində isə onun həyatı bahasına oxuya bildiyi mətn onun dostu Azəri əsla razı salmır. Bu mətndən nəsə qeyri-adi bir informasiya gözləyirdilər. Əsərdə alimlərin, institut rəhbərlərinin bu mətnə münasibəti, F.Q.-nin oxuduğu məzmuna münasibəti haqqında heç bir məlumat verilmir. Əsas məsələ bunda deyil. Yazıçının məqsədi tarixə münasibəti dəyərləndirməkdir, tarixə münasibətdə insanları göydən yerə endirməkdir. Nədən hamı tarixdə daim bir möhtəşəmlik axtarır? Kamal Abdulla yazıçı olaraq tarixin içinə girməyi (elmi mənada deyil, estetik mənada), tarixi hadisələrə onların öz zamanı mövqeyindən, yəni indiki zamanda baş verən hadisə kimi baxmağı sevən və bacaran yazıçıdır. O, tarixi bugünə gətirmir, tarixə bugünün mövqeyindən də baxmır, hadisələrin baş verdiyi zamanın içindən baxır. Onda da tarix olduğu kimi, yəni adi görünməyə başlayır, özünün süni möhtəşəmliyini itirir. Bu da bəzən müasir oxucunu qane etmir. O, tarixi möhtəşəm görmək istəyir. Axı nə üçün tarix hökmən möhtəşəm olmalıdır? Nə üçün tarixi şəxsiyyətlər müasir adamlar kimi adi deyil, qeyri-adi olmalıdırlar? Yəqin, ona görə ki, biz onları bu cür görmək istəyirik və onlar da bizim nəzərlərimizdə olduğundan daha möhtəşəm görünürlər. K.Abdulla isə tarixi hadisələrə onların öz zamanı və məkanı mövqeyindən baxır, yəni təhkiyəçini də, oxucunu da xəyalən o zamana aparır. Bu da tarixi adiləşdirir. Bunu biz “Yarımçıq əlyazma”da da, “Unutmağa kimsə yox...” romanında da görürük. Bununla da K.Abdulla sanki tarixlə müasir həyatı üzvi şəkildə birləşdirir və bir vəhdət halında təsir edir. Bu da postmodernist ədəbiyyatın müasir insanı tarixin cazibəsindən və sehrindən azad etmək istəyidir, qeyri-adidə adini və əksinə, adidə qeyri-adini göstərə bilmək cəhdidir. Bunu biz Çiçəkli yazının timsalında da görürük. Orada öz əksini tapmış olan o nakam məhəbbətin tarixçəsi heç də şahların və sərkərdələrin tarixindən aşağı deyildir. Məhəbbət tarixdən də əzəldir. Əslində, məhəbbət böyük tarixdir. Onunla müqayisədə şahların tarixi ötəri və birdəfəlik hadisələrdir, yəni kiçik tarixdir. Şahların tarixi sonsuzluq içində bir andır, məhəbbət isə elə sonsuzluğun özüdür. Məhəbbət bütün zamanların sonsuz əhvalatıdır, tarixin özüdür. Bununla da K.Abdulla hamıya möhtəşəm görünən tarixi adilik qiyafəsində təsvir etdiyi kimi, hamıya adi görünən gündəlik həyatın da möhtəşəm mənasını açmağı bacarır, bir növ romanda “hadisələrin üfüqünü yaradır və burada keçmişlə indiki həyat bir araya gəlir, vəhdət halında birləşir. Çiçəkli yazı da, elə “Unutmağa kimsə yox...” da hadisələrin üfüqüdür. Burada, bu romanda tarixlə mif, keçmişlə indi birləşərək, bir vəhdət halına gələrək çoxvariantlı bir məzmun yaradır.

“Unutmağa kimsə yox....” romanı da yazıçının ilk iki romanını tamamlayaraq bir bütövlük, yəni ədəbi-tarixi prosesdə bir dövr yaradır ki, bunu da Kamal Abdulla dövrü adlandırmaq olar. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatındakı modernizm və postmodernizm dövrü özünün ən dolğun ifadəsini məhz K.Abdullanın yaradıcılığında tapmışdır.

Məmməd QOCAYEV

525-ci qəzet.- 2011.- 9 iyun.- S.6.