Professor Tofiq Hacıyevin bədii dil məsələlərinə elmi baxışı

AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi professor Tofiq Hacıyev Azərbaycan ədəbi dili tarixinin ən görkəmli tədqiqatçısıdır. Onun çoxşaxəli filoloji araşdırmalarında bədii dillə bağlı fundamental yaradıcılığı da müasir dilçilik elmimizin ən sanballı nümunələri kimi diqqəti çəkir. Ardıcıl və sistemli şəkildə tədqiqata cəlb etdiyi ədəbi şəxsiyyətlərin bədii dil mədəniyyəti, söz sənətkarlığı görkəmli dilçi alimin çoxsaylı tədqiqat işlərində öz əksini tapmışdır. Ədəbiyyatımızın korifeylərinə, ədəbi prosesin tanınmış nümayəndələrinə xas olan dil və üslubi məziyyətlər qədim və zəngin ədəbiyyatımızın ənənəvi fonunda nəzərdən keçirilmişdir. Onun qələm məhsulları özündə müasir filoloji düşüncəmizin siqlətini nümayiş etdirir, müasir elmi təfəkkürümüzün estetik-analitik ağırlığının təzahürü kimi meydana çıxır.

Professor T.Hacıyevin bu sahə ilə bağlı bütün monoqrafiya, dərslik, kitab və məqalələrində dil sənətkarlığının, onun estetik təbiətinin məğzi açılır. Ədəbi şəxsiyyət və bədii dil problemləri nəzəri dilçilikdə ön plana çəkilir. Onun iki cildlik “Azərbaycan ədəbi dili tarixi”, “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili”, “Satira dili”, “Molla Nəsrəddinin dili və üslubu”, “Sabir: qaynaqlar, sələflər”, “Füzuli: dil sənətkarlığı”, “Şeirimiz, nəsrimiz, ədəbi dilimiz”, “Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil” və s. kimi monumental kitablarında, ədəbi tənqid və poetikaya dair çoxsaylı və dəyərli məqalələrində bədii dil və üslub məsələləri, sözün estetik problematikası elmi-nəzəri miqyası ilə səciyyəvidir. Bədii dil və üslub problem və qayğıları onun geniş diapazonlu yaradıcılığında, bir qayda olaraq, dövrün estetik fikri, ədəbi prosesin ən aktual problemləri ilə ahəngdarlıq təşkil edir. Bədii üslubun, yazıçı dilinin, poeziya nitqinin inkişaf meyllərini, onun problem və qayğılarını əhatəli estetik kontekstdə dəyərləndirmək onun yazı üsuluna, təhlil və araşdırma özünəməxsusluğuna xas olan keyfiyyət göstəriciləridir. Məhz buna görə də Professor T.Hacıyevin bədii ədəbiyyatın dili ilə bağlı parlaq fəaliyyəti filologiya, xüsusilə poetik linqvistikada olduqca uğurlu hadisə kimi etiraf və təqdir olunmuşdur.

Professor T.Hacıyevin bədii dilin nəzəriyyəsi ilə əlaqəli bənzərsiz yaradıcılığının başlıca istiqaməti çoxəsrlik ədəbiyyatımızın bədii dil təcrübəsinin hərtərəfli şəkildə öyrənilib ümumiləşdirilməsindən ibarətdir. T.Hacıyev yaradıcılığında dilimizin tarixi kökəni, onun inkişafında zaman amili, üslubi rəngarəngliyi geniş elmi filoloji aspektdən nəzərdən keçirilmiş, zamanın söz sənəti qarşısında qoyduğu estetik tələblərə aid nəzəri müddəalar mühüm təfərrüatları ilə izlənilir. Professor T.Hacıyev geniş tədqiqat predmetləri içərisində bədii dilin müxtəlif aktual və köklü problemlərinə aydınlıq gətirir., poetik yaradıcılıqda forma, dil-üslub zənginliyinin əhəmiyyətini, bədii nitq mədəniyyətini daim diqqət mərkəzində saxlayır, bədii təsvir və ifadə vasitələri axtarışları problemlərinə həmişə həssas tədqiqatçılıq duyğusu və səriştəsi ilə yanaşır. Nəsimi, Xətai, Füzuli, S.Ə.Şirvani, M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir kimi klassiklərimizdən tutmuş S.Əhmədov, B.Bayramov, Ə.Kərim, R.Rza, B.Vahabzadə, M.Araz, R.Rövşən, S.Rüstəmxanlı və son dövrümüzün başqa görkəmli qələm sahiblərinin yaradıcılığı timsalında dil sənətkarlığının vacib problemləri ətrafında söhbət açır, dil və üslub cəhətdən orijinallığın, yeniləşmənin mexanizmini konkret dil faktları əsasında səciyyələndirir. Ənənəyə yeni yaradıcı baxışla forma yeniliyinə yiyələnən məziyyətlərini ümumiləşdirərək sırf nəzəri aspektdən işıqlandırmışdır. Bunun ədəbi-bədii dilin təkamülünə təsirinin şərhi də öz elmi sanbalı ilə diqqəti çəkir. Söz və ifadə yaradıcılığının, novatorluğunun, folklor poetikasına bağlılığın, klassik ədəbiyyatdan faydalanma meyllərinin spesifik əlamətlərinə elmi-nəzəri baxış T.Hacıyev yaradıcılığında öz mükəmməlliyi, prinsipial elmi konsepsiyası ilə birləşir. Bütün hallarda bədii ədəbiyyatın dilində müşahidə edilən linqvistik faktorları görkəmli türkoloq dövrünün, real həyatın bədii şüurda törətdiyi hadisə kimi dəyərləndirir. Ədəbi prosesdəki novatorluğun əsas istiqamətlərini dillə bağlayan T.Hacıyev bədii idrak proseslərinə, onun müasirləşməsinə aid elmi qənaətlərini olduqca sərrast arqumentlərlə, aydın, məntiqi dəlillərlə, xüsusi inandırıcılıqla təqdim edir. Hər bir söz sənətkarını onun dildən istifadə, üslubi özünəməxsusluğu ilə səciyyələndirir. “Bədii dili ilə öz dövrünün sənət etalonu” S.Vurğunu, “sərbəst şeiri dili ilə milliləşdirən” R.Rzanın, “ürəyini dilinə verib və oxucunun ürəyini bu dillə ələ alan” H.Arifi, “özünü epik intonasiyada kökləmiş” Qabili və digər çoxsaylı söz ustalarını ədəbi dilin dinamikası, bədii fikrin hərəkəti ilə vəhdətdə araşdırmış, dillə bağlı sənətkarlıq axtarışlarına xüsusi əhəmiyyət vermişdir.

T.Hacıyevin fəaliyyəti ilə filologiyamızda bədii dilin hərtərəfli tədqiqinə maraq intensiv xarakter almışdır. Bunun sayəsində Azərbaycan dilçilik elminin, ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqidin elmi-nəzəri səviyyəsi yüksəlmişdir. Bədii dil konsepsiyasını, onun fundamental nəzəriyyəsini yaratmaq işində T.Hacıyev misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Bədii dil proseslərinə həsr olunmuş yazılarında Azərbaycan dilinin potensial poetik imkanları, ifadəlilik qüdrəti, zəngin bədii təsvir vasitələri ilə yanaşı bədii söz ustalarının fərdi üslubu, yaradıcılıq fəaliyyəti öz geniş əksini tapmış, dilimizin inkişaf meylləri, aktual problemləri də parlaq şəkildə təqdim olunmuşudur. Ədəbiyyatşünas Vilayət Quliyevin aşağıdakı mülahizəsi böyük türkoloqun alim portretinin mühüm cizgilərindən biri kimi dəyərlidir. “Poetexnikanı öyrənmək baxımından T.Hacıyev B.Tomaşevskinin, yaxud V.Vinoqradovun rus ədəbiyyatı üçün gördükləri işi Azərbaycan ədəbiyyatı üçün görür”.

Porf. Tofiq Hacıyev Azərbaycan ədəbiyyatının bütün inkişaf mərhələlərindəki sənət dilindən danışarkən onun elmi təfəkkürünün orijinal təzahür və ifadə formaları aşkarlanır. Təbii elmi üslub, ən ciddi problemlərin şərhində elmi üslubla bədii üslubun vəhdəti, məntiqi təfəkkürün obrazlı ifadə tərzi türk dünyasının görkəmli aliminin fərdi yaradıcılıq üslubunun ayrılmaz atributlarındandır. Onun elmi nəzəri təfəkkürünün məhsullarına xas olan məziyyət, ən parlaq əlamət elmiliklə yanaşı sadəliyi, aydınlığı və təbiiliyidir. Tofiq Hacıyev qələmindən çıxmış və hər bir əsər fenomenal təfəkkürün məhsulu kimi parlaq yaradıcılıq aktıdır.

Yazımın sonunda hörmətli müəllimimi, Azərbaycanşünaslığımızı dəyərli töhfələri ilə zənginləşdirən məhsuldar alimimizi, filologiya elmini yeni baxış və fikirləri ilə zinətləndirən professor Tofiq İsmayıl oğlu Hacıyevi 75 yaşı münasibəti ilə təbrik edir, ona həyatda və yazıb-yaratmaqda, tükənməz yaradıcılıq ilhamı, möhkəm cansağlığı arzulayıram.

İsmayıl MƏMMƏDOV,

filologiya elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.-2011.- 9 iyun.- S.7.