Xatirələr burulğanında

Sənət əsərinin geniş auditoriya qazanmasının bir neçə mühüm fakt sırasında onun həyat həqiqətinə obrazlı münasibəti, bədii detalların inandırıcılığı və müəllifin səmimiliyi çox mühüm rol oynayır. Bu sırada müəllifin səmimiliyi vacib şərtlərdən biri kimi bütün sənət əsərlərinin bel sütununu təşkil edir. Yaradıcılığina xeyli dərəcədə bələd olduğum Saleh Tahirovun bütün əsərlərində oxucunu ilk sətirlərindən ələ alan əsas fakt onlardakı müəllif səmimiyyətidir. Ömrünün səksəninci illərini yaşayan Saleh müəllimin bütün ədəbi-bədii nümunələrinin hamısında onun insana, ətrafına münasibətində özünü göstərən dərin səmimiyyət var. Yazıçı-publisistin əvvəllər nəşr etdirdiyi “Yollar mənzərələr”, “Həyat dastanı” kimi kitablarında hadisələrə, dünyaya sənətkar münasibətindəki bu qədər səmimiyyətin hardan qaynaqlandığını əvvəllər bilmirdim. Sənətkarın bu yaxınlarda nəşr olunmuş “Valeh və Minayə” əsərini oxuyub bitirəndən sonra onun yaradıcılığına bəzək verən böyük səmimiyyətin hardan qaynaqlandığını anladım. Bunu mənə əsərin janrı anlatdı. Məsələ burasındadır ki, “Valeh və Minayə”ni müəllif özü sadəcə “əsər” adlandırır. Əlbəttə “Valeh və Minayə” böyük və ülvi məhəbbətin, zamanın, mühitin, bəlkə də elə taleyin əlçatmaz etdiyi bir məhəbbətin bədii-xronoloji tarixidir. Lakin bu tarix şəxsən mənim üçün elə doğma yerdən başlayır və elə doğma yerdə bitir ki, həmin tarixin, həmin taleyin personalarını tanımamaq mümkün deyil. Əsərdəki bütün hadisələr mənim doğulub boya-başa çatdığım doğma Dəvəçidə (indiki Şabranda) baş verir. “Valeh və Minayə” öz janrına görə sırf memuar əsərdir, müəllifin öz taleyi, öz həyat yolu ilə bağlı bir tarixin ədəbi-bədii salnaməsidir. Bunu yəqinləşdirmək üçün Valehin əsərdə keçdiyi ömür yolu ilə kitabın arxasında təqdim olunan müəllif bioqrafiyasını müqayisə etmək kifayətdir. Ancaq maraqlı və önəmli orasıdır ki, müəllif kiçik bir əyalət şəhərində 1941-1945-ci illər müharibəsindən əvvəl, müharibə dövrü və ondan sonrakı hadisələri lokal çərçivədə deyil, elə ümumiləşmələrlə təsvir etmişdir ki, əsəri oxuyan hər kəs özünü bu mənzərənin, o illərin, o hadisələrin və bəlkə də müharibənin yarımçıq qoyduğu o nakam məhəbbətin iştirakçısı hesab edir.

Bədii əsərin maraq doğuran keyfiyyətlərindən biri də oxucunu düşünməyə, təsvir olunan hadisələrdən onun özünün nəticə çıxarmasına istiqamət verməsidir. “Valeh və Minayə” memuar əsəri üç ciddi istiqamətdən oxucunu düşündürür. Onlardan birincisi təsvir edilən illərin – 1930-1960-cı illərin əyalət tarixi və bu tarixdə insanın taleyidir. İkincisi, təsvir olunan, bəzən tədqiq edilən həmin illərin hadisələrindən-kütləvi repressiya, kütləvi gərginlik və bunları yaradan səbəblərdir, üçüncüsü isə illərin, talelərin ağır yükünə baxmayaraq, insanı yaşamağa, yaratmağa, özünü qurmağa çağıran sevginin, məhəbbətin böyüklüyüdür. Müəllif bütün situasiya və gərginliklərdə, çətinlik və zillətlərdə məhəbbəti insanın xilaskarı kimi təqdim edir və təsadüfi deyil ki, əsərdə bütün ictimai-siyasi hadisələrin insan münasibətlərinin hamısı məhəbbət fonunda təsvir edilir. F.Dostoyevskinin “dünyanı gözəllik xilas edəcək” postulatı Saleh müəllimin söykəndiyi əsas dirəkdir və bunun həqiqət olduğunu oxucuya da öyrədir.

Mən “Valeh və Minayə”ni oxuduqca böyük və ustad yazıçımız İlyas Əfəndiyevin “Sarıköynəklə Valehin nağılı”nı, “Üçatılan”, “Geriyə baxma, qoca”sını, böyük memuar ustası A.Gertsenin “Olmuşlar və düşüncələr” əsərini xatırlayırdım.

İlyas Əfəndiyevin “Geriyə baxma, qoca” və “Üçatılan” povestləri tərəkəmə dünyasının təsiri ilə Azərbaycanın müəyyən tarixi dövrünün etnoqrafik, siyasi, məişət həyatının bədii ümumiləşməsidir. A.Gertsen isə rus siyasi-ictimai həyatının bütöv bir epoxasını memuar janrında təqdim edir. Saleh Tahirov da bütöv bir dövrün xarakterini yaratmaq üçün qarşısına bədii ümumiləşdirmə xəttini deyil, adi insanların və adi bir əyalət həyatının tarixi-xronoloji istiqamətdə xatirələrlə təqdim etmək vəzifəsini qoymuş və buna nail olmuşdur. Əsərin ilk sətirlərində müəllif özü göstərir ki, “qələmə alınan bu yazı, əsasən, 14-15 illik bir dövrü əhatə edir. Burada, başlıca olaraq 1932-45-ci illərdə Şabranda (keçmiş Dəvəçidə) baş verən hadisələr öz əksini tapmışdır.” Ancaq bu 14-15 ildəki hadisələr Şabranın tarixi koloritini, bu yerdə yaşayan insanların acılı-şirinli ömür yolunu, siyasi hadisələri çox maraqlı şəkildə təqdim edir.

Qeyd etdiyim kimi, əsərin aparıcı xəttini Valehin yaşca özündən xeyli böyük olan Minayəyə məhəbbəti təşkil edir. Bu məhəbbət bəzən qeyri-real görünsə də təmiz və ülvi bir məhəbbətdir. Minayə özündən balaca Valehin ona məhəbbətini başa düşsə də, bəzən qəsdən onu uzaqlaşdırır, Valehi bir dost kimi sevir, onun uşaq qayğıları ilə məşğul olur. Valeh də öz məhəbbətinin ifadəsində son dərəcə eleqant və səbirlidir. O da bu məhəbbətin heç vaxt gerçəkləşməyəcəyinin fərqindədir, lakin ürəyinin hökmündən uzaqlaşa bilmir. Beləliklə, Valehin Minayəyə məhəbbəti bir dostluq rəmzi kimi qalır. Valeh böyüdükcə Minayəni fəsadlardan qorumağı özünə borc bilir.

Müəllifin əsərdə təsvir etdiyi illər Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi, Şabranda da ciddi siyasi hadisələr dövrüdür. Maraqlı hal orasındadır ki, əsərin müəllifi həmin hadisələrə bu gün dəbdə olan prizmadan – sovetlər dövründəki hər şeyi qara rəngdə görmək, qara eynəklə qiymətləndirmək prizmasından yanaşmır. Əlbəttə, o illərin repressiyası da var, sovet imperiyasının milli inkişafa zərbələri də var və s. Lakin S.Tahirovun əsərində o illərin partiya, dövlət rəhbərləri arasında yaxşı insanlar da mövcuddur. Bu adamlar bir sıra hallarda vicdan və ədalət prinsiplərini də unutmurlar. Saleh müəllim o çətin illərdə də bəzi quruculuq işlərinin getdiyini və bunun xalqın taleyində oynadığı rolu göstərir. Samur-Dəvəçi kanalının tikintisi və bu fakta elin münasibəti əsərdə maraqlı boyalarla təqdim edilmişdir.

Əsərdə bədii cəhətdən ümumiləşdirilmiş maraqlı obrazlar var. Müəllif Minayəni Leyli timsalında bir gözəl kimi, onun cəbhədə həlak olan əri Qazını vətənsevər bir insan kimi təsvir edir. Əsərdə təsvir olunan ailələr öz saflığı, milli mentalitetə sədaqətli münasibətləri ilə diqqəti cəlb edir. Müəllifin əsərdə ortaya qoyduğu əsas, ana xətt insan və müharibə problemidir. Dünyanın bir çox sənətkarlarının – E.Heminqueyden tutmuş V.Astafyevə qədər böyük yazıçıların yaradıcılığında qoyulan bu məsələyə S.Tahirovun da öz münasibəti var.

Əlbəttə, müharibədə qələbə eyforiyası ilk anda hamını riqqətə gətirir. Ancaq eyforiyadan ayılıb müharibənin törətdiyi faciələri xatırlayanda insan tamam başqa cür ovqata köklənir. Saleh müəllimin Minayəsi də qələbəyə sevinir. Lakin ərinin cəbhədə həlak olması onun bu sevincini puça çıxarır. “Valeh həyətə girəndə gördü ki, Minayə balkonun məhəccərinə söykənib ağlayır. Tək-tənha öz dərdinə qapılıb, ümumi sevincə qoşulmur.” Minayənin qələbə sevincinə qoşulmamağı oxucuda təəccüb doğurmur. Yazıçı Viktor Astafyevin hekayələrinin birində ayaqlarını və qollarını cəbhədə itirmiş insan hospitalda müalicə olunduğu günlərin birində qələbə xəbəri yayılanda bütün həkim və xəstələrin “ura” sədaları altında xəlvətcə sürünüb pəncərəyə çıxır və xəstəxananın beşinci mərtəbəsindən özünü atıb intihar edir. Müharibə budur, onun faciələri özündən sonra daha aydın görünür.

“Valeh və Minayə”də Valeh böyüyür, özünün gerçək məhəbbətini də tapır, lakin müharibənin yaraları həm onun, həm də ətrafının həyatında əbədi olaraq öz ağrısını göstərməkdədir. Bütün bunlarla belə əsər nikbin bir ruhla bitir: “Dünən uşaq olan Valeh bu gün ata oldu, sonra o, baba olacaq, sonra da ulu baba. Həyat öz axarı ilə gedir, o daim dövran edir.” Bu nikbinlik, bu ovqat oxucunu özünə inama, həyata sevgi və ümidlə yanaşmağa səsləyir.

Könül NİFTƏLİYEVA,

fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2011.- 23 iyun.- S.4.