Avropa Şurasında siyasi məhbus problemi və onun həlli yolları

III məqalə

Qeyd edilənlərə baxmayaraq, müstəqil ekspertlər qrupunun məruzəsində müəyyən edilmiş meyarlara əsaslanaraq, AŞPA 24 yanvar 2002-ci ildə “Azərbaycanda siyasi məhbuslar” adlı 1272 saylı qətnamə qəbul etmiş və həmin qətnamədə Azərbaycanda siyasi məhbuslar olması barədə qərar öz əksini tapmışdır. Diqqəti çəkən məqamlardan biri ondan ibarətdir ki, müstəqil ekspertlər qrupunun hazırladığı məruzə Ermənistan və Azərbaycanda siyasi məhbusların mövcudluğunu müəyyən etmək üçün meyarları özündə əks etdirsə də, AŞPA-nın qəbul etdiyi 1272(2002) saylı qətnamə yalnız Azərbaycana aid olmuşdur və Ermənistanla bağlı nə əvvəlcə, nə də sonradan analoji qətnamə qəbul edilməmişdir.

Avropa Şurası Parlament Assambleyasının 2003-cü il iyunun 26-da keçirilən növbəti sessiyasında Azərbaycanda siyasi məhbuslar məsələsi barədə Hüquq məsələləri və insan hüquqları komitəsinin üzvü, belçikalı deputat Corc Klerfayt məruzə ilə çıxış etmiş və məruzədə Azərbaycana qarşı qərəzli mövqe nümayiş etdirərək, Avropa Şurasına üzv qəbul edildiyi vaxt “siyasi məhbus” problemi ilə bağlı götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirmədiyini bildirmiş, müxtəlif cinayətlərə görə məhkum olunmuş şəxsləri “siyasi məhbus” kimi qələmə vermişdir. Klerfaytın hazırladığı məruzədə Azərbaycanın Avropa Şurasının tamhüquqlu üzvü olması ilə bağlı 16 yanvar 2001-ci ildə qəbul edilmiş amnistiya aktının tətbiqi nəticəsində cəzaçəkmə yerlərindən təqribən 2300 şəxs azadlığa buraxılması, 800 şəxsin cəzasının yarıya endirilməsi, 4400 şəxsin azadlıqdan məhrumetmə ilə bağlı olmayan cəzalardan azad edilməsi, istintaq orqanları və məhkəmələr tərəfindən 1300 şəxs barəsində cinayət təqibinə xitam verilməsi, o cümlədən Azərbaycan Prezidentinin 17 iyun 2003-cü il tarixli fərmanı ilə 106 məhbusun azad olunması və azad olunanlar sırasında hüquq müdafiə təşkilatları tərəfindən “siyasi məhbus” kimi tanınan məhkumların böyk əksəriyyətinin olması faktları öz əksini tapmamışdır. Azərbaycan nümayəndə heyəti gündəliyə salınmış “siyasi məhbus” haqqında məruzənin ziddiyyətli olduğunu və seçkiqabağı vəziyyətə təsir etmək məqsədi güddüyünü bildirərək, qeyd etmişdir ki, Azərbaycan Avropa Şurasına daxil olduğu vaxtdan bəri bəzi qeyri-hökumət təşkilatlarının hazırladığı 716 nəfərdən ibarət “siyasi məhbus” siyahısı 527 nəfər azalmışdır, bu isə o deməkdir ki, Azərbaycanın Avropa Şurasındakı üzvlüyü dövründə bəzi qeyri-hökumət təşkilatlarının “siyasi məhbus” hesab etdiyi 527 dustaq azadlığa buraxılmışdır. Müzakirələr zamanı çıxış edən deputatların əksəriyyəti Klerfaytın məruzəsinin qərəzli və səthi xarakter daşımasını, Avropa Şurasının meyarlarına uyğun gəlmədiyini, ekspertlər qrupunun rəyi ilə məruzəçinin mövqeyinin ziddiyyət təşkil etdiyini vurğulamışlar. Nəhayət, AŞPA Azərbaycanda “siyasi məhbus” məsələsi ilə bağlı məruzəni ziddiyyətli sayaraq yenidən işləmək üçün komitəyə qaytarılması barədə qərar qəbul etmişdir.

AŞPA-nın Azərbaycanda siyasi məhbus məsələləri üzrə məruzəçisi Malkolm Bryusun məruzəsinin 2005-ci ilin iyun ayında ətraflı müzakirəsindən sonra Azərbaycanda “siyasi məhbus” məsələsi bir qədər səngimiş, Malkolm Bryus Azərbaycanda siyasi məhbus problemi mövcud olmaması qənaətinə gələrək məruzəçi postundan istefa vermiş, süni surətdə yaradılmış bu mövzuyla əlaqədar Azərbaycan üzrə yeni məruzəçi təyin olunmasına ehtiyac qalmamışdı. Siyasi məhbus problemi üzrə məruzəçi postunun ləğv edilməsinə baxmayaraq “siyasi məhbus problemi” adlandırılan məsələnin hüquqi vasitələrlə həll edilməsinə və bu məsələnin tam bağlanmasına nail olmaq məqsədilə Azərbaycanın rəsmi strukturlarının təşəbbüsü ilə 11 iyun 2005-ci ildə hakimiyyət nümayəndələri və hüquq müdafiəçilərindən ibarət tərkibdə İşçi Qrupu yaradılmış və birgə memorandum imzalanmışdır. Həmin İşçi Qrupu fəaliyyətini sonradan İnsan Hüquqları üzrə İşçi Qrupu kimi davam etdirmişdir. Buna baxmayaraq, Azərbaycan Respublikasi ilə Avropa Şurası arasinda konstruktiv davamli əməkdaşlıqda maraqlı olmayan qüvvələrin cəhdləri nəticəsində qondarma “Azərbaycanda siyasi məhbus problemi” vaxtaşırı AŞ Hüquq məsələləri və insan hüquqları komitəsində gündəmə gətirilmişdir. AR Prezidentinin 2005-ci il martın 20-də imzaladığı əfv fərmanı ilə Avropa Şurasının müxtəlif siyahılarında göstərilən 53 məhbus da daxil olmaqla, cəmi 114 nəfər (o cümlədən adları tez-tez hallandırılan R.Qazıyev, N.Əfəndiyev, F.Muxtarov, T.Qasımov və digərləri) azadlığa buraxılmışdır. Avropa Şurasının müstəqil ekspertlər qrupu tərəfindən “siyasi məhbus” hesab edilmiş şəxslərdən üçünün işinə yenidən baxılmış (E.Əmiraslanov, A.Kazımov və S.Poladov), bütün qalan “siyasi məhbus” hesab edilmiş şəxslər isə azadlığa buraxılmışlar. Bundan əlavə, hüquq müdafiə təşkilatlarının siyahılarında göstərilən 4 nəfər məhkəmələr tərəfindən, 30-dan çoxu isə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 20 iyun 2005-ci il tarixli fərmanı ilə əfv olunaraq azadlığa buraxılmışlar. Hüquq müdafiəçilərinin siyahılarında adları çəkilən daha 10 nəfər “siyasi məhbus” AR Prezidentinin 19 mart 2007-ci il tarixli əfv fərmanı ilə azadlığa çıxmış, 1 nəfərin cəzasının müddəti azaldılmış və 1 nəfərin şərti cəzası ləğv edilmişdir.

Qeyd etməliyik ki, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi dövründə, bütövlükdə, 8 amnistiya aktı və 48 əfv fərmanı qəbul edirmişdir. Bunlardan 7 amnistiya aktı və 32 əfv fərmanı 1995-2003-cü illər ərzində cənab Heydər Əliyevin prezidentliyi dövründə qəbul edilmişdir. Həmin amnistiya aktları 77 mindən çox insana şamil edilmiş, bunlardan 21325 nəfəri cəzasının çəkilməmiş hissəsindən azad olunmuşdur. Qəbul edilmiş əfv fərmanları ilə 3 mindən artıq şəxs bağışlanaraq cəzalarından azad edilmişdir ki, bunların sırasında 1994-1995-ci illərdə dövlət çevrilişi cəhdlərində iştirak etmiş və AŞ tərəfindən iddia edilən “siyasi məhbuslar” da olmuşdur. Cənab İlham Əliyevin prezidentliyi dövründə 2003-cü ilin sonlarından 2011-ci ilin fevral ayınadək Azərbaycanda qəbul edilmiş 1 amnistiya aktı və imzalanmış 16 əfv fərmanı 10-minə qədər məhbusa şamil edilmişdir. Bununla yanaşı, bu və ya digər cinayət işlərinə baxarkən hakimlər tərəfindən törədilmiş hüquq pozuntularının, o cümlədən yeni “siyasi məhbus” kimi qiymətləndirilə biləcək məhbusların meydana gəlməsinin qarşısını almaq məqsədilə Məhkəmə-Hüquq Şurasında mütəmadi olaraq hakimlərin fəaliyyəti haqqında müzakirələr aparılmış və Şuranın tövsiyələri əsasında indiyədək 100-dən çox hakim müxtəlif cəzalara məruz qalmış, 30-dan çox hakimin fəaliyyətini davam etdirməsi tövsiyə edilməmiş, 10-dan artıq hakimin fəaliyyəti isə vaxtından əvvəl dayandırılmışdır. Hakim vəzifəsinə namizədlərin peşəkar bacarıqlara yiyələnməsi üçün xüsusi proqrama uyğun olaraq təlim kursları təşkil edilmiş və bu məqsədlə Avropa Şurası ilə birgə tanınmış beynəlxalq ekspertlər, ədliyyə və prokurorluq işçilərindən ibarət təlim komissiyası yaradılmışdır. 2009-cu il may ayında 60 vakant hakim vəzifəsi yerinə 438 namizədin iştirakı ilə test imtahanı keçirilmiş və test imtahanı 30-dək beynəlxalq və yerli QHT tərəfindən müşahidə edilmişdir. Nəhayət, Azərbaycanda dünyanın 30 ölkəsindən 70-ə qədər ekspertin, o cümlədən AŞPA, ATƏT PA, Avropa Parlamentinin və BMT-nin müxtəlif strukturlarının nümayəndələrinin iştirakı ilə 2005-ci ildə “siyasi məhbus” problemi və 2008-ci ildə isə “Azərbaycanda siyasi hüquqların müdafiəsi — yeni meyarlar” mövzusunda beynəlxalq konfranslar keçirilmişdir. Bu beynəlxalq konfransların qətnamə və bəyanatlarnda “siyasi məhbus” anlayışının beynəlxalq-hüquqi təbiətinin təyin olunmaması, heç bir beynəlxalq sənəddə, o cümlədən Avropa Şurasının ümumtanınmış rəsmi sənədlərində öz əksini tapmaması, habelə qərarları presedent hüququ qüvvəsinə malik olan İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin praktikasında bu anlayışdan istifadə edilməməsi vurğulanmış, “siyasi məhbus” meyarlarını özündə əks etdirən “Siyasi Məhbus Problemi üzrə Avropa Konvensiyası”nın işlənib hazırlanması və qəbul edilməsi zərurəti göstərilmişdir. Həmin qətnamələr və bəyanatlar AŞPA-ya təqdim edilməsinə baxmayaraq, uzun müddət qeyd edilən konfranslarda iştirak etmiş çoxsaylı beynəlxalq ekspertlərin hazırladığı bu sənədlərə Avropa Şurası tərəfindən heç bir reaksiya verilməmişdir. Qeyd edilməlidir ki, qondarma “siyasi məhbus” problemi mütəmadi olaraq ölkədə Prezident və parlament seçkiləri, AŞPA-nın növbəti sessiyaları ərəfəsində süni şəkildə müzakirələr mövzusuna çevrilmiş və həm ölkə daxilində, həm də onun hüdudlarından kənarda bəzi dairələr tərəfindən genişmiqyaslı və qərəşli kampaniya formasında Azərbaycana qarşı siyasi təsir vasitəsi kimi istifadə edilmişdir. Bu qeyri-obyektiv xarakterli kampaniyaların qarşısını almaq və problemin əsl mahiyyətini ictimaiyyətə çatdırmaq məqsədilə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bir çox QHT-lər, o cümlədən öz sıralarında 70-dən çox QHT-ni birləşdirən “Siyasi məhbus problemləri üzrə Şura” təcrübəli ekspertlər qrupu formalaşdırmışdır. Eksperlər qrupu Avropa Şurası tərəfindən “siyasi məhbus” kimi tanınmış 100-dən artıq məhbusun cinayət işlərini araşdırmış və onların “siyasi məhbus” kimi tanınmasının heç bir hüquqi əsasının olmaması barədə birmənalı nəticəyə gəlmiş, hətta “siyasi məhbus” kimi tanınanlar arasında uşaq oğurluğu və terrorçuluq, dövlət çevrilişi cəhdləri və digər zorakı cinayətkar əməllər törətmiş insanların olduğunu aşkar etmişdir. Həmin QHT-lərin rəhbərləri aşkarladıqları faklarla bağlı AŞ rəhbərliyini məlumatlandırmış, Avropa Şurası deputatları ilə ikitərəfli və çoxtərəfli görüşlər zamanı bu faktları onların diqqətlərinə çatdırmışlar.

Bununla bərabər, həmin təşkilatlar ardıcıl olaraq bəyanatlarla AŞ rəhbərliyi və deputatlarına müraciət etmişlər. Bu bəyanatlada vurğulanmışdır ki, hər hansı bir siyasi partiya və hərəkat üzvü olmasından və ya yüksək səviyyəli dövlət məmuru olmasından asılı olmayaraq hər kəs törətdiyi cinayətlərə görə qanun qarşısında cavab verməlidir və bu məsələyə siyasi don geyindirmək demokratik, hüquqi dövlətin ikişafı və vətəndaş cəmiyyətin formalaşmasının başlıca amili olan hüququn aliliyi prinsipinə ziddir. Törədilmiş bir neçə cinayət əməllərinin təhqiqatı və ya məhkəmə prosesləri zamanı müstəntiq və ya hakimlər tərəfindən buraxılmış səhvlər həmin cinayətkarların “siyasi məhbus” kimi tanınmasına əsas vermir, bu məsələlər siyasi deyil, hüquqi müstəvidə həllini tapmalıdır və əgər kimsə milli məhkəmə-hüquq sistemində qəbul edilmiş qərarlardan razı deyilsə, İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinə müraciət etmək hüququna malikdir. Bu bəyanatlarda vurğulanmışdır ki, heç bir ümumqəbul edilmiş hüquqi meyar və beynəlxalq-hüquqi sənəd olmadan ayrıseçkiliyə yol verərək 47 üzv dövlətdən yalnız Azərbaycana qarşı siyasi məhbus probleminin olması barədə iddia etmək və Azərbaycanda siyasi məhbus problemi üzrə xüsusi məruzəçinin təyin edilməsi beynəlxalq hüquq normaları ilə ziddiyyət təşkil etməkdən əlavə, nə Ümumavropa dəyərlərinə, nə də Avropa Şurasının prinsiplərinə uyğun deyil və bu beynəlxalq qurumun öz nüfüzuna olan böyük zərbədir. Buna baxmayaraq, Azərbaycan Respublikasi ilə Avropa Şurası arasında konstruktiv davamlı əməkdaşlıqda maraqlı olmayan qüvvələrin cəhdləri nəticəsində qondarma “Azərbaycanda siyasi məhbus problemi” vaxtaşırı AŞ PA Hüquqi məsələlər və insan hüquqları komitəsində gündəmə gətirilmişdir. Nəhayət, 2008-ci ildə həmin komitə “siyasi məhbus” anlayışının beynəlxalq hüquqda təyin olunmamasını, Avropa Şurasının rəsmi sənədlərində öz əksini tapmamasını, o cümlədən qərarları presedent hüququ qüvvəsinə malik olan İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin praktikasında bu anlayışdan istifadə edilməməsini nəzərə alaraq “Azərbaycanda siyasi məhbus problemi” kimi iddialarin hüquqi əsasları olmadığı və Avropa Şurasında “siyasi məhbus” məsələsi ilə bağlı bütün üzv dövlətlərə şamil edilə biləcək müvafiq sənədin və meyarların işlənib hazırlanaraq qəbul edilməsinin vacibliyi qənaətinə gəlmişlər. Bu məqsədlə AŞPA Bürosu 2009-cu ildə Avropa Şurası çərçivəsində “siyasi məhbus” anlayışının meyarlarının işlənib hazırlanması və bu məsələ ilə bağlı müvafiq sənədin qəbul edilməsinə qədər üzv ölkələrə siyasi məhbus problemi üzrə təyin edilmiş məruzəçilərin fəaliyyətinin dayandırılması barədə qərar qəbul etmişdir. Təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, AŞ-nin Hüquqi məsələlər və insan hüquqları komitəsində qondarma “siyasi məhbus” problemi 2009-cu ilin əvvəllərində yenidən gündəmə gətirilmiş və həmin komitənin 24 mart 2009-cu ildə keçirilmiş iclasında Avropa Şurasının üzvü olan 47 ölkədən yalnız Azərbaycanda siyasi məhbus problemi üzrə xüsusi məruzəçinin təyin edilməsi barədə qərar qəbul edilmişdir. Beləliklə, həmin iclasda Almaniyalı deputat Kristof Ştrasser Azərbaycanda siyasi məhbus problemi üzrə xüsusi məruzəçinin təyin edilmişdir. Hüquqi məsələlər və insan hüquqları komitəsi 16 dekabr 2009-cu ildə keçirilən iclasında Azərbaycana qarşı bir daha açıq-aşkar qərəzli mövqe nümayiş etdirmişdir. Belə ki, həmin komitə “siyasi məhbus” anlayışının meyarlarının və bu məsələ ilə bağlı müvafiq sənədin işlənib hazırlanmasını özünün təyin etmiş olduğu Azərbaycanda siyasi məhbus problemi üzrə xüsusi məruzəçi Kristof Ştrasserə həvalə etmişdir. Başqa sözlə, cənab K. Ştrasserə özünün hazırlayacağı meyarlar əsasında Azərbaycanda siyasi məhbuslar haqqında məruzə hazırlamaq tapşırılmışdır. Nəhayət, cənab K. Ştrasser tərəfindən “Azərbaycanda siyasi məhbuslar məsələsinin izlənilməsi və siyasi məhbusların müəyyənləşdirilməsi” adlı məruzə hazırlanaraq Hüquq məsələləri və insan hüquqları komitəsində 17 iyun 2010-cu il tarixdə rəsmi sənəd kimi qəbul edilmişdir (AS/Jur (2010) 28).

Elxan SÜLEYMANOV,

Azərbaycanın AŞPA-dakı

nümayəndə heyətinin üzvü,

AŞPA-nın Hüquq Məsələləri

və İnsan Haqları Komitəsinin üzvü

525-ci qəzet.- 2011.- 3 mart.- S.4.