Tariximizə və ağrılarımıza işıq salan roman

Bu yaxınlarda “Ulduz”un redaksiyasındaydım, yazıçı dostum Elçin Hüseynbəyli mənə sanballı bir kitab verdi, “Qarabağ müharibəsindəndir, bilirəm bu mövzu səni maraqlandırır”-dedi. Kitabı aldım, təbii, ilk olaraq üstünü oxudum: Şövkət Zərin Horovlu “Arazdan gələn səs”. Erməni təcavüzü, Qarabağ müharibəsi mövzusu məni həqiqətən də daim məşğul edir. 2009-cu ildə həyata keçirdiyim layihələrdən birinin məqsədi məhz bu mövzuda yazılmış əsərlərdən ibarət toplu nəşr etmək və daha diqqətəlayiq əsərlərin müəlliflərinə pul mükafatı verilməsiydi. Çünki, mükafatlar yaradıcı adamların diqqətini konkret mövzulara yönəltmək, işləməyə stimul yaratmaq üçün ən sınanmış üsullardan biridir. Qarabağ mövzusu bu gün Azərbaycanın ən ağrılı yeri olsa da, ədəbiyyatçılarımız bu mövzuya nədənsə yetərincə diqqət ayırmır. Əlbəttə, Elçinin “Bayraqdar”, Aqil Abbasın “Dolu”, Elçin Hüseynbəylinin “Əsirlər”, Şərif Ağayarın “Kərpickəsən kişinin dastanı”kimi diqqətəlayiq əsərlər bu qəbildəndir. Başqa müəlliflərin də Qarabağ ağrısı ilə bağlı əsərləri var. Ancaq bu mövzuya diqqət yetərli deyil və ziyalılarımız dəfələrlə bunu mətbuatda bildiriblər. “Azərbaycan” qəzeti kollektivinin Yazıçılar Birliyində görüşündə də qəzetin baş redaktoru Bəxtiyar Sadıqov yazıçılarımızın Qarabağ mövzusuna az diqqət yetirməsindən narahatlığını bildirmişdi. Sözün düzü, mən bunun nədən belə olduğunu bilmirəm. Bir dəfə Səlim Babullaoğlu ilə “nədən Qarabağ mövzusunda əsərlər az yazılır”mövzusunu müzakirə edəndə, o bunun bu faciədən az vaxt keçməsiylə bağlı olduğunu bildirdi. 20 il ədəbiyyatda doğrudanmı az müddətdir? Və ya bu günki həyatımız Qarabağ faciəsinin fasadları ilə dolu deyilmi? Millətimiz Xocalı faciəsi kimi bir faciə yaşayıb və nə qədər vaxt keçməlidir ki, yazıçılarımız bu ağrını hiss etsinlər. Əlbəttə, mən ciddi yazıçıları nəzərdə tuturam....

Yəqin şair lirik ricətsiz dura bilməz. Neynəyək, peşə vərdişidir. Demək belə. Elçin Hüseynbəylidən kitabı aldım, müəllif mənə tanışdır. Şövkət Zərin Horovlunu bir şair kimi çoxdan tanıyıram. Deyim ki, qadın yazarlar arasında şeirləri ilə seçilənlərdəndir. Bir nisgil var bu şeirlərdə, itirdiyi yasəmənliyə, kəhrizə, kəndlərindəki gölə, Araza... olan nisgil. Bu nisgil onun nəsrində də var. “Arazdan gələn səs”romandır və ön sözün müəllifi Musa Ələkbərlinin yazdığı kimi, bu onun ilk nəsr əsəridir. Mən bu romanı oxudum və Şövkət xanımın şeirlərində olan ağrını, nisgili bu romanda da gördüm. Yəqin bir ağrını yazmaq üçün gərək onu birinci öz canından keçirəsən. Əsər Cəbrayılda ermənilərlə gedən döyüşlərdən, bu döyüşlər ətrafında cərəyan edən hadisələrdən bəhs edir. Müəllif hadisələrin cərəyan etdiyi məkanı konkretləşdirməsə də, mən bu məkanın Cəbrayıl olduğunu əsərdəki təbiət təsvirlərindən hiss etdim. Çünki, mən Cəbrayılda olmasam da, Elçin Hüseynbəyli öz əsərlərində və şəxsi söhbətlərində mənə Cəbrayılı o qədər təsvir edib ki, romanı oxuyarkən görmədiyim bu yerləri o dəqiqə tanıdım. Elçinin təsvir etdiyi peyzajları da Şövkət xanım çox ustalıqla qələmə alıb. Bəlkə də bu təsvir qabiliyyəti onun şairliyindən irəli gəlir. Şairlər də bir cürə rəssamdır, sadəcə boyaları sözdür. Əsərdə canavarların Möhlət kişini təqib etməsi səhnəsi çox realist boyalarla təsvir edilib. Müəllifin yaratdığı bu məqam mənim çox xoşuma gəlir. Qarlı bir gecədə canavarların təqib etdiyi atlı gözlərim önündə kinoxronika kimi canlandı. Bu görüntünü oxucuda yaratmaq yazıçı ustalığından irəli gəlir. Mən Şövkət Zərin Horovlunun dünyaya səs salacaq şedevr bir roman yaratdığını iddia etmək fikrində deyiləm. Onun şeirləri də mənə nəsrindən daha çox xoş gəlir. Amma bu əsər müəllifin ilk romanı olduğunda burada tənqidi məqamlar axtarmaq fikrindən uzağam. Onun erməni təcavüzünün xalqımıza yaşatdığı acıları, qırılmış taleləri, amansız faciələri özündə əks etdirən dəyərli bir roman ərsəyə gətirməsini alqışlayıram. Sözün düzü, Mən “Azərbaycan”jurnalının son saylarında bu müəllifin Əfqanıstanla bağlı bir əsərini görmüşəm, amma təəssüf ki onu oxumamışım. Buna görə bu iki əsər arasında müqayisə aparmaq imkanım yoxdur. Heç bu yazıda məqsədim də o deyil. Bu yazım “Arazdan gələn səs”romanının müəllifi Şövkət Zərin barədədir. Müəllif bu romanda qarşısına erməni təcavüzünün gətirdiyi bəlaları, müharibənin törətdiyi insan faciələrini göstərmək məqsədi qoyub və deyim ki, məqsədinə çatıb. Bu əsərdə bir məqam mənim diqqətimi xüsusilə cəlb elədi. Söhbət ermənilərin və azərbaycanlıların əsirlərə münasibətindən gedir. Çünki, əsirlərə münasibət insanlığın əsas göstəricilərindəndir.

Adəm oğlu adlandırıla biləcək heç bir millət, heç bir döyüşçü içindəki kini, küdurəti əsirlərin üzərinə tökmür. Xüsusən qadın və uşaqlara. Bu cür murdar məxluq yalnız etməni ola bilər və müəllif onların bu murdarlığını əsərdə ürək ağrısı ilə, real, inandırıcı cizgilərlə təsvir edə bilib. Dinindən və millətindən asılı olmayaraq, hər bir insan bu sətirləri oxuyanda erməni vəhşiliyinə nifrət etməyə bilməz. Müəllif ermənilərin əsirlərə münasibətinə qarşılıq olaraq, azərbaycanlılara əsir düşən ermənilərin taleyini də təsvir edib. Qisas eşqi ilə alışıb yanan gənc Azərbaycan əsgərləri əsir düşmüş erməni qocası ilə erməni qızını linç etmək, onları cəzalandırmaq istəyəndə azərbaycanlı zabit buna imkan vermir. Şəxsən mənə bu hadisə çox inandırıcı görünür. Səhv etmirəmsə 1992-ci il idi. Tovuzda iki erməni əsiri tutmuşdular. Ər-arvad idilər. Onda Tovuzlu qadınlar əsgərlərə onlara əlini vurmağa belə imkan vermədi. Hətta bu qadınlardan birinin oğlu müharibədə həlak olmuşdu. Bax budur bizim insanlığımız, budur bizim böyüklüyümüz. Ədəbiyyatın da işi elə bu insanlıq məqamlarını göstərməkdir. Çünki, yekunda insanlıq qalib gəlir. Erməni xisləti ilə uzunmüddətli qələbə qazanmaq olmaz. Buna görə də ermənilərin tarixdə heç zaman uzunmüddətli dövlətləri olmayıb. Dövlətçilik hər bir xalqdan daxili əxlaq tələb edir. Müəllif romanda xalqların bu daxili əxlaqını müqayisəli şəkildə göstərməyə müvəffəq ola bilib. “Arazdan gələn səs” romanında bütün bədii əsərlərə xas olan sevgi süjeti də var. Bəşər varlığının əsas göstəricisidir sevgi. Məncə bütün vətənpərvərlik plakatları bir sevgi anına dəyməz. Əsərdə Qumral və Fuadın nakam sevgisi, müharibənin bu sevgiyə yaşatdığı acılar təsvir olunub. Fuadın döyüşdə həlak olmasından sarsılan Qumralın intiharı da müəllif tərəfindən inandırıcı şəkildə təsvir olunub. Əsərdə belə maraqlı məqamlar çoxdur. Hiss olunur ki, Şövkət xanım yalnız etməni təcavüzünün acılarını yaşamayıb, həm də bu hadisələri toplamaq üçün xeyli əziyyət çəkib, çoxsaylı əhvalatları bir süjet ətrafında toplamağa çalışıb və buna nail olub. Mən onu müharibə mövzusunda təsirli bir əsər ərsəyə gətirməsi münasibəti ilə təbrik edirəm. Hesab edirəm ki, belə əsərlər istər xalqımız üçün, istər ədəbiyyatımız üçün lazımlıdır. Çünki, bu bizim tariximizdir, həyatımızın bir hissəsidir. Bu tarix sənədləşdirilməlidir, gələcək nəsillər bu tarixi oxumalıdır. Belə bir məsəl var: türklər tarixi yaradır, amma onu yazmır. Məncə yaxşı cəhət deyil bu. Biz tariximizi yad mənbələrdən, o cümlədən erməni mənbələrindən oxuyuruq. Və tarixi onların təsvirində qavrayırıq. Belə deyərdim ki, tarixi yaradanlar elə onu yazanlardır. Yazıçı həm də xalqının gələcək salnaməsini yaradır. Şövkət xanım da tariximizin bir məqamını qələmə alıb və biz bu tarixin yaşatdığı acıları bu gün də yaşayırıq. Mən əsəri oxuyandan sonra Şövkət xanımla görüşmək istədim və biz Yazıçılar Birliyində görüşdük. Söhbətimizdən sonra bu xanımın çox maraqlı taleyi olduğunu gördüm.

O ixtisasca filoloqdur, gəncliyində ərinin xidməti işi ilə bağlı uzun müddət Əfqanıstanda yaşayıb. Orada bədii yaradıcılıqla da məşğul olub. Çoxsaylı şeirlər və Əfqanıstan hadisələrindən bəhs edən roman da yazıb. Lakin bu əlyazmalar Əfqanıstandakı müharibə köçündə it-bata düşüb. Bu itkinin gətirdiyi məyusluq onu xeyli müddət ədəbiyyatdan ayrı salıb. Düz 1999-cu ilə qədər. O gündən bəri “Çinar həsrəti”, “Sözün işığı”, “Mən Araz qızıyam”, “Dünya, səndən nigaranam”, “Heykəlləşmiş qatar” adlı beş şeir kitabı nəşr etdirib. Müntəzəm olaraq ədəbi dərgilərdə çıxış edib. Yeri düşmüşkən, bir məsələni də demək istəyirəm. Bir dəfə hörmətli tənqidçimiz, “Azərbaycan” jurnalının baş redaktoru İntiqam Qasımzadə ilə qadın şairlərinin yaradıcılığından söhbət edirdik və İntiqam müəllim Şövkət Zərinin şeirləri barədə çox isti şeylər söylədi. Yəni o öz yaradıcılığı ilə ədəbiyyatımızın mötəbər imzalarının diqqətini cəlb edə bilib. İndiki yazar bolluğunda buna nail olmaq elə də asan iş deyil. Sadaladığım kitablardan başqa Şövkət xanımın uşaqlar üçün iki şeir kitabı, bir pyesi var. Bu da çox təqdirə layiqdir. Çünki uşaq şeiri ədəbiyyatımızın ən ağrılı yeridir, daha doğrusu pis gündədir. İndi bu mövzuda yazanları barmaqla saymaq olar. Ədəbiyyat isə elə uşaq şeirindən başlayır. Artıq görün neçənci nəslimiz Abdulla Şaiqin “Xoruz”uyla böyüyür və yekun olaraq ali məktəblərə test imtahanlarında özünü göstərir. Mən həmişə düşünmüşəm ki, nəyə görə rusdilli uşaqlar azərbaycan dillilərdən intellektli olur və bunun cavabını rus dilində sanballı uşaq ədəbiyyatının bolluğunda görürəm. Buna görə Şövkət xanımı uşaq şeirləri yazdığına görə də alqışlayıram...

” Arazdan gələn səs” də Şövkət xanımın müharibə mövzusunda yeganə əsəri deyil. Bu trilogiyadır və “Xəyanət”, “Köynək” adlı kitablar da var. Sadəcə onlardan yalnız birini çap etdirməyə imkan olub. Daha doğrusu oxucu və yaddaşımız üçün ən vacib olanını nəşr elətdirib. Bir də söhbətdə onu öyrəndim ki, bu il bu maraqlı və gözəl xanımın yubileyidir. Mən də özünü ədəbiyyata həsr edən, qarmaqarışıq dünyamızın acısını və sevincini, pisliklərini və gözəlliklərini qələmə alan qələm dostumuz haqqında məqalə yazmaq qərarına gəldim. Məncə, yazıçının yazıçıya ən yaxşı hədiyyəsi onun barəsində nəsə yazmasıdır. Amma mən bundan artığını etməyi düşünürəm. Biz müharibə mövzusunda yazılan əsərlərə mükafatlar veririk (biz deyəndə rəhbərlik etdiyim təşkilatı nəzərdə tuturam) və Şəvkət Zərin Horovlu da, onun “Arazdan gələn səs”romanı da hər cür mükafata layiqdir.

Elxan Zal Qaraxanlı

525-ci qəzet.- 2011.- 19 mart.- S.26.