Elegiya
Bir dəfə yumulur dağ bənövşəsi...
Görüşlə ayrılıq arasındakı məsafənin nə qədər olduğunu dəqiq bilənlər varmı, uzunmu, qısamı bu yol?! Doğrudanmı ayrılığı “əlvida” adlandırmaqdan başqa bir söz qalmır?..
Onunla görüşümüzün (görüşlərimizin), ayrılığımızın arasındakı məsafəni heç zaman ölçmək niyyətim olmamışdı. Hər dəfə uzun və qısa görüşlərimizindən sonra bir də görüşəcəyimizə ürəyimdə rahat bir ümid qalırdı. Amma bu dəfəki görüşümüzün sonunda bir “əlvida” var imiş...
Axşamın qaşı qaralırdı. Bakıda küləkli bir gün yaşanırdı. Təkəmtənha gah ağacların, gah da binaların, tinlərin yanından keçib, yaşadığım evin həndəvərlərində dolaşırdım. Telefonuma zəng gəldi. Yusif Dumanlı idi. Gədəbəydən zəng edirdi. Həmişə olduğu kimi, yenə telefonun o başında qardaş – deyə səslədi. Eşidirəm dedim. Oralarda nə var, nə yox deyə xəbər aldı.
– Külək əsir.
– Burada da külək əsirdi,
amma dayandı.
Bir qədər sükutdan
sonra Salman Rzayev rəhmətə getdi, dedi.
Ölümlərə və
ölümlər barədə gələn xəbərlərə
heç vaxt inanmağım gəlmir. Bir zamanlar atamın
ölümünə inanmaq istəməmişdim.
Uşaqlığımın bu aldadıcı hissi
ömrümün sonrakı çağlarında da məni tərk
etmir. Axı o ki, sappasağlam, gümrah idi – deyə
soruşdum. Niyə birdən-birə?!. Yusif müəllimin
halı qəfil pisləşib, sonra da həyata qaytarmaq
mümkün olmayıb dedi.
Şəmkirdən Gədəbəyə
doğru qalxan avtomobil yolu dağlara üz tutduqca ilan kimi
qıvrıla-qıvrıla baş alıb gedir. Səhərin
gözü yenicə açılar-açılmaz, dostum Anar Əliyevin
maşınında bu yolun bir ucunu əlimizə alıb
üzü dağlara doğru qalxırdıq. Həmin gün
görkəmli alim, Azərbaycan Aqrar Universitetinin Riyazziyat
kafedrasının müdiri, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru
Salman Rzayevin yas mərasiminin üçüncü
günü idi. Üç gün idi ki, o, əbədiyyətə
qovuşmuşdu və onu tanıyanlar, doğmalar, dostlar bir qəfil
itkinin ağrısını yaşayırdılar.
Möhkəm duman
olduğundan, nə dağların ucalığını
görə bilirdik, nə dərələrin dərinliyini.
Amma mən bilirdim ki, sağ tərəfimiz dərin
uçqundur. Yollar da ömrün xatirəli
qanadlarıdır. Keçən yay bu yolu Salman müəllimlə
birgə keçib dağlara üz tutmuşduq.
Ömrün elə vaxtı
gəlir ki, yollar adamın içinə, onun
varlığına vüsaldan çox həsrət
daşıyır. Hüseyn Arifin “Görən bu yollarda kimim
var mənim” misrası əbədi bir sualdır. Ürəyimdə
yeni bir şeirin misraları səslənirdi:
Uçdu qartalların, yerə
enmədi,
Ocaq söndü – ocaq yeri
sönmədi.
Bir gələnin bir də
geri dönmədi,
Əzəldən yarandın
qəm çəkən dağlar.
Birdən-birə bu qatı
dumanların qoynunda Salman müəllimin rəsmi gözlərim
önünə gəldi. Axırıncı dəfə onu bu
dağlarda gördüyüm kimi... Nazikqol köynəkdə,
könəyin yaxasından asılmış rəngli gün
eynəyi, bir də başında günəşdən
qorunmaq üçün boz kepkası... Ötən yay Azərbaycan
Memarlıq və İnşaat Universitenin rektoru, memarlıq
doktoru Gülçöhrə xanım Məmmədova,
tanınmış arxeoloq, tarix elmləri doktoru Tarix Dostiyev və
bir də mən Gədəbəyə gedirdik. Rayon mərkəzində
Yusif Dumanlı da bizə qoşulasıydı.
Gülçöhrə xanım bu dəfə də Gədəbəyə
alban abidələrinin izilə gəlirdi. Mən isə
çoxdan bəri üzərində işlədiyim “Adam
daşlar” poemam üçün mövzu axtarışına
çıxmışdım. Tarix müəllimi Gədəbəy
Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı Kamran Rzazadənin
xahişi ilə bu səfərə mən dəvət eləmişdim.
Kamran müəllim zəng edib deyirdi ki, Gədəbəydə
sakinlər qədim bir mağara tapıblar. Bəlkə alimlərimiz
ona bir baxış keçirəydilər. Orta əsrlər
müətəxəssisi olan Tarix müəllim gedək baxaq,
görək nədir, hansı dövru əhatə edir
demişdi.
Kamran müəllim
görüşümüz zamanı dedi ki, səfərimiz barədə
qardaşım Salman müəllimin də xəbəri var. O
da sizinlə gedəcəkdir.
İlk səfərimiz
Saratovka kəndinə oldu. Burada yerləşən,
uçub-dağılmaqda olan alban kilsəsinə gəldik.
Tarixi lap qədimlərə gedib çıxan bu abidə
Gülçöhrə xanımın diqqətini ilk
görünüşündən cəlb elədi.
Kafedralarının xanım əməkdaşı ilə
ölçü-biçiyə başladılar. Mütəxəssis
olmasam da bilirdim ki, bu parametrlərin dəqiqləşdirilməsi
alban abidələrinin tarixini və dövrünü müəyyən
etməyə imkan yaradır.
Salman müəllim hər
bir abidəni milli qürurumuz, zəngin keçmişimiz
adlandırırdı. Bu yerlərdə bələd
olmadığı bir qala, qalacıq, abidə yox idi. Biz
vaxtında laqeydlik göstərdiyimiz üçün xain
qonşularımız abidələrimizi, daş kitabələrimizi
gah aşkar, gah gizlin oğurlayaraq öz adlarına
çıxıblar deyirdi. Son vaxtlar aparılan
axtarışlar, alimlərin Gədəbəyə səfəri
onu hədsiz sevindirirdi. Bu, bir vətəndaş və alim
sevgisi idi. Saratovka kənd məktəbinin yanındakı qədim
qəbiristanlıqda təkcə əcdadlarımız deyil, həm
də böyük, zəngin bir tarix uyuyur. Sinə
daşları, baş daşları, bir Allah bilir ki,
zamanında haradan, necə gətirilib buraya. Üzərlərində
nə tarix var, nə də bir yazı. Amma hər daşın
altında, şair demişkən, bir insan yatır. Salman
müəllimlə yan-yana dayanaraq qəbiristanlığa diqqət
kəsilmişdik. Fikir verirsinizmi, buradakı daşlar uzaq səfərdən
gəlib yorğun düşmüş dəvələrə
bənzəyirlər, dedi. Siz fiziksiniz, texnikanın zəif
inkişaf etdiyi bir zamanda insanlar bu nəhəng daşları
buraya necə gətiriblər deyə soruşdum. Elə fizik
olduğum üçün də sizə deyə bilərəm
ki, biz o vaxtlar texnikanın zəif olub-olmadığı barədə
hələ hökm verəmmərik. İnsan zəkası
öz imkanları ilə hər zaman möcüzə yarada
bilib. Burada elə daşlar var ki, onun
ağırlığı bəlkə də 3-4 tondur.
İnsanlar onda fizika nə demək olduğunu bilməsələr
də, fizikanın qanunları ilə yaşaya bilirdilər.
İvanovka kəndindəki
alban kilsəsinin yanına gələndə bir də
gördüm ki, Salman müəllim sakitliyə çəkilib
namaz qılır. Allaha hər gün, hər an borcumuzu verməliyik
dedi.
Bilmirəm hansı sözləri,
hansı fikirlərimi qələmə alım ki, onu oxuculara
tanıda bilim. Əlbəttə, nə etsəm də bu,
mümkün olmayacaq. Bunun üçün Salman müəllimin
özünü yaxından tanımaq lazım idi...
Həyatda hər bir
insanın öz dünyası olur. Salman müəllimin
dünyası rəngarəng bir dünya idi. Hər bir
çaları, hər bir rəngi, hər bir cizgisi neçə-neçə
xoş məramdan və amaldan xəbər verən bir
dünya... Sonsuz dərəcədə həyatsevər idi.
Ömürlüyündən:
1971-ci ildə Şimali Osetiya Dövlət Universitetini fərqlənmə
diplomu ilə bitirib. Elə həmin il də
“Yarımkeçiricilər və dielektriklər fizikası”
ixtisası üzrə Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının Fizika İnstitutunun Aspiranturasına daxil
olubdu. Moskvada Molekulyar Elektronika Elmi-Tədqiqat İnstitutunda
deffektlərin silsium inteqral mikrosxemlərdə elektrik aktivliyinə
dair tədqiqatlar aparmış, bu sahə üzrə 1980-ci
ildə namizədlik, 1992-ci ildə isə doktorluq dissertasiyası
müdafiə etmişdir. Mikrosxemlərin
çıxarını 15-20% artırmaq üçün elmi
tövsiyələr verərək, 60 elmi iş dərc
etdirmişdir.
1995-ci ildə Nyu-York Elmlər
Akademiyasının həqiqi üzvü seçilibdir. Elə
buradaca alimin daha böyük bir bənzərsizliyinə diqqət
çəkmək istəyirəm. 1994-cü ildə elmlər
doktoru Salman Rzayev əyninə əsgər paltarı geyinərək,
baş leytenant kimi torpaqlarımızın erməni
işğalından müdafiəsinə yollanır: “Hər dəfə
radiodan eşidəndə ki, Gədəbəy rayonu ermənilərin
atəşlərinə məruz qalıb, tələfat və
dağıntılar var, gözlərim önünə
qonşuluğumuzda yaşayan əmim qızının 1992-ci
ildə qrad mərmisindən dağılmış evi, 3
yaşında nəvəsinin, ərinin və qaynının
meyitləri və digər faciəli mənzərələr gəlirdi.
Ermənilər Başkənddən qovulduqdan sonra hədsiz
azğınlaşmışdılar. Bütün vasitələrdən
istifadə edərək, qonşuluqdakı Novoivanovka,
Novosaratovka və Şınığın kəndlərini
ardı-arası kəsilmədən artilleriya atəşinə
tuturdular. Kənddə yaşayan ata-anam yadıma düşəndə,
elə bilirdim ki, onlar məni qınayırlar: bəs Salman bunları
eşitmir? Doktorluq işimi müdafiə edib, cəbhəyə
getmək üçün respublikanın hərbi
komissarına və müdafiə nazirinə ərizə
yazdım. Yaşımı, elm adamı olduğumu nəzərə
alıb, mənə qıymadıqları üçün
razılıq vermədilər. Alim dostlarım heyrət etdilər.
Çoxlarına elə gəlirdi ki, yeni
açdığım elmi istiqamətdə fəaliyyətimi
davam etdirəcəyəm. Mən isə yalnız doğma
torpaqların müdafiəsini fikirləşirdim.
Yuxarıların razılıq vermədiyini görəndə,
Gədəbəydə yerləşən hərbi hissənin
komandiri, mərhum polkovnik Cahangir Rüstəmova müraciət
etdim. Məni yaxşı tanıdığına görə
etiraz edə bilmədi. Ondan aldığım təliqəni
Bakının Xətai rayonundakı hərbi komissarlığa
təqdim edib, hərbçi kimi Gədəbəydə qulluq
etməyə başladım. İlk gündən tabor
komandirinin şəxsi heyətlə iş üzrə
müavini vəzifəsini yerinə yetirməyə
başladım. Məni hərbi paltarda görəndə anam
dedi: “Ay oğul, camaatın cavan uşaqları rüşvət
verib ordudan yayınırlar, Rusiyətə çıxıb
gedirlər, sən də yaşının bu vaxtında qeyrətsizlərin
qeyrətini çəkəcəksən?!” Zarafata saldım:
“Ay ana, fikirləşdim ki, birdən sən burda qorxarsan” dedim.
Atam anamı sakitləşdirib, çörəyim sənə
halal olsun, ay oğul, dedi”...
İllər keçir, vaxt
üstünə vaxt gəlir. Amma bu gün də Salman Rzayevi
yaxından tanıyanlar, onun xarakterinə, mübarizliyinə bələd
olanlar Salman müəllim haqqında söz düşəndə
təkcə bir alimi, bir ziyalını deyil, həm də məğrur
bir insanı xatırlayırlar. Onun təbiətində
danışmaqdan daha çox, nümunə göstərmək
var idi. O, lap uşaqlıq və gənclik illərindən hərəkətləri
ilə insanlarda özü barədə müsbət təsəvvür
yarada bilirdi.
Salman Rzayev bəlkə də
Milli Ordumuzun əsgər və zabitləri arasında yeganə
döyüşçü alim idi. O, iki ilədək
respublikamızın ərazi bütövlüyü uğrunda
gedən döyüşlərdə iştirak etmişdi. Elmin
vətəni olmur deyirlər, amma alimin vətəni var. Vətən
qorunmalıdır – deyən Salman müəllim nümunə
göstərdi. Ona verilən hərbi xasiyyətnamədə
qeyd olunurdu ki, Salman Rzayev dəfələrlə
komandanlığın təşəkkürünü
almış, Şah İsmayıl Xətai adına Fəxri Fərmana
layiq görülmüşdür. “Fizika-riyaziyyat elmləri
doktoru, Nyu-York Akademiyasının akademiki, böyük vətənpərvərlik
hissləri ilə yaşayan baş leytenant Rzayev Salman Qədimalı
oğlu Vətən qarşısında öz borcunu qeyrət
və vicdanla yerinə yetirdiyinə və orduda nümunəvi
xidmət göstərdiyinə Fəxri Fərmanla təltif
olunur”.
Bu gün Gədəbəydə
torpaqlarımızın qorunmasında payı olan insanlardan
söz düşəndə, Qədimalı kişinin
övladlarının adları fəxarətlə çəkilir.
Salman Rzayev Bakıda elmi axtarışlarını
yarımçıq saxlayıb, iki il
döyüşçü həyatı yaşadı. Kamran
Rzazadə rayonda müdafiə şurası yaradaraq ona rəhbərlik
etdi. Rusiyada prokuror vəzifəsində çalışan Fərman
Rzayev oradakı işinə son qoyub Azərbaycana
qayıtdı və torpaqlarımızın müdafiəsinə
qoşuldu. Bu, onların kökündən, südündən
gələn Vətən, el-oba təəssübkeşliyi idi.
90-cı illərin əvvəllərindən
başlayaraq Salman Rzayev bir fizik kimi İslamda
araşdırmalara başlayır. Əsas diqqətini Quran ayələrinin
elmi sirlərinin açılmasına yönəldir. Bu sahədə
bir çox sanballı məqalələr yazaraq xarici və
yerli jurnallarda nəşr etdirir. “Quran həqiqətləri”,
“Quran həqiqət meyarıdır”, “Quran və müasir elm”
adlı kitablar nəşr etdirir. Ordudan qayıtdıqdan sonra,
1996-cı ildə yenidən Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının Fizika İnstitutunda işə
başlayır. 2004-2009-cu illərdə Milli Ensiklopediyada
Fizika-riyaziyyat şöbəsinə rəhbərlik edir.
2007-ci ildə Ümumdünya Əqli Mülkiyyət Təşkilatının
qızıl medalına layiq görülür. 2009-cu ilin
sentyabr ayından ömrünün son günlərinədək
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin kafedra müdiri vəzifəsində
çalışır.
Təəssüf ki,
ömürlər kimi hər bir ömürlüyün də
sonuna gec və ya tez bir nöqtə qoyulur. Amma əsl vətənpərvərlər,
mənəviyyatı yüksək olanlar üçün
bütün nöqtələr şərti xarakter
daşıyır. Ömür bitsə də, əməllər
yaşayır...
Gədəbəyə
çatanda bizi Yusif Dumanlı qarşıladı. Burdan yas
yerinə qədər xeyli məsafə var idi və biz bu məsafəni
Salman müəllimdən, onun bir insan və alim kimi yüksək
keyfiyyətlərindən danışdıq. Yusif müəllim
dedi ki, biz bəzən ətrafımızdakı insanların
böyüklüyünü zamanında görə bilmirik.
Görünür ünsiyyət və yaxınlıq bəzən
bizi çaşdırır dedim. Yusif müəllim dedi ki, dəfn
mərasimində Azərbaycan Aqrar Universitetinin bir çox
müəllim, tələbə heyəti gəlmişdi. Alimlər,
tələbələr danışdılar. Bir alimin sözlərini
unuda bilmirəm. O, dedi ki, Salman müəllim bizim universitetə
tamam yeni bir ab-hava gətirmişdi, elm fədaisi, böyük
vətənpərvər, yüksək ziyalı idi. Nə
danım dedi, sizin həmyerliniz bizə necə alim
olmağın, necə insan olmağın, necə
yaşamağın nümunəsi oldu. Elə buna görə
də biz onu unuda bilməyəcəyik.
Salman müəllim Gəncədə
xəstələnmişdi. Həkimlərin göstərdikləri
cəhd, dava-dərmanlar onu yenidən həyata qaytara bilmədi.
Gözlənilməz iflic dalğası, üstündən bir
həftə keçəndən sonra, sanki sunami kimi yenidən
bir də qayıtdı. Nə əlaj qalırdı, nə
ümid. Təcili yardım maşınında onu canı,
qanı qədər sevdiyi, uğrunda vuruşduğu, hər
gülünə, hər çiçəyinə heyran kəsildiyi
dağlar qoynuna gətirirdilər. Qardaşı Kamran müəllim
Gəncəyə yola düşərkən, dağlardan
özü ilə bir dəstə bənövşə
aparmışdı. Salman müəllim artıq o
dünyası ilə əlləşirdi. Nə nitqi var idi, nə
gözlərini açıb dünyaya baxa bilirdi. Yolda Kamran
müəllim özü ilə apardığı bənövşə
dəstəsini qardaşının burnuna toxundurur. Salman
müəllim ani olaraq gözlərini açır. Elə bil
yaddaşım titrədi. Ötən yay dediyim “Dağ bənövşəsi”
şeirimin bir bəndini Salman müəllim dəftərinə
köçürmüşdü.
Dəyişir əhvalı,
pərişan olur
Onu isitməsə yazın nəfəsi.
Bir dəfə
açılır, bir dəfə solur,
Bir dəfə yumulur dağ
bənövşəsi...
Son nöqtə yerinə və
ya epiloq əvəzi olaraq ölməz
Səməd Vurğundan:
Ölüm sevinməsin qoy!
Ömrünü vermir bada
El qədrini canından
Daha əziz bilənlər.
Şirin bir xatirətək
Qalacaqdır dünyada
Sevərək yaşayanlar,
Sevilərək ölənlər!..
Taleh HƏMİD
525-ci qəzet.-2011.- 7 may.-
S.29.