Bu roman ALƏMİN
dialektikasını qlobal şəkildə əks etdirir
Aydın Ələkbərli
– Azərbaycan filologiyasının son 50 ili ərzində ciddi
və professional şəkildə fəaliyyət göstərmiş
nadir dilçilərdəndir. Adı akademiya və
dilçilik sistemində çalışan filoloqlara yaxşı
bəllidir. A.Ələkbərli təkcə Azərbaycanda
deyil, Azərbaycandan kənarda da yaxşı tanınan alimlərimizdəndir.
Onun Kamal Abdullaya ünvanladığı məktubu olduğu
kimi təqdim edirik.
Əziz Kamal müəllim! Sonuncu
romanını mənə lütfən göndərdiyin
üçün təşəkkür edirəm. Çox
sağ ol! Desəm ki, romanı böyük həvəslə,
maraqla, diqqətlə oxumağa başlayıb bitirdim, deyərsən,
“Mənə nə?” və haqlı olarsan: axı sən məndən
fikir bildirməmi gözləyirsən. Əlbəttə,
romanın əsl geniş, dərin, əhatəli-müqayisəli
təhlilini və həqiqi filoloji qiymətini rəhmətliklər
Əli Sultanlı, Mikayıl Rəfili, Məmməd Cəfər
kimi dünya ədəbiyyatına yaxından bələd olub
paralelləri, səsləşmələri, fərqləri
görmək iqtidarında olan bir alim verə bilərdi. Kimlərdir
indiki rəyçilər? Bircə çarə qalıb: gərək
özün öz bədii əsərinin fəlsəfi-estetik,arxitektonik-üslubi,
simvolik-məfkürəvi, kompozisyon-təhkiyəvi və i.a.
məziyyətlərini şərh edəsən. Başqaları
nə deyirlərsə desinlər, öz işləridir. Tutaq
ki, Arif Acaloğlu romanın fundamental cəhətlərini bir
cür yozur (onun maşahidələri maraqlıdır), amma
romanın adını çözməkdə acizlik göstərir.
Yaxud Yaşar “roman içində romanlar silsiləsi”
görürsə, Salam Sarvanın gözündə Kamal
Abdulla bu romanını “əvvəlki romanlarını “
unutdurmaq üçün yazıb”... Kitabı açıb
oxumağa başlayıram: “ Ön söz...
Kainatı çözmə...” Nə
bilim ki, “Ön söz müəllifin deyil? Sən demə bu
diqqətli və düşünən bir oxucunun “Ön
söz...” adlı çözməsi və bununla da romanın
filoloji təhlili tarixindən çözməməsidir! Arif
Acaloğlu (s.13): “Yalnız (?) üç roman da diqqətlə
oxunduqdan (ki, bədii mətn başqa cür oxuna bilməz
“medlennoe çtenie!!”) sonra... bütün bu mətnlərdə
eyni dünyadan və eyni mətləblərdən bəhs
edildiyi anlaşılar”. Əcəba, məgər üç
yox, lap üç yüz əsər yazarın
yaradıcılığında “eyni dünya
qavrayışı və eyni anlam yaradan mexanizmləri fəaliyyət”
(s.13) göstərmirmi? Əslində isə Kamalın
romanlarında eyni dünyalardan və eyni ümdə bir mətləbdən
bəhs edilir! Kamal Abdullanın vahid fərdi üslubu da məhz
bu vahid mətləblərlə üzvi surətdə,
qırılmaz tellərlə bağlıdır. Mən də
diqqətli oxucuyam və belə anlayıram: “Düşünə
bilən oxucu” (s.24) kimi isə Arifin 28-29-cu səhifələrdə
yazdığına münasibətimi bildirmək istəyirəm.
Arifin özünün etirafına görə, romanın
adının “məntiqini” (əslində, “mənalandırılmasını”)
sonuna qədər çözə bilsəydi, “heç dərdi
qalmazdı”: “Necə yəni unutmağa kimsə yox...; bir
şeyi ki, unutmaq istəyirsən, demək ki, hələ
unutmamısan..., yadındadır, yəni unutmağa kimsə
var. Yox, əgər kimsəyi xatırlamırsansa..., yaddaş
yox deməkdir və bu durumda da unutma barədə
danışmaq mənasızdır...”
. Burada Arif gah nala (“bir
şey”), gah da mıxa (“kimsə”) vurur. Məsələ
orasındadır ki, “bir şey” hər şey ola bilər (məs.,
pislik, yaxşılıq, düşmənçilik, dostluq və
s.); “kimsə” isə ancaq insandır, özü də müəyyən
insandır. Digər tərəfdən, mən birisini
xatırlamıramsa, bu o demək deyil ki, mənim
yaddaşım yerli-dibli yoxdur. Daha sonra Arif “itmək” və
“unudulmaq” anlayışlarını eyniləşdirir.
O yazır: “Bir zamanlar M. Prust
“İtirilmiş zamanın axtarışında”
başlığı altında 8 roman yazdı və burada
itirilmiş zamanı axtarmaq... itən, unudulan şeyləri
xatırlamaq deməkdir...”(s.29). Nəhayət Arif Acaloğlu
“Kimsə yox xatırlamağa, unutmağa da kimsə yox”
misralarının açıqlamasını belə verir: “
Kamal Abdullanın romanında... məqsəd xatırlamaq deyil,
unutmaqdır (“unutmağa kimsə yox”)”. Amma nə
acıdır ki, unutmaq üçün də bu iki cümlənin
mənalarını onların feillərinin sinonimik (eynimənalı)
əvəzlənmələri çox gözəl
açır: Kimsə yox unudulmamağa! Xatırlamamağa da
kimsə yox!.. Bəllidir ki, adi (orta) oxucuların əksəriyyəti
oxuduqları romandakı bədii təsvirləri (məsələn,
təbiət təsvirlərini) nəinki aramla oxumaq, heç
gözucu belə nəzərdən keçirmir. Və
romanın məzmunu ilə tanış olur. Kamal Abdulla
romanının isə başlıca xüsusiyyətlərindən
biri budur ki, burada bədii təhkiyəni bədii təsvirlərdən
təcrid etmək heç cür mümkün deyil. Bu tezisə
aydınlıq gətirmək üçün, məncə,
elə 3 səhifəlik “Əvvəl”i (s.32-34) ixtisarla alıb
oxucuya “ Kamalda məqsədsiz bədii təsvir, bədii təhkiyəyə
xidmət etməyən təsvir yoxdur” müddəasını
çatdırmaq kifayətdir. Ancaq bundan əvvəl əsas məsələni
qeyd edim. Əgər mənə desən “Romanın məğzini
bir cümlədə ifadə et!” – deyərəm: Bu roman bədii
(konnotativ obrazlı tipikləşdirmə) fərdi (bənzərsiz)
üslubda (F.Q. – Fikir və Qəlb vəhdətində)
yazılmış elə bir əsərdir ki, ALƏMİN
dialektikasını qlobal şəkildə əks etdirir. Bu
dünya – o biri (həm də paralel) dünya; maddi-mənəvi;
elmi həyat – incəsənət həyatı, təbiilik –
sünilik, gözəllik – çirkinlik, xeyir – şər və
ümumən bu sırada saysız –hesabsız kontrar qarşılaşdırmalar...
“O axşam göyüzü
təmtəraqlı teatr pərdəsi kimiydi; cürbəcür
rəngləri bir-birinə qarışmışdı;
qırmızısı yaşılına,
qızılısı lacivərdinə, sarısı
qarasına... Qaranlıq qatı bir dumana bürünüb hər
yan aldıqda sonsuz sayda bəyaz ulduz tozcuqları topa-topa, dən-dən
ayın çıxmağını gözləmədən,
hövsələsiz səma pərdəsinə hopmağa
başladı... ... F.Q. düşünürdü: “ Hələ
bilinmir, əsl oyun, əsl tamaşa təmtəraqlı pərdənin
hansı tərəfində baş verir, oyunçular hansı
tərəfdədirlər, tamaşaçılar hansı tərəfdə?!..”
Romanın bədii üslubu aspektində
fonetik, leksik, frazeoloji yaruslarına dair ən azı
üç namizədlik, sintaktik səviyyədə isə mətn
dilçiliyi baxımından bir neçə doktorluq
dissertasiyası yazmaq imkanı var (daxili nitq, mötərizələr,
dırnaqlar, söz sırası və s.). Sənə möhkəm
can sağlığı diləyirəm.
P.S. Müzakirə iştirak etmək
istəyənlər üçün açıqdır.
Aydın ƏLƏKBƏRLİ
filologiya elmləri doktoru,
professor
525-ci qəzet.- 2011.- 7 may.- S.18.