Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin İran fəaliyyəti

 

Qeyd edək ki, Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə sonradan Türkiyədə və digər Avropa ölkələrində mühacirətdə yaşadığı illərdə də İranda gedən prosesləri diqqətlə izləmiş və dəyərli məqalələr yazıb çap etdirmişdir. Xüsusən 1920-ci illərdə onun bu mövzuda daha çox yazılarına rast gəlmək mümkündür. Belə ki, 1923-cü ildən onun İstanbulda nəşr etdiyi “Yeni Qafqasiya” dərgisində İran mövzusuna həsr edilmiş aşağıdakı yazılarına rast gəlmək olar:

1. “Rusiya-İran münasibətindən”. “Yeni Qafqasiya”, yıl 1, say 4, 1924-cü il.

2. “İran qəzetəsinin bir münaqişəsi münasibəti ilə”. “Yeni Qafqasiya”, yıl 1, say 12, 1924-cü il.

3. “İranda Cümhuriyyət”. “Yeni Qafqasiya”, yıl 1, say 13, 1924-cü il.

4. “Müasir İranın həqiqi çöhrəsi”. “Yeni Qafqasiya”, yıl 2, say 5, 1925-ci il.

5. “Yeni İranın böyük bir müvəffəqiyyəti”. “Yeni Qafqasiya”, yıl 2, say. 7, 1925-ci il.

 6. “İrandakı Türkmən üsyanının mənası”. “Yeni Qafqasiya”, yıl 2, say 18, 1925-ci il.

 7. “İran savçıları və bolşeviklər”. “Yeni Qafqasiya”, yıl 3, say 1, 1925-ci il

 8. “İran hadisəsinin seyri”. “Yeni Qafqasiya”, yıl 3, say 10, 1926-cı il. Qeyd edək ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sonradan “Açıq söz” qəzetində də İranla bağlı aşağıdakı yazıları dərc edilmişdi. 1) “İran üsyan içində”, 19.11.1915, ¹39; 2) İran qatışdı. 30.11.1915, ¹49 1955-ci ildə ömrünün sonlarında isə İrandakı Məşrutə hərəkatına münasibətini bildirən yazısını “Azərbaycan” jurnalında nəşr etdirdi: “Ricai-i Azərbaycan. Der. Asri. Məşrutiyyət” (“Azərbaycan” jurnalı. 1955-ci il, say 10-11 (yanvar-fevral). Bu yazılar M.Ə.Rəsulzadənin İrandakı hadisələrə və proseslərə daim diqqətli olduğunu göstərir.

M.Ə.Rəsulzadənin İranla bağlı ilk nəşr edilən məqaləsi isə“İranda hürriyyət” adlanır. Məqalə 1906-cı ilin 20 fevralında “İrşad” qəzetinin 51-ci sayında nəşr edilib . M.Ə.Rəsulzadə bu yazısında İran və burada yaşayanlar haqqında “Bu millət öldü, dəxi dirilməz” deyənlərə etiraz edərək, bu fikrin yanlış olduğunu göstərir. Qeyd edir ki, İranda “Ədalətxana” Məclisinin yaradılması bu fikirləri inkar edir və insanlarda böyük ümidlər yaradır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin İranla bağlı nəşr edilən ikinci məqaləsi isə belə adlanır: “İranda inqilab”. 1906-cı ilin 21 iyununda (N145) İranda çap olunan bu məqalədə İran inqilabına, xüsusən Tehranda baş verən hadisələrə müsbət münasibət bildirir. O, yazırdı: “Bu vaxta kimi İran hürriyyətpərəstləri İran hökuməti ilə fəqət şifahən müqavilə ediyordular. İndi müsadiməyə də çıxmışlar. Eybi yox, heç bir yerdə hürriyyət, azadlıq qansız ələ gəlməmişdir. Həyat müsadimədə, mücadilədə, ittihad və ittifaqdadır. Haydı İranlı qardaşlar, yeriyiniz, yeriyiniz də heç bir şeydən vahimə etməyiniz” .

M.Ə.Rəsulzadə İranda gedən proseslərlə, İran ictimai-siyasi mühiti ilə daima maraqlanmışdı.Onun İranla əlaqəli nəşr edilən məqalələri aşağıdakılardır: 1) “İranda hürriyyət”; 2) “İranda inqilab”; 3) “İranda yanvarın doqquzu”; 4) “İran işləri”; 5) “İrana dair”; 6) “Şahın vəfatına dair”; 7) “Təbriz vəkillərinin Bakıda təbəqqübləri (dayanmaları)”; 8) “İran işləri”; 9) “Bakı, 17 mart”. M.Ə.Rəsulzadənin yazdığı digər məqalələrdən aydın olur ki, o, İranla bağlı yalnız bir ziyalı, qəzet əməkdaşı yox, həm də bir siyasətçi, peşəkar inqilabçı kimi hadisələri izləmişdir. Təsadüfi deyil ki, onun sonrakı mətbu və siyasi fəaliyyəti İranda davam edir. “Tərəqqi” qəzetinin 1908-ci ilin 10 avqustunda (N32) “M. Ə.” imzası ilə onu “İrana dair. Təbriz əhvalatı. Xüsusi müxbirimizdən” başlığı ilə yazısı çap edilir. Bundan sonra onun çox mürəkkəb və maraqlı İran fəaliyyəti başlayır. M.Ə.Rəsulzadənin İrana getməsi ilə bağlı müəyyən faktlar ciddi maraq kəsb edir.

M.Ə.Rəsulzadənin İrana “Tərəqqi” qəzetinin müxbiri kimi getdiyi qeyd edilir. 1908-ci ildə ilk dəfə İrana gedən M.Ə.Rəsulzadə sonradan Bakıya qayıtmış, burada “Tərəqqi” qəzetində müxtəlif yazılar çap etmiş, “Nicat” Maarif cəmiyyətində fəallıq göstərmiş, cəmiyyətin sədri olmuşdur. Onun bir müddət Bakı Şəhər Statistika İdarəsində çalışdığı haqqında da məlumatlar var. O, Bakıda olduğu müddətdə İranla əlaqəni kəsməmiş, 1908-ci ilin noyabr ayının 24-də “Tərəqqi” qəzetində çap edilən ictimai-siyasi yazısında və yenə həmin qəzetin 1909-cu ilin 15 yanvarında nəşr edilən “İran işlərinə dair” digər yazısında İrandakı prosesləri təhlil etmişdir.

M.Ə.Rəsulzadənin İrana ikinci dəfə getdikdən sonra “Tərəqqi”də çap olunan yazısı 1909-cu ilin martın 18-nə təsadüf edir. “İran məktubları” başlıqlı yazılarını ilkin olaraq İranın Rəşt şəhərindən göndərir və bununla da onun İranda fasiləsiz iki ilə yaxın fəaliyyəti başlayır.

M.Ə.Rəsulzadə İrana həm də partiya tapşırığı ilə RSDFP-nin Bakı Sosial Demokrat Komitəsi tərəfindən Gilan inqilabına nəzarət üçün sonradan Rəşt şəhərinə getmişdir. Sonradan o, mücahidlərlə birlikdə Tehrana gedərək Məşrutə hərəkatının fəalına çevrilmişdi. Eyni zamanda o, İran Demokrat Firqəsinin qurulmasında və proqramının yazılmasında iştirak etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə sonradan yaxın dostu olan Seyid Həsən Tağızadə başda olmaqla Avropada oxumuş bir qrup İran ziyalısı ilə birlikdə (Hüseynqulu Xan Nəvvab, Süleyman Mirzə, Seyid Məhəmməd Rza və b.) 1910-cu ilin sentyabrında İran Demokrat Partiyasını yaradır. 1909-cu ilin avqustun 23-də Tehranda Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin böyük fəallığı və təşkilatçılığı ilə “İrani-Nov” (“Yeni İran”) qəzeti nəşr edilir. Əslində bu qəzet İran Demokrat Partiyasının ideyalarını, fikirlərini yayırdı. Gündəlik milli, siyasi, ictimai, iqtisadi, ədəbi, bədii, əxlaqi və məzhəbi “İrani-Nov” qəzetinin naşiri Məhəmməd Əbülziya, Baş redaktoru Məhəmməd Əmin Rəsulzadə idi. Bu qəzet müxtəlif fasilələrlə 1911-ci ilin mayın ortalarınadək nəşr edilib. M.Ə.Rəsulzadə qəzetdə aşağıdakı imzalarla yazılar çap etdirib: “M.Əmin”; “R-zadə”; “Rəsulzadə”; “M.Ə.Rəsulzadə”; “Nisi”. Bu imzalarla 29, imzasız dərc edilmiş baş məqalələrinin, redaksiya şərhi və digər yazılarının sayı isə 200-dən artıqdır.

M.Ə.Rəsulzadə İranda geniş fəaliyyət göstərirdi. 1910-cu ildə Tehranda onun farsca “Tənqidi-firqeyi etidaiyyun və ya eçtiniaiyyun-etidaliyyun” (Mühafizəkar və ya sosialist-mühafizəkar partiyaların tənqidi) əsəri, 1911-ci ildə isə Ərdəbildə “Səadəti bəşər” kitabı (yenə farsca) nəşr edilir. M.Ə.Rəsulzadə İranda olarkən Məşrutə Hərəkatının rəhbəri Səttar xanla görüşür, onun qəhrəmanlığını təqdir edir. Sonradan Bakıya qayıdanda 1914-cü ilin noyabrında “İqbal” qəzetində (N786) onun ölümünə həsr etdiyi “Səttar xan” məqaləsini çap etdirir. XX əsrdə İranda gedən proseslərdə, xüsusən Məşrutə inqilabında onun böyük fədakarlığını qeyd edir. Yazır ki, bir zamanlar Avropa qəzetləri onun adını “Qaribaldi” ilə bərabər tuturdular: “İştə bu vaxtilə İran Qaribaldisi olan zat ölmüşdür”.“İrani-Nov” qəzetində siyasi məsələlər kəskin olaraq verilirdi. Bu mətbu orqan İrandakı əcnəbilərin gizli fəaliyyətlərini açıb ifşa edirdi. Sədr Haşiminin qeyd etdiyinə görə Tehranın Milli Məclis nümayəndələri öz nitqlərində qəzetdə dərc olunan yazılardan istifadə edirdilər. “İrani-Nov” qəzetində Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin və burada fəaliyyət göstərən vətənpərvərlərin nüfuzu İran mürtəce monarxist qüvvələrini narahat edirdi. Qəzetin bağlanması və M.Ə.Rəsulzadənin buradan getməsi üçün müxtəlif səbəblər axtarılırdı. Bu işdə Rusiyanın İrandakı səfirliyi də xüsusi fəallıq göstərirdi. 1911-ci ildə mayın 25-də M.Ə.Rəsulzadə “İrani-Nov”un 51-ci sayında qəzetin naşirinə məktubunu çap etdirdi. Həmin məktubdan: “Möhtərəm müdir! Qarşılaşdığım maneələr ucbatından bir müddət qəzetçilikdən uzaqlaşmağa və bu səbəbdən də İranı tərk edərək xaricə getməyə məcburam. Ona görə də kəmali-təəssüflə məqamımdan artıq bağlı olduğum əziz “İrani-Nov” qəzetindən istefa verirəm. Xahişim budur ki, mənim bu çarəsiz ayrılıqdan hasil olan təəssüratımı və təəssüf hissimi qəbul edəsiniz. Və əgər bu səbəbdən Sizə, qələm yoldaşlarıma və “İrani-Nov”un möhtərəm oxucularına bir narahatlıq üz verirsə bu istefaya görə əfv edin, hərəkətlərimə göz yumun və məni məzur tutun.

M.Ə.Rəsulzadə. “İrani-Nov”un redaktoru” . Sonralar isə o, İrandan getmək səbəbini belə xatırlayırdı: “O zaman orada “İrani-Nov” qəzetinin baş redaktoru idim. Avropa üsulunda İranda ilk dəfə olaraq təsis olunan bu gündəlik demokratik qəzet getdikcə artan rus nüfuzunun intriqaları ilə bağlanırdı. O günlərdə Amerikanın İranın mahiyyətini islah məqsədi ilə gələn məşhur Morqan Şusterlə etdiyim siyasi müsahibənin qəzetdə dərc edilməsinə görə Rusiya səfarəti məni İrandan xaricə atdırmaq üçün təşəbbüs etdi”.

M.Ə.Rəsulzadənin İrandakı fəaliyyəti haqda çox sonralar, Məşrutə İnqilabı dövründə birgə çalışdığı, İran Məclisinin bir zamanlar başçısı olmuş Seyid Həsən Tağızadə böyük səmimiyyətlə aşağıdakı sözləri yazacaqdı: “Rəsulzadə bütün ömrüm boyunca Şərq dünyasında rastlaşdığım, mübaliğəsiz söyləyə biləcəyim fövqəladə nadir insanlardan biri idi. Məhəmməd Əmin bəy tərbiyəli, qüvvətli və sağlam məntiq sahibi, təmiz qəlbli, doğru sözlü, mətanətli, tam mənası ilə dürüst, fikir və yoluna dərin bir inam bəsləyən, fədakar, mücahid və örnək bir insandı. Böylələrinə zamanımızda və hələ bizim tərəflərdə rastlaşmaq həmən-həmən amansız olduğu kimi bütün dünyada da rastlanmaz!” ... Rəsulzadə İran inqilabının başlanğıc dövrəsində Bakıdakı İranlı hürriyyətsevərlərlə işbirliyi yaradaraq kiçik istibdad dövründə Rəşt şəhərinə hərəkət etmişdi. Eyni ilin ortalarında Tehran zəbt ediləndə İranın başkəndinə gəlmişdi. Burada onun fövqəladə mühərrirlik qabiliyyəti meydana çıxdı və o, İran məşrutə və ikinci Məclisi dövrünün ən yaxşı, ən tanınmış qəzetləri olan “Yeni İran”ın baş redaktoru oldu. Modern Avropa qəzetçilik məsləkini İrana gətirən və gəlişdirən Rəsulzadədir”.

M.Ə.Rəsulzadənin yaxın silahdaşı olmuş Mirzə Bala Məmmədzadə 1955-ci ildə Ankarada nəşr edilən “Azərbaycan” jurnalının 12-ci sayında yazırdı: “Hələ bu inqilab hərəkatını, eyni zamanda İran müstəmləkə halına salmaq və Türkiyəni mühasirəyə salmaq istəyən Rusiyaya qarşı da bir qiyam mahiyyətində olduğu düşünülür və bu hərəkatda qafqazlı hürriyyətsevərlərin də mühüm rol oynadıqları göz önündə tutulursa, Rəsulzadəni sövq və təşviq edən qüvvət daha aşkar anlaşılmış olur”.

 Qeyd edək ki, İranda Məşrutə Hərəkatı yatırılandan sonra, Millət Məclisi dağıdıldı və inqilabçı, hürriyyətsevərlər isə cəzalandırıldı. Bu vəziyyətdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yaxın dostu Seyid Həsən Tağızadə ilə birlikdə Türkiyəyə getdi.

 

 

Nəsiman YAQUBLU

 

525-ci qəzet.- 2011.- 14 may.- S.26.